Толғанай - аяулы бейне
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Ш. Айтматовтың әлемдік аренасы
2. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев шығармаларындағы адам мен аңыз
проблемаларының үндестігі.
2.1 Жазушы Ш.Айтматов түйген ой-толғамдар.
2.2 Жазушы Ә. Кекілбаев түйген ой-толғамдары
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихында ХХ ғасыр
мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені, бұл кезең тарихи оқиғаларға,
қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстарға толы заман болды. Ғылым мен
техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа деген сенім өркениетті дамыған
елдерде біртұтас жалпы адамзасттық мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін
тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің
кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық мәдениеттің дамуына және оның ұлттық
түрлерінің нәрленуіне, олардың, өзара қарым-қатынастарының жаңа арнаға
түсуіне ерекше әсер етті.
Міне, осы жағдайларды ескере отырып, ХХ ғасыр мәдениетінің мазмұнын
ашып көрсетуге екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның
біріншісі, ХХ ғаыср мәдениеті дамуының басты бағыттары (ХХ ғасыр
мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман
мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің
түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі,
ХХ ғасыр мәдениетінің (жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б.)
[1,40б].
Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып
отыр. Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттердің
маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын және әрбір
мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінде қабылдауымен қатар,
жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты
үлестерін қосып отырғандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірде тән ерекше
қасиет – ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен
байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады [1,40б].
Ш.Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге
көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде,
адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы.
Көркем шығармада аңыздық желіні пайдалану үрдісі қай кезең, қай дәуір
әдебиетінде де мол кездесетіні белгілі. Бұған қазақ әдебиеті тарихынан да
көп мысал келтіруге болады. Бәрін тізіп жатпай-ақ Абай, Шәкәрім, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Иса Байзақов, Сәбит Мұқанов,
Сапарғали Бегалин, т.б. поэмаларын еске түсірсек те жеткілікті. Келтірген
мысалдар арасында ой жүгіртсек жаңа жазба әдебиетінің қалыптасу, даму
барысында көркем бейне жасау, өткен тарих шындығын бейнелеу поэзия жанрында
көріну және аңыздық желіні пайдалану тағы да еске түсетіні рас. Осы бір
үрдіс өткен ғасырдың алпысыншы жылдары прозалық шығармаларда да молынан ене
бастады [1,41б].
Осы бір құбылыс Әбіш Кекілбаевтың Ханша-Дария хикаясы, Күй,
Аңыздың ақыры тәрізді прозалық шығармаларында-ақ көрініс тапса, Ш.
Айтматовтың Боранды бекет, Ақ кеме шығармаларында Адам деген кім, ол
өмірге неге келіп, неге кетеді, оның болмысының мәні неде деген сияқты
философиялық проблемаларды қойып, соны керемет шеберлік деңгейінде шешеді.
Ел тағдыры мен жер тағдырынан қымбат нәрсе болушы ма еді?! Бастауы мен
қайнары көне- көне дәуірлерде, ықылым заманалар қойнауында жатқан осынау
халық өмірінің мәңгілігін тануға, таразалауға, сүюге, дәріптеуге,
асқақтатуға үйретер жазушы әлемінің мақсаты мен мұраты да осы екеніне
сенеміз.
Осы мақсатта Ш. Айтматов және қазақ жазушылары қаламынан туған
туындылары арқылы – барлық халықтардың өмір сүруі үшін лайықты, шын мәнінде
адамға тән материалдық және рухани жағдай жасау, планетамыздың тіршілік
жағдайын қамтамасыз ету, оның байлықтарына ұқыптылықпен қарау екеніне
тоқталамыз.
Сонымен бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындағы бір парызын
өтеу ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М.Шаханов М.Әуезовтің бір
кезде идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып,
саясаттың өткір қайшысына түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық
жүйенің тұсында араға үлкен беделіңізді салып, одақтық Новый мир
журналына жариялаттырып халықпен қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз
үшін де қазақ елінің бұрынғыдан да өзгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп
көрсетеді [2,2б].
Біз диплом жұмысымызды осынау көркем дүниелерге арқа сүйей отырып,
жазушылардың тағдырынан елінің, жерінің тағдырын көруге ұмтылдық, жазушыны
тебіренткен тану-тазару, айту-арылу үлгісіндегі өміршең ойлар кеңістігінен
елдік қазынамазға ғана емес, ХХ ғасыр өркениетінің рухани қазанасына
қосылар тұғыры биік көркемдік әлемді қайыра бір елеп-екшеуге тырыстық.
Диплом жұмысының мақсаты: Ш. Айтматов шығармаларын талдау. Ш.
Айтматов пен қазақ жазушылары Әбіш Кекілбаев, Шерхан Мұртаза аудармалары,
Мұхтар Шаханов шығармаларындағы байланысына тоқталып, олардың әдебиет
процесіндегі орны мен қайнар бұлағын саралау, көкейкесті мәселелері
аспектісінде қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
– Ш.Айтматовтың еңбектеріне шолу жасау;
– шығармашылығының әр түрлі саласы бойынша талдау жасай отырып,
жазушының өзіндік қолтаңбасын айқындау;
– әдебиеттің теориялық мәселелері жайлы толғамдарын бүгінгі қазақ
әдебиеті негізінде салыстыру;
– Абайтанудың негізін салудағы еңбектерін топтастыру.
Диплом жүмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: еңбектерді және ол туралы
жазылған мақалаларды саралап талдау, өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру.
Диплом жұмысының дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық
диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, Ш.Айтматов
шығармалары, естеліктер.
Зерттеудің нысаны: Ш. Айтматовтың әртүрлі тақырыптар бойынша жазылған
шығармалары.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Ш.Айтматовтың еңбектеріне
талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Ш.Айтматовтың шығармашылық арнасының ауқымы кең екендігі;
2. Дүние жүзі әдебиетінде жаңаша ойлау, философиялық тереңдік таным
үрдісінің негізін қалаушы екендігі;
1. Ш. Айтматовтың әлемдік аренасы
ХХ ғасыр әлем тарихында қарама- қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа
толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай жағдайда
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымы мен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік мән қосқан
ірі қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда, ең алдымен,
жазушылық шығармашылық жолға бет бұруының өзінің осы еңбекке қажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюының себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушының қалам
ұстауына себеп өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы
баяндауға деген ішкі сұраныс [1,43б].
Бұл туралы әлем биігіндегі классик Әдебиетке деген аяулы аңсар сезім
бала кезімнен басталып еді. Мектепте жүргенде еркін тақырыптарға шығармалар
жазатынмын. Ал институттардағы жылдарда көркем әдебиетке деген құштарлық
сезім бірте-бірте тереңнен қосарлана келіп, өз тұнғиығына біржолата алып
кетті. Сол уақытта ең тәуір деп бағаланған шығармаларынан өзімді
толғандырған мәселелерге жауап іздеу негізгі машығым еді. Соғыс туралы,
қаһарман халықтың ерлігі хақында адам жанын тебірентерлік дүниелер көп
жазылар ма еді деген тілек ойымнан бір шыққан емес. Өйткені, ол кездегі
қырғыз әдебиетінде бұл тақырып мүлде тың жатқан болатын. Қандай сезім
бойымды билігенін қайдам, қырғыз оқушылары да соғыс жайлы, оның ащы шындығы
туралы оқуға мүмкіндік алса деген оймен қамшылауымен, көркем аударманың не
екенінің байыбына бармастан, кітаптың қалай, қандай жолмен шығатынын
білместен сол кездегі сүйікті шығармалар: Полк баласы мен Ақ қайыңды
аударуға құлшына кірістім. Аудармамды болған соң баспаға әкеп көрсеткенде,
ондағылар бұл кітаптар әлде қашан аударылып қойған, жақында жарыққа шығады
десті. Еңбегімнің зая кеткенде қалай ренжімессің, студент кезімде шағын
мақала, очерктер жазғаным болмаса, менің әдеби қадамымның басы сол
аудармалар еді.
Институттан соң шығармаларындағы адам кейіпкерлеріне жасалған
талдаулар кейіпкерлердің шындық өмірден алынғандығын, әсіресе соғыс уақыты
мен соғыстан кейінгі кезең суреттелген повестері мен
әңгімелеріндегіхарактерлер тұлғалардың өз күрделілігімен тіпті өмірдегі
есімдерімен берілгендігін көруге болады.
Мені ақындыққа итермелеген – мені қоршаған адамдар. Шығармаларымда
кездесетін кесек мінездер үшін соларға қарыздармын деп М.Шаханов атап
өтсе, Ш.Айтматов та өзінің автобиографиялық мақаласында: Соғысқа дейін,
Соғыстан кейін, Соғыс кезі деп айтып жатамыз, – бұлар жай сөз
тіркестері емес. Мен үшін бұл сөздер – өмірді танудың қатал уақыты, біздің
қоғамның үлкендер жинақтаған, әлемдік мәңге ие болған тәжірибесін игеру
уақыты. Себебі соғыс ХХ ғасыр адамзат дамуындағы соғысқа дейінгі және
соғыстан кейінгі дәуір деп екіге бөліп көрсететін дүниежүзілік тарихи кезең
ғана емес, сол кезеңде өмір сүрген әрбір адамның тағдыры, оның адамгершілік
құндылықтарының өлшеуіші болды. Соғыспен әрбір адам бетпе-бет ұшырасты, мен
соғысты айналып өткен, оған қатысы болмаған ешбір адамды білмеймін. Себебі
соғыс халықтың ортақ тағдыры еді, сондықтан ешкім ешқайда қашып кете
алмайтын (өзімнің ең алғашқы Бетпе-бет повесімде осы туралы айтқым келді)
[3, 458-459б] деп прозаик ретінде танытқан повестерінде өз өмірінің соғыс
кезіндегі және соғыстан кейінгі жылдарын өткізген Шекер ауылындағы адамдар
мен оқиғалар туралы айтылғанын нақтылы көрсетіп отырған.
Ш.Айтматовтың өзінің өзектілігін жоғалтпаған соғыс тақырыбына жазылған
– жалпы адамзат әлемі туралы ойлы да сырлы гуманизмге толы Жер Ана
повесіне тоқталып өтсек.
Ш.Айтматов бұл шығармасын жазғанда екі жақты қиыншылықты өте шебер
және білген.
Біріншіден, көп жазылған соғыс тақырыбы автордан көркемдік жинақылық
пен көркемдік тиянақтылықты талап етсе, екіншіден, бұл тақырыпты жалпы
әлемдік, жалпы адамзаттық масштабқа жеткізу қиын да күрделі құбылыс. Бірақ,
кемеңгер жазушы уақыт талабына сай бұл екі маңызды да күрделі міндетті өте
нәзік сезіммен, асқан шеберлікпен ұштастыра білді.
Ш. Айтматов өзінің қиын да күрделі міндетін Толғанай бейнесі арқылы
шешеді. Толғанай – аяулы бейне. Бұл шығармада эпикалық кеңдік, философиялық
тереңдік, лирикалық нәзіктік аңғарылады. Толғанай – рухы өте күшті образ.
Өз өмірінде адам айтқысыз қайғы-қасірет шегіп, ері мен ұлынан, келінінен
ажырап, қаншама күндер мен түндерді ұйқысыз өткерген ана рухына бас иесіз.
Толғанай – бұл натуралистік портрет емес, бұл барлық адамдардың сезімі
мен ойын жинақтаған образ. Повесть өткен ауыр да ұзақ өмірін оңашада Жер-
Анамен тілдесіп, еске алған қарт Ананың монологына құрылған. Повесть екі
Ананың - Әйел-Ана – диалогымен басталып, екеуінің диалогымен аяқталады. Жер
Ана мен Адам Ананың табиғи қызметі – нан табу, өмірге перзент әкелу,
басқаша айтқанда, өмірді жалғастыру. Шығарманың философиялық пафосы мен
табиғатты мағынасыз қирату мен зорлық-зомбылыққа негізделген әділетсіз
соғысқа қарсы.
Автор Толғанай образы арқылы бүкіл бір дәуір суретін көз алдымызға
келтіреді. Бұл философиялық мәңге ие болған бейне.
Жазушы адам образын жасаған кезде ғана емес, Жер-Ананың образын
айшықтаған кезде де халық шығармашылығына, олардың Жер туралы қалыптасқан
ұғымына сүйенеді.
Жер-Ана повесіндегі соғыс кезіндеғі ауыл көрінісі прозаның көрнекті
беттері болып табылады. Бұл қиын кездеғі әйелдердің қарттардың қаһармандық
еңбегінің жемісі. Бригадир Толғанайдың елдің ақырғы астығын алғанда оны
себуге дайындағанда, дезертир Жексенқұлдың ісі, ұрыларды қуамын деп оқ
тигені, ауыр кезеңдегі бастан кешкен оқиғаларды адамды толғандырмай,
тебірендірмей қоймады.
Повесте халықтың көзқарасы, оның демі болып жатқан трагедиялық оқиғаға
Толғанайдың Жер-Анамен арасындағы символикалық диалогынан көрінеді. Жер-Ана
қарт қырғыз әйелінің жанын, сырын түсінісіп, оны ауыр да қиын күндері
демеп, соғыс жылдары оған күш-қуат, рухани қайрат беріп отырады.
Толғанай соғыстың алғашқы күні туралы айта бастағанда, Жер-Ана былай
дейді: - Мен ештеңені ұмытпаймын, Толғанай. Жарық дүние орнағаннан бергі
ғасырлар сыры бәрі менде. Кітапқа сыймайды, адамның есінен шығып жоғалған
тарихтың бәрі менде. Сенің де басыңнан өткен тағдырың жүрегімде. Жер-Ана
түсінеді, қайғырады. Толғанайдың қайғысына ортақтасып, қуанышын бөліседі.
Ш.Айтматов табиғат әлемі мен адамзат әлемі арасындағы қатынастарды
өткір параллельдер арқылы көрсетеді (Танабайдың тағдыры мен Гүлсарының
тағдыры, Едіге мен Қаранар). Жазушы табиғатты поэтикалық тұрғыдан
жандандырып, оны басты тұлғаға, әрекет иесіне айналдырады. Ана - Жер-Ана
повесіндегі ұлы да құдіретті бейне – Табиғат-Ана. Жер-Ана бейнесі арқылы
табиғат та ойланатын, күрсінетін, қайғыратын, қаһарланатын тірі адамдай
суреттелінеді. Ш.Айтматовтың адам мен табиғатты суреттеудегі басты
принциптері, оның шығармашылығындағы ең басты және негізгі ерекшелігі –
адамгершілік концепциясы болып табылады.
Жер-Ана мен Адам-Ана екеуі де жақсылыққа құштар, екеуі де өмірді
туғызушы, жалғастырушы. Жазушы Жер-Ананы реалистік ойлаудың шегінен
шығармайды. Жер-Ана бәріне қабілетті емес, ол – Адамға бағынышты. Адам -
Жер - Анадан жоғары тұрады.
Повестің соңы бұған дәлел. Кішкене Жанболатқа, бүкіл адамға өз
өмірінің тарихын айтуды Жер-Ана Толғанайға тапсырады. – Жоқ, Толғанай,
сен айт. Сен – Адамсың. Сен бәрімізден биік, бәрімізден ұлы жаралған
жансың, сен айт, сен – Адамсың деген жолдар осыған дәлел.[4, 156].
Шығармадағы екі Ананың образы екі бөлек бейнеленгенімен, олар бірін-
бірі толықтырып, оқырман көкірегінде ұлы Ана образына айналған.
Жазушы шығармаларында әйелдер бейнесін жасауға үлкен орын берілген,
әйел кейіпкерлер көптеп саналады. Бетпе-бет Құс жолы, Жәмила
повестеріндегі Сейде, Толғанай, Жәмила – көркем образ дәрежесінде биікке
көтере жырланған. Жазушы көркем туындыларында жасалған әйелдер бейнесінің
қай-қайсында болмасын өзінің барлық алғысын, мақтанышын, таңданысын және
оған деген аянышын бірден сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған кейіпкерлерінің
де өмірде прототиптері бар екенін жазушының өмірбаяндық мақалаларынан және
Балалығым кітабы мен Шекер ауылындағы Күркіреу мәдениет үйі музейіндегі
материалдардан және Ү.Б. Құлтаеваның Тұрмыс шындығы және көркем образ
кітабынан келтіруге болады.
Толғанай Шыңғыстың шешесі Нағима есепші болып орналасқан Жиде
колхозында тұратын, осы ауылдың жақсылық, жаманшылығында елге жөн сілтейтін
салиқалы-сабырлы анасы болған екен. Қырағы Толғанай Нағиманың жай кісі емес
екенін байқап, оны балаларымен бірге өз үйіне кіргізіп алады. Болашақ
жазушы Құс жолы повесінде аттары өзгертілмей алынған Толғанай мен
Сұбанқұлға осылай кездесіп тағдырына ортақ болады. Сұбанқұлдың бір ұл, бір
қызы болған. Бірақ Толғанайдың соғысқа кетксн жалғыз ұлынан көрген жалғыз
немересі 7 жасында қайтыс болып кетеді. Дәл осы уақытта Сұбанқұлдан да қара
қағаз келеді. Екі қазаны бірдей көтере алмас деп Сұбанқұлдың қазасын бір
жылдан кейін естірткен екен. Ұ.Б. Құлтаева осы тұрмыс шындығы мен жазушы
шығармасындағы шындықты салыстыра келіп: Шығармада Шыңғыстың Сұбанқұл мен
оның баласы Қасымнан бір күнде қара қағаз келді дегеннің жөні бар. Шын
өмірде әкесі мен баласы бір мезгілдс екі жақта қаза болыпты деген ой
түйеді [4,16 б.].
Повесте аса әссрлі берілгсн Темір жолға тасталган бас киім оқиғасы
да Толғанай тағдырынан алынған.
Бұл туралы Ү.Б. Құлтаеваның документалдық негіздегі Станцияға
тасталған бас киім немесе Темір жол құшақтаған Толғанай ананың шындық
тұрмысынан бір үзім баян атты мақаласынан толық мәлімет ала аламыз.
Авторға баяндаған Толғанайдың қызы Жакеш: Повестегі оқиғалардың көбісі
шындық нақты өмірдің өзіндей суреттелгені – темір жолға тасталған шәпке
деп әңгімелеп береді [5,37б.].
Баласының анасына лақтырып қалдырып кеткен бас киімі мен белдігін баса
құшақтай жығылған Толғанайды көпке дейін орнынан тұрғыза алмаған. Бір
кезде өзі қайрат қылып, орнынан тұрып біздің жылауымызды тоқтатты дейді
Жакеш. Осы бас киім мен белдікті әркез иіскелси, қармалай беретіи Толғанай
бір күні 6 жасар немересіне шапан кигізіп, Сұбанқұлдың белдігін байлап
бермек болады. Белдіктің ілгіші шапанның сыртынан әрең жеткенін көріп
баламның белі баласынікіндей болып қалған екен, балам әбден арықтап
кетіпті-ау деп бұрқырап жылап қалған екен. ІІрототип ретінде алынған
Толғанайдың осындай аналық мейірімі мен қайраттылығы ақылмандығы мен
сабырлығының болашақ суреткерге әсері қатты болған. Тіпті Толғанай ауылда
өлген адамды қоюға еркек табылмай қалғанда, әйел атаулының ішінен жалғыз
өзі жас балаларды бейітке ертіп келіп, салт дәстүрді, жерлеуді балаларға
түсіндіре жүріп, көр ішіне, өзі түсіп, марқұмды жерлеген екен. Толғанай
бейнесінде берілген ең мықты сипаттар Толғанай бәйбішенің сипаттары екен
ден көрсеткен Ү.Б. Құлтаева Толғанай бойбітпе әдеби қаһарман Толғанайдың
прототипі екені анық. Ол тұрмақ жазушы қаһарманның атын да өзгертпеген. Сөз
оның атында да емес, қырғыз аналарына тән Толғанайдай ананың өзіндегі
тереңдікті, нарықтылықты, ең бастысы, аналық қасиетті типтендіре білуде
емес пе. Қаһарманның прототипі кәдімгі жиделік Толғанай болса да оның
бейнесінде жазушының өмірінде аналық міндет атқарған әйелдер: Толғанай,
Қатей әпкей, әкесімсн бір туған әпкесі Қарақыз бен әжссі Айымкөл, бәрінен
де өз шешесі Нағиманың жан дүниелері астасып кеткендей [5,37, 17 6.].
Негізінен Ш. Айтматов өз шығармаларында бұл кейіпкерлерінің де
портретін даралап бермейді. Бірақ шығармадағы мінездері мен сөздерінен, іс-
әрекетінен, яғни ішкі дүниесі мен болмысынан Толғанайдың да, Сейде мен
Жәмиланың да сырткы кескін-келбетін, бейнесін дәл елестете аламыз. Олардың
өмірдегі түп-тұлғаларының фотосуреттері де осындай бейнелерді көрсетеді.
Жоғарыда аты аталған Қарақыз әпкесі де Толғанай сияқты аса қажырлы да
қайратты әйел болған. Шыңғыстың әкесі Төреқұлдың әпкесі мен қарындасы
болған. Үлкені Айымкүл әпкесі, қарындасы Қарақыз. 37 жастағы Айымкүл інісін
іздеп, Фрунзеге түрмеге келеді. Бұл жерде Төреқұлдың атын атағанда теріс
бұрылған адамдарды көріп, бір туғанының жалаға ұрынған қайғысын көтере
алмай ауырып қалады.
Қайтыс болған әпкесі Айымкүлдің үш баласын інісі Төреқұлдың төрт
баласын бауырына тартқан мықты қыз Қарағыз болып шығады.
Қарағыз бен жұбайы Досалы қиын күндерде жәрдем беруді, әсіресе,
балаларға рухани азық беруді ойлаған. Мергендікпен, аңшылықпен тапқан
табысын балаларына да емес, жетімдерге арнаған Досалы аңшылық өмірдегі жан-
жануарлар мен табиғат жөнінде қызықты әңгіме зерек бала Шыңғысқа ерекше
әсер қалдырған, көркемдік дүниетанымының қалыптасуына үлкен әсер еткен.
Болашақ кемеңгер жазушының шығармаларында суреттелген балалық таза
махаббат суреткердің өз шындық өмірінен алынған.
Сонымен, обьектіге алынып отырған романдарына қатысты алатын болсақ,
автордың философиялық ойлары мен сезім-күйлері, әсіресе, шығарманың бас
кейіпкерлерінде жинақталған деп бірден көрсетуге болады.
В. Коркинмен сұхбатында Құс жолы повесіндегі Толғанайдың аузымен
айтылған ойларды автордың ой пікірлері деп түсінуге болатыны туралы пікірге
Ш. Айтматов: Мұнда сүю сезімі терең, көп қайғы-қасірет көрген адамның өмір
тәжірибесі сөйлейді. Менің түсінгім келетін терең-тәжірибе айтылады деп
жауап береді [5, 362 6].
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейіпкері - Авдий бейнесі. Жазушының өзі Егер
Едіге философиямен қаруланбаған қарапайым ғана халық ойшылы болса, жаңа
роман Жан пиданың қаһарманы Авдий Каллистратов өзін дін іліміне
бағыштады, бірақ олар бір-бірімен туыстас, бұл туыстық олардың өмірге
қатынасы, әділдікке құштарлығы, қайырымдылыққа жақындығынан көрінеді. Осы
жерде әр басқа Авдий мен Едіге түйіседі [5, 4336]. деп көрсетеді. Қазір
қай діннің болсын өз қиындылықтарын уағыздауға құқы бар. Философиялық
еңбектерде берілген дін тарихы мен оның мақсат-мәніне назар аударатын
болсақ: Дүниені аузына қаратқан айбынды империялардың өмірге келуіне дем
беріп, дәнекер болғандығының арқасында (мысалы: мұсылмандардың YІІ-ІХ
ғасырда іргелес елдерге, Орта Азия мен Қазақстан жеріне жүргізген ғазауат
соғыстарын, католиктердің ХІ-ХІІІ ғ. Таяу Шығыс мемлекеттеріне жасаған
крест жорықтарын алайық) және темірдей тәртіпке бағынған міндеткерлерінің
дүниеден баз кешкен жанқиярлық әрекеті мен жалынды уағыздары нәтижесінде
жер-әлемге кең тарап, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы күнбе-күн үзбестен
үгіт жүргізіп келе жатқан бұл діндердің бұлжымас догматтары мен дәстүрлері
қалыптасып жүйелі арнаға түсті [2, 406].
Осы уақытқа дейін дін – апиын деп келді. Бірақ оның адамзатты
қашанда тек түзулікке, тәртіпке, тазалыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндігін
түсінбеді. Кейбіреулер бұдан біраз жыл бұрын дінді жамандаса, енді жалт
бұрылып мадақтай бастады. Жекелеген жазбагерлер тіпті бұрынғы жаман
дегенін жақсы деген сөзбен ауыстырумен ғана шектелді. Ал бұлар діннің
Жарық дүние қызығынан жан рахатын табуға үндейтінін, күллі дүниені танып-
білуге құштарлыққа қошеметтеп, тұрмыстағы оң және теріс істердің мүдделер
арқылы саралағанды жөн санайтын, оның рухани, сезімдік, тәрбиелік,
эстетикалық, моральдық мәні бар екенін ұққан жоқ.
Біз осы айтылғандарды бүгінгі заман талабына орай терең түсіну үшін
дін мәселесі толығымен көрінген ғажап туындыны, III. Айтматовтың Жан пида
романын талдап түсінуіміз қажет. Себебі көркем шығарма, жалпы көркем
әдебиет – адамның ой сезіміне ерекше әсер ететін, тәрбиелейтін бірден бір
тиімді құрал.
Сонымен бірге, Жан пида романында анашистер жайының өзінше бір желі
болып тартылғаны белгілі, қаламгердің осы мәселеге келуі туралы құнды
мәліметті де оның өз сөзінен таба аламыз: Бұл тақырыпқа да мен кездейсоқ
назар аударып отырған жоқпын. Екі бірдей ұлы наркоманға айналған ананың
Литгазетада жарияланған хаты - осы сырқаттың белең алып бара
жатқандығының тағы бір дәлелі. Біз ұзақ жылдар бойы осы қасіретімізді
жасырып келдік, сондықтан мені не себептен біздің жастарымыздың бір
өлігінде бұл ауру меңдеп барады, біздің қоғамда мұндай теріс әрекетті
қандай себептер тудырып отыр, отбасының ба, әлде жеке бастың жағдайына
байланысты ма? Бұл қалай және қайдан пайда болды? Жас өрендерді не және
қандай қоғамдық келеңсіздіктер осындай құрдымға итермелеп отырған? деген
сұрақтар қатты мазалады. Олар емес, біздер ойлануымыз қажет және өзіміздің
алдымызда өзіміз жауап беруіміз керек [4, 442-4436].
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейінкері – Авдий бейнесі. Авдий адамның рухани
құлдырауына қарсы тұрған жастардың арасында орын алған немқұрайлылық
инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік бейнесі.
Өзінің бір диалогында Авдий Пушкин музейінде ескі болгар храмы әндерін
тыңдап отырып, Алтау және жетінші туралы балладаны еске түсіреді. Баллада
мазмұны бойынша, бір топ болып келе жатқандардың ішінде жетіншісі өзінің
алты серігін атып өлтіреді, өйткені ол қызыл әскер болатын, ол идеясына
қарсы алтауды өлтіруі тиіс болатын. Мақсатына жеткен соң ең соңында өзін-
өзі атып өлтіреді. Қырғын салған, қатты қарсылық көрсеткен алтауды
тоқтату үшін атып өлтірген жетінші өзін де адам ретінде жойған еді...
деп жазады жазушы [6, 436].
Бұл балладасындағы жетінші – Сандро жазушының өзінің ойдан шығарған
кейіпкерінің бірі. Ш. Айтматов осы шығармасы арқылы адамзат қоғамының
дамуында діннің қажеттігін танытады. Дін заманға сай жаңарып отырады
деген ой айтылады. Бірақ бұны көпшілік түсінбегендіктен қолдай бермеуі
мүмкін және бұл өз алдына бір бөлек мәселе. Дін – адамның өзінің ар-
ожданы деген тұжырымдама жасап қорытады.
Жазушының бірін-бірі қайталамайтын әрбір жаңа шығармасының бірі – осы
Жан пида романындағы басты кейіпкер – орыс адамы. Бірақ жазушы Авдийді
орыс адамы ретінде емес, одан да кең ауқымда алып бейнелеуді мақсат еткен.
Бұл жолы мен адамға дін арқылы жол салғым келді. Құдайға емес, адамға.
Романда тартылған түрлі желілік салалардың ішінде, мен үшін, ең бастысы-
Авдий, оның ізденістері деп көрсетеді жазушы [6, 434 б.].
Жазушы Авдийді орыс ұлтындағы адам емес, христиан ретінде алып
отырмын деген болса, өзім мұсылман тегіндегі жазушы неге өзге дін өкілін
негізге алған деген заңды сұрақ туындағанын Ш. Айтматовтың баспа бетіндегі
түрлі сұхбатынан көруге болады. Жазушының басты кейіпкер ретінде мұсылманды
емес, христианды таңдап алуының мәні бар.
Ш. Айтматов өзінің И. Ришинмен болған сұхбатында: Христиан дінінде
Иусус Христос сияқты көрнекті өкілі бар. Ислам дінінде мұндай тұлға жоқ -
Мұхамед – азап шегуші емес (не мученик). Оның да басынан қиын-қыстау күндер
еткен, бірақ оны идеясы үшін дарға асып өлтіруі және адамдардың бұл ісіне
оның өмір бақиға кешірім жасауы – болған емес. Иисус Христос маған қазіргі
адамдарға қадірлі, аса маңызды ойларымды айтуға мүмкіндік береді. Сондықтан
мен, атеист, өзімнің шығармашылық жолымда онымен жолықтым. Авдий
Каллистратовты басты кейіпкер ретінде таңдауым осылай түсіндіріледі - деп
жауап береді [6,166].
Сонымен бірге, ірі суреткер: Жаңа ғасырға қадам басқан біздің діннің
адамзатқа тигізген ізгі ықпалы мен оның кейде адамдардың онсыз да күрделі
өмірін одан сайын шиеленістіріп жіберетін қасиетін таразы басына салып,
салмақтауымыз керек-ақ сияқты...
Егер қазіргі заманның тілімен айтар болсақ, жер бетінде Құдайды
жекешелендіріп алуға күрес жүріп жатыр. Әрбір дін өз атақ абыройын өз орнын
сақтап қалу үшін күресуде. Сол арқылы олар адамдарды, халықтарды, ұлттарды
бөлшектеуде. Мұндай қатерлі әрекеттерден дереу бас тартуымыз қажет. Егер
діндер арасында диалог, ықпалдастық түсіністік орнамаса, оның бізді апатқа
алып келеді. Технологиялық даму жағынан Тәңірінің өзімен таласа алатындай
дәрежеге көтеріліп отырған қазіргі заманның адамзат өркениеті адамгершілік
жағынан өлі сол баяғы мешеу, аңғал қалпында қалып отыр – деген жазушы
сөзімен келіспеске шара жоқ.
Жазушының шығармаларында қазақ кейіпкерлердің араласа жүретіні бар.
Бұл туралы суреткердің өзі: Біз Жамбылға келген жылдары мұнда Жамбыл
мал дәрігерлік техникумы деген белгілі техникум болатын. Сол кездегі
жастар үшін оқу-білімнің, өмірдің бастауындай еді. Ол кезде зоотехниктер,
ветеринарлар, колхоздар мен совхоздар үшін маңызды мамандық саналатын.
Әңгіме мұнда да емес, гәп мен осы Жамбыл жерінде өз күнімді өзім көре
алатын жеке өмірімді бастадым. Қазақ бауырларыммен, достарыммен, құрбы-
құрдастарыммен бірге оқыдым. Базардың қасындағы жатақханада бірге жаттық.
Ой, ол кезде сабақ оқу қызық болатын. Қазір мына далаға қарап отырып есіме
түсіп отыр, бізді кейде осы араға да практикаға алып келетін. Практикамыз
өмірдің өзімен біте қайнасқаны соншалық, бізді базарға да алып баратын.
Өйткені, онда малдың түрі де көп, тұқымы да көп. Базарды аралап жүріп, біз
мұғаліміміздің сұрақтарына жауап беретінбіз.
Менің атам Айтмат өз кезіндс Әулиеатаға белгілі сауатты адам болған.
Сол кісі осындағы жергілікті бір мектепке сабақ беріпті. Ал әкем Төреқұл
Айтматов осы Әулиеатада өзінің білімін орыс-түзем мектебінде жалғастырған
деп айрықша құрмет сөзіммен айтып отырады екен [5, 5].
Суреткер тағы бір сұхбатында Біріншіден, біз аралас-құралас елміз.
Екіншіден, менің балалық шағыма, тағдырыма байланысты бір сыр да бар... Біз
мынау Таласқа қарай жол жүргенде сөзсіз Әулиеатадан өтеміз. Әулиеатаның
темір жолымен келіп, темір жолымен кетеміз. Одан кейін мен Жамбылда үш жыл
оқыдым емес пе. Зооветеринарлық техникум болған. Абай көшесінде. Білмеймін,
бүгінде ол ғимарат қалды ма, қалмады ма, кейін техникум Луговойға көшіп
кетті. Міне, заманында қазақ туғандарыммен осылай араласып құраласып өскен
сол жаныма жақын болады да деп көрсетеді [7, 366].
Жазушының қарындасы Р. Айтматова да Шыңғыс қазақ пен қырғызды
ешуақытта бөлген емес. Ол екі халықты бір үйдің егіз баласындай көреді.
Балалық шағымыздың біразы да қазақ ауылында өтті. Олардың мейір, шапағатын
көріп ержеттік. Оның үстіне екі халықтың дәстүр-салты да, тілі де, ділі де
ұқсас қой. Тіпті қазақтың қаны араласпаған қырғыз да сирек шығар. Мысалы,
менің туған енем де қазақтың қызы. Ал Шыңғыстың қазақ арасында достары да
көп. Ол үшін Мұхтар Әуезов ағамыздың жөні тіпті бөлек десек те болады. Оны
өзіңіз де жақсы білетін шығарсыз. Қазақ ағайындарымыз да Шыңғысты екі елге
ортақ тұлға деп таниды деп жазады [8,36]. Қырғыз қаламгері, әсіресе,
қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезовтің тағы басқа үлкен тұлғалардың игілікті
әсерін әркез құрметпен айта отырады.
Сонымсн бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындағы бір парызын өтеу
ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М. Шаханов М. Әуезовтің бір кезде
идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың
өткір қайшысына түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық жүйенің
тұсында араға үлкен беделіңізді салып, одақтық Новый мир журналына
жариялаттырып халықпен қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз үшін де
қазақ елінің бұрынғыдан да өзгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп
көрсетеді [9, 26].
Ең алғаш ақ батасын берген қазақ классигі М. Әуезов пен қырғыз
қаламгерінің арасындағы ізгілік жол, әрине, жалғасын тауып, Ш. Айтматовтың
драматург Қ. Мұхамеджановпен, М. Шахановпен шығармашылық байланыстары
ұлықтауға лайық ұлы достыққа айналды [9, 26].
Ш. Айтматов та барлық жазушылар сияқты өз шығармашылығын, ең алдымен,
әңгіме жазудан бастады. Бірақ оның даңқын шығарған повестері болды және
повестер суреткердің шығармашылығында үлкен орын алады. Соған сәйкес, Ш.
Айтматовтың осы туындылары өз кезінде одақ көлемінде аса беделді сыншылар
мен әдебиетшілердің талдауларына арқау болды, жалпы одақ деңгейінде болып
жатқан әдеби ірі құбылыстар мен жаңалықтарды талдауда В. Распутин, И.
Друце, В. Быков, О. Гончар, П. Санги т.б. шығармашылығымен қатар алынып,
әрдайым назарда ұсталды.
III. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Қорытындылай айтқанда, екі елдің, қазақ пен қырғыздың туыстығы, бір-
бірімен ауылы аралас, қойы қоралас жатқандығы, туыстас бауырлардың да бір
біріне әркез қамқор болысып жүретіндігі, мұның өз шығармашылығында үлкен
әсері болғандығы III. Айтматовтың шығармаларынан да, әртүрлі сұхбат
мақалаларынан да айқын көрінеді.
2. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев шығармаларындағы адам мен аңыз
проблемаларының үндестігі.
2.1 Жазушы Ш.Айтматов түйген ой-толғамдар.
Ш. Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына эпиграф
ретінде Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан Бұл кітап – менің тәнім
дегейсің. Бұл сөз менің жаным дегейсің деген жолдарын таңдап алған.
Ал Григор Нарекацидың Қасірет кітабы, және оның жазушы
шығармашылығына әсерін анықтауда III. Айтматовтың өзінің сөздерін нысанаға
алуға болады. Бұл кітап мені қатты толқытты, көптеғен жайды ойлануға
мәжбүр етті дей отырып, бізден мың жыл бұрын өмір сүрғен адамның қазіргі
күні біздің болжай да алмайтын категориямен ойлай білетіндігі таң
қалдырғанын қазіргі адамзат өркениетінің, бүгінгі жетістіктерінің иесі
ретінде ата-бабаларымыздан ғылыми-техникалық табыстарымызбен жоғары
тұрғанымызбен рухани жан-дүниенің дамуы жөнінде мұны айта алмайтынымызды
атап өтеді, – деп көрсеткен [2,370-3716].
III. Айтматовтың әңгіме-повестері негізінен өмір шындығы, жазушының
жанында терең із қалдырған, өмір құбылыстарын көркем бейнелеуден туғандығын
байқасақ, жазушының романдарында өмір шындығы материалдары кейіпкерлердің
жеке басы шындығы мен кейбір жекелеген оқиғаларға байланысты ғана орын
алады, негізінсн, жазушы романдары елеусіз құбылыстан, кездейсоқ ашылыстан
пайда болып отырады, Бұл ой қорытындысының жасалуына суреткердің өзінің
Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына жазған алғысөзі негіз
болып отыр. Романның алғашқы өз аты Құрсау деп аталған. Мұнда адамдардың
жануарлардан айырмашылығы, адамдығы болып табылатын ақыл-есінен айырып
өзіне бағынышты ету, билігін жүргізу ниетімсн құрбандығының басына, яғни
мәңгүрттің басына кигізілетін Құрсау әлемге билік ету үшін космоста жер
шарына кигізілуі, трансформациялануы мүмкін жағдайы негізге алынған еді:
Кітаптың алғашқы, төл тума аты, Құрсау болатын. Бұл жерде әлемдік
билікке таласқан үлкен мемлекеттердің адамзат басына кигізген ғарыштық
құрсауы, мәңгүрттік құрсауы астармен берілген еді... [6, 56].
Бұл ретте Боранды бекет романының тақырыбының туу процесі ерекше
назар аудартады. Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда
аумағында жүріп келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады.
Суреткер Ғасырдан да ұзақ күн деген бір тармақты Пастернактың
Шекспирден аудармасынан алуға тоқталады. Бұл жерде мазмұнға қарағанда
тақырыпты дұрыс таңдауға тырыстым. Бірақ Роман газетте және Молодая
гвардия баспасында мұндай ат келісім таппады. Соцреалистік тақырып талап
етті, міне, содан кейін Боранды бекет аты дүниеге келді... Ең бастысы
кітапты жарыққа шығару болатын. Әрине, оны фанатикалық тұрпайы сынның
соққысының астында қалдырмайсың. Енді мұндай жағдай артта қалды, бірақ сол
кезде идеология өзінің басымдығын көрсетіп отыратын деп жазады автор [6,
56].
Жазушы Ш. Айтматов өзінің Г. Атрянмен диалогында романның Боранды
бекет деген атауына тоқталуының тағы бір себебін : Романның Ғасырдан да
ұзақ күн деген атауы өте ұзақ. Мен сондықтан Боранды бекетке тоқтаған
болар едім [10, 3886] деп айта кетеді. Нақтылы айтқанда, автордың өзі
романның осы Боранды бекет атауын ұнататынын байқауға болады.
Сондай-ақ суреткердің: Мен үшін шығарманың ой өзегіне сәйкес келетін
мәнерлі де дәл атау табу – әрқашанда азап. Ал көптеген жазушыларға бұл өте
жеңіл тиіп жатады. Мен оларға қызығамын [10, 3886] деген сөздерінен автор
үшін шығарманың мағынасын беретін атау табудың маңызы үлкен екенін, ал III.
Айтматов үшін мұның дүниеге келуі қиын соғатынын көреміз.
Романның тақырыбы және ой өзегін беріп тұрған Шіре атауы Манас
жырынан алынған. Романның ой-өзегі пайда болғанда қайта сәулеленген
Мәңгүрт хикаясын роман жазарда жазушы түбегейлі қолға алады, бұл жайында
суреткердің өзі: Мәңгүрттік туралы алғашқы деректердің бірі осыдан он
ғасыр бұрын жырланып, қырғыз халқының ерлік пен елдік энциклопедиясына
айналған Манас эпосында кездеседі. Онда бала Манастың тентектігі мен
шыдам бермес күшінен қорыққан қалмақтар, оны мәңгүрт етіп жіберейік деп,
уәж байласқаны былайша жырланады:
Баланы ұстап алалық,
Басына шіре салалық,
Үйге алып барып қиналық,
Алты ағайын қалмақтың,
Аяқ басын жиналық.
III. Айтматов алпысыншы жылдары атақты қария Саяқбай Қаралаевпен
мәңгүрт пен шіренің мағынасы туралы сұхбатасқанын айтады. Сонда қария
төмендегі аңыз туралы айтып беріпті:
Ертеде, қалмақ пен қырғыз шапқыншылығы тұсында, екі жақ мал- мүлікпен
қоса, бір-бірінен құл етіп ұстау үшін, тұткын алып отырған. Ол тұтқын мал
соңында салпақтап жүргенімен, күндердің күні болғанда ебін тауып қашып
кетер. Әлдекімдер арқылы еліне хабар беруі де, тіпті тірі жан болған соң
ауылдың қыз-қырқынына қырындап қоюы да ғажап емес. Жастай қолға түскен, күш-
қуаты толған тұтқын бес жыл, бәлкім, он жыл логтай деп қызмет етер. Әрі-
беріден соң ол да адам баласы, іштей қарсылығы оянып, қолына қару алып,
қарсы көтерілуі мүмкін. Сондықтан оның ең тыныш жолы – мәңгүрт етіп тастау.
Ол үшін тұтқынның шашын тықырлап алып, жас сойылған түйенің мойнағын не
сиырдың терісін басына қаптайды. Мұны қырғыздар шіре деп атаған, оған
қайыстан тіліп, бау өткізіп, самайдан тарттырып, мықтап байлайды. Сөйтіп,
шыжып тұрған күннің астына аяқ- қолын байлап тастайды. Тұтқын сонда екі
бірдей азапқа түседі екен. Алдымен, жас тері ыстықпен жиырылып, басын
бүріп, сүйегін сындырып жібере жаздаса, екіншіден өскен шаш кептелген
теріні тесе алмай, кері қайырылып, құйқасын ине сыққандай етіп бұрғылап,
бүкіл жүйке сезімін өлтіреді, яғни еске тұту қабілетін мүлде жойып
жібереді. Бір жұма, он күннен соң не өліп қалады, не мәңгүртке айналады.
Өлсе – азаптан құтылды, тірі қалса – аты-жөнін, шыққан тегін, бүкіл өткен
тыныс-тіршілігін ұмытып, тек өз қожасының айтқанын ғана орындайтын қара күш
иесіне айналады... Адам баласы зұлымдықтың төбе шашыңды тік тұрғызар
бірнеше түрін ойлап шығарған ғой. Тек мына қасіретке тең келері болмас [6,
121-1226] деп көрсетеді.
Ғалым А. Исмақова Ш. Айтматовтың 70 жас мерейтойына байланысты жазған
мақаласында Ә. Кекілбаев әдеби айналымға түсірген, кейін Ш. Айтматов
романында дамытылған деген ой-түйінінің бірін айтып өткен [11,566].
Атақты жазушы Ә. Кекілбаев журналист Жанболат Аупбаевтың; Ендігі
әңгіме Күйші повесіндегі мәңгүрт сөзі туралы. Мұнда сіз бұл ұғымды
көркем әдебиетте бірінші боп айтып, өз шығармаңызда оны бірінші боп
қолдандыңыз. Арада 12 жыл өткен соң ол жазушы Шыңғыс Айтматовтың Боранды
бекет романының тілі арқылы әлеуметтік философиялық мәңге ие халықаралық
лексиконға айналды. Осы арада оқырман менің санамда кейде: Бұл жөнінде
Күйшінің авторы не ойлайды? Ал, Боранды бекет романының иесі ше? –
деген қияңқы пікір, қылаң беріп қалады. Егер айып етпесеңіз, осы мәселе
төңірегіндегі оз ойыңызды білуге бола ма? – деген сұрағына:
Бірде Ақ кемесін жариялатып, Шыңғыс Айтматов Алматыға келді. Дос-
жаран боп Қалтай Мұхамеджановтың үйіне жиналдық. Әбдіжәміл Нұрпейісов,
Тахауи Ахтанов, Асқар Сүлейменов, Бердібек Соқпақбаев, Камал Смайловтар бас
қосқан дастарқан мәжілісті маған жүргізуге тура келді. Үзілісте Шықаң
Дружба народовтан менің повесімді оқығанын, ұнатқанын, әсіресе, мәңгүрт
тақырыбына қатты қызыққанын айтты. Араға бірнеше жылдар салып, Боранды
бекет шықты. Бұл әуендестікке мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз
сөз қозғапты. Сол жылдары Нодар Думбадзенің шақыруымен Литературная
газетаның Тбилисиде өткен алақотанында сөз сөйлеп, әлгі жәйтке өз
көзқарасымды білдірдім...
Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездік
рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов рухани
мәңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікті тіртілтетінін егжей-тегжейледі.
Бұл тақырыпты әлі де илей түсетіндей талай қыры бар екеніне қазір көзім
қатты жетіп жүр – деп жауап берген екен [ 12 ].
Ал, III. Айтматов: Әбіш Кекілбаев інімнің шығармашылығына әрдайым көз
қырын сала жүремін. Оның көркем тілі, кең философиялық тынысы ұнайды. Жылы
пікір білдірген жағдайым да бар, дей келе өзінің мәңгүрт туралы жазған
жолдарын мәңгүрт деген сөзді жазбай-ақ бұл сөздің мағынасын дәл
суреттегенін Мартовский снег (1988 ж.) жинағындағы 273, 274- беттеріндегі
тақырыпқа қатысты романнан үзінділер беріп дүлелдейді [10.256].
Сол үзінділерді келтірсек:
Старики кончили свящснно действовать над шкурой белого верблюжонка.
Куски ее передали мужчинам, стоящим с засученными рукавами возле шестерых
пленников. Теплые влажные куски шкуры легли на бритые головы. Юноши не
могли взять в толк, зачем это делают. И ничего не могли прочитать на
замкнутых лицах туркмен.
Перебирая пальцами, мужчины разгладили края шкурок, как обручем,
схватили их сыромятными ремнями. Головы юношей будто налились свинцом, в
висках туго заныла.
Томимые жестоким любопытством, всадники сбились вокруг пленных. Те уже
ничего не видели. Вот разъедал ссадины. Не оставалось на теле места,
которые сушило влажные шкуры. Сокращаясь, они стягивали череп. Казалось он
вот-вот треснет. Целую неделю выли в степи и корчились от боли юноши. Потом
боль угасла. Волосы не могли пробить толстую, задубевшую шкуру и росли
внутрь. Все глубже и глубже. По мере их роста пленные забывали, кто они,
откуда родом, лишались дара речи. Они превратились в юродивых, уровнявшись
умом с животными. Днем они бродили вместе с верблюдами, и вместе с
верблюдами плелись в аул.
Бұл Ш. Айтматовтың жоғарыда Ә. Кекілбаевтың ...Бұл әуендестікке
мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз сөз қозғапты – деген сөзіне
саятын жауап десек те болады.
Жазушы Борандьы бекет романында мәңгүрттік тақырыбын барынша
тиянақты, үлкен ыждағаттықпен зерттейді. Ойына өмірден түйгеніне бойлайды,
әдебиеттерге сүйенеді, халық әдебиетін қарайды, Манасты сүзіп шығады.
Мәңгүрт сөзінің шығу төркінін іздейді, Шіре сөзінің этимологиясын
зерттейді. Ел аузындағы аңыздарға құлақ түреді. Манасшы С. Қаралаевтың
түсінігін тыңдайды. Әлемдегі басқа да мәліметтерді алады. Осы бағыттағы
ізденістер нәтижесінде алынған мол мағлұматтар автордың шығармашылық
қиялында басқа да деректермен, ұғымдармен тоғысу барысында жаңа сапаға ие
болады.
Боранды бекет романындағы Мәңгүртизм терминінің әлемдік деңгейге
көтерілу себебі жазушы шығармасында игерілу, көркемдік шешімге ие болу
ерекшелігіне байланысты. Өйткені Ш. Айтматов версиясы адамзат басындағы
талайлы тағдыр, құлақ кесті құлдықтың трагедиясы... [6, 36].
Боранды бекет романының тақырыбы, ой-өзегі осылай пайда болады.
Жазушының осы ой өзегінің толысуына, пісіп-жетілуіне, ықпал еткен тағы бір
жайды айтқан дұрыс. 1984 жылы жазған Әлемдік тартылыс заңы мақаласында
жазушы Альдо Моронның қолды болуы және өлтірілуі бүкіл әлемді дүр
сілкіндіргеніне, бұл трагедияның өзіне де қатты әсер еткеніне көңіл бөледі.
Осы трагедияның оқиғадан кейін автор қарапайым еңбек адамының
мансапқұмарлықтан дүниеқұмарлықтан, билікқұмарлықтан, көреалмаушылықтан,
қатігездіктен, зұлымдықтан алыс жатқан таза табиғатына, оның адал да әділ,
қайырымды да мейірбан, еңбекқор болмысына бұрынғыдан да терең бойлайды,
оған бұрынғыдан да үлкен құрметпен, үлкен сүйіспеншілікпен қарайды. Осы
ойлар бірте-бірте Боранды бекеттегі Едіге бейнесінің жасалуына негіз
болады.
Жазушының Боранды бекет романындағы басты тұлға – Едіге. Едіге өте
күрделі бейне. Бұл кейіпкердің дәл мәнісін ашу үшін, ең алдымен, романға
берілген эпиграфтың мағынасын анықтап, бұл эпиграфтың шығармада берілу
себебіне назар аудару қажет. Өйткені Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан
(X ғасыр) алынған: Бұл кітап – менің тәнім дегейсің. Бұл сөз менің жаным
дегейсің... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Ш. Айтматовтың әлемдік аренасы
2. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев шығармаларындағы адам мен аңыз
проблемаларының үндестігі.
2.1 Жазушы Ш.Айтматов түйген ой-толғамдар.
2.2 Жазушы Ә. Кекілбаев түйген ой-толғамдары
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Адамзат тарихында ХХ ғасыр
мәдениетінің алатын орны ерекше. Өйткені, бұл кезең тарихи оқиғаларға,
қантөгіс соғыстарға, сан-қилы дағдарыстарға толы заман болды. Ғылым мен
техниканың қарышты қадамы, жарқын болашаққа деген сенім өркениетті дамыған
елдерде біртұтас жалпы адамзасттық мәдениеттің дамып, қалыптасуына әсерін
тигізбей қойған жоқ. Ғасыр аяғында планетамызда парасаттылық пен ізгіліктің
кеңінен өріс алуы жалпы адамзаттық мәдениеттің дамуына және оның ұлттық
түрлерінің нәрленуіне, олардың, өзара қарым-қатынастарының жаңа арнаға
түсуіне ерекше әсер етті.
Міне, осы жағдайларды ескере отырып, ХХ ғасыр мәдениетінің мазмұнын
ашып көрсетуге екі басты мәселеге баса назар аударғанды жөн көрдік. Оның
біріншісі, ХХ ғаыср мәдениеті дамуының басты бағыттары (ХХ ғасыр
мәдениетінің қалыптасуының сабақтастығы мен дәстүрлері, қазіргі заман
мәдениетінің тоқырауға ұшырауы мен одан шығу жолдары және бұл процестің
түрлі мәдени концепцияларда көрініс табуы және т.б. мәселелері), екіншісі,
ХХ ғасыр мәдениетінің (жалпы адамзаттық және ұлттық диалектика және т.б.)
[1,40б].
Ұлттық мәдениет дәстүрлерін сақтап қалу бағытының ерекше етек алып
отыр. Дүниежүзілік өркениеттің даму барысының өзі-ақ ұлттық мәдениеттердің
маңыздылығы бүгінгі таңда бұрынғыдан да артып отырғандығын және әрбір
мәдениет дүниежүзілік дамудың түрлерін өз қажетінде қабылдауымен қатар,
жалпы адамзаттық мәдениеттің қалыптасу процесіне өздерінің қомақты
үлестерін қосып отырғандығын көрсетіп отыр. Қазіргі дәуірде тән ерекше
қасиет – ұлттық мәдениеттердің тұйықтықтан арылып, бір-бірімен
байланыстарын жаңа сапалық дәрежеге көтеруі болып табылады [1,40б].
Ш.Айтматов шығармаларында өзінің шығармашылық позициясы мен өмірге
көзқарасын жаңа бір биіктен танытып, адамгершілік негіздерін зерттеуде,
адамның табиғи қасиетін танытуда шебер жазушы екенін дәлелдеген жазушы.
Көркем шығармада аңыздық желіні пайдалану үрдісі қай кезең, қай дәуір
әдебиетінде де мол кездесетіні белгілі. Бұған қазақ әдебиеті тарихынан да
көп мысал келтіруге болады. Бәрін тізіп жатпай-ақ Абай, Шәкәрім, Мағжан
Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Иса Байзақов, Сәбит Мұқанов,
Сапарғали Бегалин, т.б. поэмаларын еске түсірсек те жеткілікті. Келтірген
мысалдар арасында ой жүгіртсек жаңа жазба әдебиетінің қалыптасу, даму
барысында көркем бейне жасау, өткен тарих шындығын бейнелеу поэзия жанрында
көріну және аңыздық желіні пайдалану тағы да еске түсетіні рас. Осы бір
үрдіс өткен ғасырдың алпысыншы жылдары прозалық шығармаларда да молынан ене
бастады [1,41б].
Осы бір құбылыс Әбіш Кекілбаевтың Ханша-Дария хикаясы, Күй,
Аңыздың ақыры тәрізді прозалық шығармаларында-ақ көрініс тапса, Ш.
Айтматовтың Боранды бекет, Ақ кеме шығармаларында Адам деген кім, ол
өмірге неге келіп, неге кетеді, оның болмысының мәні неде деген сияқты
философиялық проблемаларды қойып, соны керемет шеберлік деңгейінде шешеді.
Ел тағдыры мен жер тағдырынан қымбат нәрсе болушы ма еді?! Бастауы мен
қайнары көне- көне дәуірлерде, ықылым заманалар қойнауында жатқан осынау
халық өмірінің мәңгілігін тануға, таразалауға, сүюге, дәріптеуге,
асқақтатуға үйретер жазушы әлемінің мақсаты мен мұраты да осы екеніне
сенеміз.
Осы мақсатта Ш. Айтматов және қазақ жазушылары қаламынан туған
туындылары арқылы – барлық халықтардың өмір сүруі үшін лайықты, шын мәнінде
адамға тән материалдық және рухани жағдай жасау, планетамыздың тіршілік
жағдайын қамтамасыз ету, оның байлықтарына ұқыптылықпен қарау екеніне
тоқталамыз.
Сонымен бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындағы бір парызын
өтеу ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М.Шаханов М.Әуезовтің бір
кезде идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып,
саясаттың өткір қайшысына түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық
жүйенің тұсында араға үлкен беделіңізді салып, одақтық Новый мир
журналына жариялаттырып халықпен қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз
үшін де қазақ елінің бұрынғыдан да өзгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп
көрсетеді [2,2б].
Біз диплом жұмысымызды осынау көркем дүниелерге арқа сүйей отырып,
жазушылардың тағдырынан елінің, жерінің тағдырын көруге ұмтылдық, жазушыны
тебіренткен тану-тазару, айту-арылу үлгісіндегі өміршең ойлар кеңістігінен
елдік қазынамазға ғана емес, ХХ ғасыр өркениетінің рухани қазанасына
қосылар тұғыры биік көркемдік әлемді қайыра бір елеп-екшеуге тырыстық.
Диплом жұмысының мақсаты: Ш. Айтматов шығармаларын талдау. Ш.
Айтматов пен қазақ жазушылары Әбіш Кекілбаев, Шерхан Мұртаза аудармалары,
Мұхтар Шаханов шығармаларындағы байланысына тоқталып, олардың әдебиет
процесіндегі орны мен қайнар бұлағын саралау, көкейкесті мәселелері
аспектісінде қарастыру.
Диплом жұмысының міндеттері:
– Ш.Айтматовтың еңбектеріне шолу жасау;
– шығармашылығының әр түрлі саласы бойынша талдау жасай отырып,
жазушының өзіндік қолтаңбасын айқындау;
– әдебиеттің теориялық мәселелері жайлы толғамдарын бүгінгі қазақ
әдебиеті негізінде салыстыру;
– Абайтанудың негізін салудағы еңбектерін топтастыру.
Диплом жүмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: еңбектерді және ол туралы
жазылған мақалаларды саралап талдау, өзара салыстыру, пікірлерді жинастыру.
Диплом жұмысының дерек көздері: зерттеу еңбектері, отандық
диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, Ш.Айтматов
шығармалары, естеліктер.
Зерттеудің нысаны: Ш. Айтматовтың әртүрлі тақырыптар бойынша жазылған
шығармалары.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында Ш.Айтматовтың еңбектеріне
талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Ш.Айтматовтың шығармашылық арнасының ауқымы кең екендігі;
2. Дүние жүзі әдебиетінде жаңаша ойлау, философиялық тереңдік таным
үрдісінің негізін қалаушы екендігі;
1. Ш. Айтматовтың әлемдік аренасы
ХХ ғасыр әлем тарихында қарама- қайшылығы көп, идеологиялық тартысқа
толы, ғаламдық проблемалары орасан мол дәуір екені белгілі. Мұндай жағдайда
әлемдегі барлық халықтың прогресшіл ойшыл суреткерлерінің еңбегінің
танымдық және тағлымдық мәні өте үлкен. Осы ретте Ш. Айтматов өзінің іс-
әрекетімен, шығармашылық еңбегімен әлемдік деңгейде ой тастаған, көркемдік
дүниетанымы мен адамзатты ойландырған, адамдыққа адамгершілік мән қосқан
ірі қоғам және қалам қайраткері болып табылады.
Жазушының еңбегі әдебі мен әдеті мәселелерін қарастыруда, ең алдымен,
жазушылық шығармашылық жолға бет бұруының өзінің осы еңбекке қажеттілігін
сезініп, мойындап, жазуға біржолата ден қоюының себебін білу жеке адам үшін
қызықты да, әдебиет туралы ғылым үшін маңызды. Әр жазушының әдебиетке
келуінің әр түрлі жолы болады. Бірақ қалай дегенмен де, жазушының қалам
ұстауына себеп өзі көргенінен жинақталған әсерлері мен оны шынайы, шырайлы
баяндауға деген ішкі сұраныс [1,43б].
Бұл туралы әлем биігіндегі классик Әдебиетке деген аяулы аңсар сезім
бала кезімнен басталып еді. Мектепте жүргенде еркін тақырыптарға шығармалар
жазатынмын. Ал институттардағы жылдарда көркем әдебиетке деген құштарлық
сезім бірте-бірте тереңнен қосарлана келіп, өз тұнғиығына біржолата алып
кетті. Сол уақытта ең тәуір деп бағаланған шығармаларынан өзімді
толғандырған мәселелерге жауап іздеу негізгі машығым еді. Соғыс туралы,
қаһарман халықтың ерлігі хақында адам жанын тебірентерлік дүниелер көп
жазылар ма еді деген тілек ойымнан бір шыққан емес. Өйткені, ол кездегі
қырғыз әдебиетінде бұл тақырып мүлде тың жатқан болатын. Қандай сезім
бойымды билігенін қайдам, қырғыз оқушылары да соғыс жайлы, оның ащы шындығы
туралы оқуға мүмкіндік алса деген оймен қамшылауымен, көркем аударманың не
екенінің байыбына бармастан, кітаптың қалай, қандай жолмен шығатынын
білместен сол кездегі сүйікті шығармалар: Полк баласы мен Ақ қайыңды
аударуға құлшына кірістім. Аудармамды болған соң баспаға әкеп көрсеткенде,
ондағылар бұл кітаптар әлде қашан аударылып қойған, жақында жарыққа шығады
десті. Еңбегімнің зая кеткенде қалай ренжімессің, студент кезімде шағын
мақала, очерктер жазғаным болмаса, менің әдеби қадамымның басы сол
аудармалар еді.
Институттан соң шығармаларындағы адам кейіпкерлеріне жасалған
талдаулар кейіпкерлердің шындық өмірден алынғандығын, әсіресе соғыс уақыты
мен соғыстан кейінгі кезең суреттелген повестері мен
әңгімелеріндегіхарактерлер тұлғалардың өз күрделілігімен тіпті өмірдегі
есімдерімен берілгендігін көруге болады.
Мені ақындыққа итермелеген – мені қоршаған адамдар. Шығармаларымда
кездесетін кесек мінездер үшін соларға қарыздармын деп М.Шаханов атап
өтсе, Ш.Айтматов та өзінің автобиографиялық мақаласында: Соғысқа дейін,
Соғыстан кейін, Соғыс кезі деп айтып жатамыз, – бұлар жай сөз
тіркестері емес. Мен үшін бұл сөздер – өмірді танудың қатал уақыты, біздің
қоғамның үлкендер жинақтаған, әлемдік мәңге ие болған тәжірибесін игеру
уақыты. Себебі соғыс ХХ ғасыр адамзат дамуындағы соғысқа дейінгі және
соғыстан кейінгі дәуір деп екіге бөліп көрсететін дүниежүзілік тарихи кезең
ғана емес, сол кезеңде өмір сүрген әрбір адамның тағдыры, оның адамгершілік
құндылықтарының өлшеуіші болды. Соғыспен әрбір адам бетпе-бет ұшырасты, мен
соғысты айналып өткен, оған қатысы болмаған ешбір адамды білмеймін. Себебі
соғыс халықтың ортақ тағдыры еді, сондықтан ешкім ешқайда қашып кете
алмайтын (өзімнің ең алғашқы Бетпе-бет повесімде осы туралы айтқым келді)
[3, 458-459б] деп прозаик ретінде танытқан повестерінде өз өмірінің соғыс
кезіндегі және соғыстан кейінгі жылдарын өткізген Шекер ауылындағы адамдар
мен оқиғалар туралы айтылғанын нақтылы көрсетіп отырған.
Ш.Айтматовтың өзінің өзектілігін жоғалтпаған соғыс тақырыбына жазылған
– жалпы адамзат әлемі туралы ойлы да сырлы гуманизмге толы Жер Ана
повесіне тоқталып өтсек.
Ш.Айтматов бұл шығармасын жазғанда екі жақты қиыншылықты өте шебер
және білген.
Біріншіден, көп жазылған соғыс тақырыбы автордан көркемдік жинақылық
пен көркемдік тиянақтылықты талап етсе, екіншіден, бұл тақырыпты жалпы
әлемдік, жалпы адамзаттық масштабқа жеткізу қиын да күрделі құбылыс. Бірақ,
кемеңгер жазушы уақыт талабына сай бұл екі маңызды да күрделі міндетті өте
нәзік сезіммен, асқан шеберлікпен ұштастыра білді.
Ш. Айтматов өзінің қиын да күрделі міндетін Толғанай бейнесі арқылы
шешеді. Толғанай – аяулы бейне. Бұл шығармада эпикалық кеңдік, философиялық
тереңдік, лирикалық нәзіктік аңғарылады. Толғанай – рухы өте күшті образ.
Өз өмірінде адам айтқысыз қайғы-қасірет шегіп, ері мен ұлынан, келінінен
ажырап, қаншама күндер мен түндерді ұйқысыз өткерген ана рухына бас иесіз.
Толғанай – бұл натуралистік портрет емес, бұл барлық адамдардың сезімі
мен ойын жинақтаған образ. Повесть өткен ауыр да ұзақ өмірін оңашада Жер-
Анамен тілдесіп, еске алған қарт Ананың монологына құрылған. Повесть екі
Ананың - Әйел-Ана – диалогымен басталып, екеуінің диалогымен аяқталады. Жер
Ана мен Адам Ананың табиғи қызметі – нан табу, өмірге перзент әкелу,
басқаша айтқанда, өмірді жалғастыру. Шығарманың философиялық пафосы мен
табиғатты мағынасыз қирату мен зорлық-зомбылыққа негізделген әділетсіз
соғысқа қарсы.
Автор Толғанай образы арқылы бүкіл бір дәуір суретін көз алдымызға
келтіреді. Бұл философиялық мәңге ие болған бейне.
Жазушы адам образын жасаған кезде ғана емес, Жер-Ананың образын
айшықтаған кезде де халық шығармашылығына, олардың Жер туралы қалыптасқан
ұғымына сүйенеді.
Жер-Ана повесіндегі соғыс кезіндеғі ауыл көрінісі прозаның көрнекті
беттері болып табылады. Бұл қиын кездеғі әйелдердің қарттардың қаһармандық
еңбегінің жемісі. Бригадир Толғанайдың елдің ақырғы астығын алғанда оны
себуге дайындағанда, дезертир Жексенқұлдың ісі, ұрыларды қуамын деп оқ
тигені, ауыр кезеңдегі бастан кешкен оқиғаларды адамды толғандырмай,
тебірендірмей қоймады.
Повесте халықтың көзқарасы, оның демі болып жатқан трагедиялық оқиғаға
Толғанайдың Жер-Анамен арасындағы символикалық диалогынан көрінеді. Жер-Ана
қарт қырғыз әйелінің жанын, сырын түсінісіп, оны ауыр да қиын күндері
демеп, соғыс жылдары оған күш-қуат, рухани қайрат беріп отырады.
Толғанай соғыстың алғашқы күні туралы айта бастағанда, Жер-Ана былай
дейді: - Мен ештеңені ұмытпаймын, Толғанай. Жарық дүние орнағаннан бергі
ғасырлар сыры бәрі менде. Кітапқа сыймайды, адамның есінен шығып жоғалған
тарихтың бәрі менде. Сенің де басыңнан өткен тағдырың жүрегімде. Жер-Ана
түсінеді, қайғырады. Толғанайдың қайғысына ортақтасып, қуанышын бөліседі.
Ш.Айтматов табиғат әлемі мен адамзат әлемі арасындағы қатынастарды
өткір параллельдер арқылы көрсетеді (Танабайдың тағдыры мен Гүлсарының
тағдыры, Едіге мен Қаранар). Жазушы табиғатты поэтикалық тұрғыдан
жандандырып, оны басты тұлғаға, әрекет иесіне айналдырады. Ана - Жер-Ана
повесіндегі ұлы да құдіретті бейне – Табиғат-Ана. Жер-Ана бейнесі арқылы
табиғат та ойланатын, күрсінетін, қайғыратын, қаһарланатын тірі адамдай
суреттелінеді. Ш.Айтматовтың адам мен табиғатты суреттеудегі басты
принциптері, оның шығармашылығындағы ең басты және негізгі ерекшелігі –
адамгершілік концепциясы болып табылады.
Жер-Ана мен Адам-Ана екеуі де жақсылыққа құштар, екеуі де өмірді
туғызушы, жалғастырушы. Жазушы Жер-Ананы реалистік ойлаудың шегінен
шығармайды. Жер-Ана бәріне қабілетті емес, ол – Адамға бағынышты. Адам -
Жер - Анадан жоғары тұрады.
Повестің соңы бұған дәлел. Кішкене Жанболатқа, бүкіл адамға өз
өмірінің тарихын айтуды Жер-Ана Толғанайға тапсырады. – Жоқ, Толғанай,
сен айт. Сен – Адамсың. Сен бәрімізден биік, бәрімізден ұлы жаралған
жансың, сен айт, сен – Адамсың деген жолдар осыған дәлел.[4, 156].
Шығармадағы екі Ананың образы екі бөлек бейнеленгенімен, олар бірін-
бірі толықтырып, оқырман көкірегінде ұлы Ана образына айналған.
Жазушы шығармаларында әйелдер бейнесін жасауға үлкен орын берілген,
әйел кейіпкерлер көптеп саналады. Бетпе-бет Құс жолы, Жәмила
повестеріндегі Сейде, Толғанай, Жәмила – көркем образ дәрежесінде биікке
көтере жырланған. Жазушы көркем туындыларында жасалған әйелдер бейнесінің
қай-қайсында болмасын өзінің барлық алғысын, мақтанышын, таңданысын және
оған деген аянышын бірден сыйдыруды мақсат тұтады. Аталған кейіпкерлерінің
де өмірде прототиптері бар екенін жазушының өмірбаяндық мақалаларынан және
Балалығым кітабы мен Шекер ауылындағы Күркіреу мәдениет үйі музейіндегі
материалдардан және Ү.Б. Құлтаеваның Тұрмыс шындығы және көркем образ
кітабынан келтіруге болады.
Толғанай Шыңғыстың шешесі Нағима есепші болып орналасқан Жиде
колхозында тұратын, осы ауылдың жақсылық, жаманшылығында елге жөн сілтейтін
салиқалы-сабырлы анасы болған екен. Қырағы Толғанай Нағиманың жай кісі емес
екенін байқап, оны балаларымен бірге өз үйіне кіргізіп алады. Болашақ
жазушы Құс жолы повесінде аттары өзгертілмей алынған Толғанай мен
Сұбанқұлға осылай кездесіп тағдырына ортақ болады. Сұбанқұлдың бір ұл, бір
қызы болған. Бірақ Толғанайдың соғысқа кетксн жалғыз ұлынан көрген жалғыз
немересі 7 жасында қайтыс болып кетеді. Дәл осы уақытта Сұбанқұлдан да қара
қағаз келеді. Екі қазаны бірдей көтере алмас деп Сұбанқұлдың қазасын бір
жылдан кейін естірткен екен. Ұ.Б. Құлтаева осы тұрмыс шындығы мен жазушы
шығармасындағы шындықты салыстыра келіп: Шығармада Шыңғыстың Сұбанқұл мен
оның баласы Қасымнан бір күнде қара қағаз келді дегеннің жөні бар. Шын
өмірде әкесі мен баласы бір мезгілдс екі жақта қаза болыпты деген ой
түйеді [4,16 б.].
Повесте аса әссрлі берілгсн Темір жолға тасталган бас киім оқиғасы
да Толғанай тағдырынан алынған.
Бұл туралы Ү.Б. Құлтаеваның документалдық негіздегі Станцияға
тасталған бас киім немесе Темір жол құшақтаған Толғанай ананың шындық
тұрмысынан бір үзім баян атты мақаласынан толық мәлімет ала аламыз.
Авторға баяндаған Толғанайдың қызы Жакеш: Повестегі оқиғалардың көбісі
шындық нақты өмірдің өзіндей суреттелгені – темір жолға тасталған шәпке
деп әңгімелеп береді [5,37б.].
Баласының анасына лақтырып қалдырып кеткен бас киімі мен белдігін баса
құшақтай жығылған Толғанайды көпке дейін орнынан тұрғыза алмаған. Бір
кезде өзі қайрат қылып, орнынан тұрып біздің жылауымызды тоқтатты дейді
Жакеш. Осы бас киім мен белдікті әркез иіскелси, қармалай беретіи Толғанай
бір күні 6 жасар немересіне шапан кигізіп, Сұбанқұлдың белдігін байлап
бермек болады. Белдіктің ілгіші шапанның сыртынан әрең жеткенін көріп
баламның белі баласынікіндей болып қалған екен, балам әбден арықтап
кетіпті-ау деп бұрқырап жылап қалған екен. ІІрототип ретінде алынған
Толғанайдың осындай аналық мейірімі мен қайраттылығы ақылмандығы мен
сабырлығының болашақ суреткерге әсері қатты болған. Тіпті Толғанай ауылда
өлген адамды қоюға еркек табылмай қалғанда, әйел атаулының ішінен жалғыз
өзі жас балаларды бейітке ертіп келіп, салт дәстүрді, жерлеуді балаларға
түсіндіре жүріп, көр ішіне, өзі түсіп, марқұмды жерлеген екен. Толғанай
бейнесінде берілген ең мықты сипаттар Толғанай бәйбішенің сипаттары екен
ден көрсеткен Ү.Б. Құлтаева Толғанай бойбітпе әдеби қаһарман Толғанайдың
прототипі екені анық. Ол тұрмақ жазушы қаһарманның атын да өзгертпеген. Сөз
оның атында да емес, қырғыз аналарына тән Толғанайдай ананың өзіндегі
тереңдікті, нарықтылықты, ең бастысы, аналық қасиетті типтендіре білуде
емес пе. Қаһарманның прототипі кәдімгі жиделік Толғанай болса да оның
бейнесінде жазушының өмірінде аналық міндет атқарған әйелдер: Толғанай,
Қатей әпкей, әкесімсн бір туған әпкесі Қарақыз бен әжссі Айымкөл, бәрінен
де өз шешесі Нағиманың жан дүниелері астасып кеткендей [5,37, 17 6.].
Негізінен Ш. Айтматов өз шығармаларында бұл кейіпкерлерінің де
портретін даралап бермейді. Бірақ шығармадағы мінездері мен сөздерінен, іс-
әрекетінен, яғни ішкі дүниесі мен болмысынан Толғанайдың да, Сейде мен
Жәмиланың да сырткы кескін-келбетін, бейнесін дәл елестете аламыз. Олардың
өмірдегі түп-тұлғаларының фотосуреттері де осындай бейнелерді көрсетеді.
Жоғарыда аты аталған Қарақыз әпкесі де Толғанай сияқты аса қажырлы да
қайратты әйел болған. Шыңғыстың әкесі Төреқұлдың әпкесі мен қарындасы
болған. Үлкені Айымкүл әпкесі, қарындасы Қарақыз. 37 жастағы Айымкүл інісін
іздеп, Фрунзеге түрмеге келеді. Бұл жерде Төреқұлдың атын атағанда теріс
бұрылған адамдарды көріп, бір туғанының жалаға ұрынған қайғысын көтере
алмай ауырып қалады.
Қайтыс болған әпкесі Айымкүлдің үш баласын інісі Төреқұлдың төрт
баласын бауырына тартқан мықты қыз Қарағыз болып шығады.
Қарағыз бен жұбайы Досалы қиын күндерде жәрдем беруді, әсіресе,
балаларға рухани азық беруді ойлаған. Мергендікпен, аңшылықпен тапқан
табысын балаларына да емес, жетімдерге арнаған Досалы аңшылық өмірдегі жан-
жануарлар мен табиғат жөнінде қызықты әңгіме зерек бала Шыңғысқа ерекше
әсер қалдырған, көркемдік дүниетанымының қалыптасуына үлкен әсер еткен.
Болашақ кемеңгер жазушының шығармаларында суреттелген балалық таза
махаббат суреткердің өз шындық өмірінен алынған.
Сонымен, обьектіге алынып отырған романдарына қатысты алатын болсақ,
автордың философиялық ойлары мен сезім-күйлері, әсіресе, шығарманың бас
кейіпкерлерінде жинақталған деп бірден көрсетуге болады.
В. Коркинмен сұхбатында Құс жолы повесіндегі Толғанайдың аузымен
айтылған ойларды автордың ой пікірлері деп түсінуге болатыны туралы пікірге
Ш. Айтматов: Мұнда сүю сезімі терең, көп қайғы-қасірет көрген адамның өмір
тәжірибесі сөйлейді. Менің түсінгім келетін терең-тәжірибе айтылады деп
жауап береді [5, 362 6].
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейіпкері - Авдий бейнесі. Жазушының өзі Егер
Едіге философиямен қаруланбаған қарапайым ғана халық ойшылы болса, жаңа
роман Жан пиданың қаһарманы Авдий Каллистратов өзін дін іліміне
бағыштады, бірақ олар бір-бірімен туыстас, бұл туыстық олардың өмірге
қатынасы, әділдікке құштарлығы, қайырымдылыққа жақындығынан көрінеді. Осы
жерде әр басқа Авдий мен Едіге түйіседі [5, 4336]. деп көрсетеді. Қазір
қай діннің болсын өз қиындылықтарын уағыздауға құқы бар. Философиялық
еңбектерде берілген дін тарихы мен оның мақсат-мәніне назар аударатын
болсақ: Дүниені аузына қаратқан айбынды империялардың өмірге келуіне дем
беріп, дәнекер болғандығының арқасында (мысалы: мұсылмандардың YІІ-ІХ
ғасырда іргелес елдерге, Орта Азия мен Қазақстан жеріне жүргізген ғазауат
соғыстарын, католиктердің ХІ-ХІІІ ғ. Таяу Шығыс мемлекеттеріне жасаған
крест жорықтарын алайық) және темірдей тәртіпке бағынған міндеткерлерінің
дүниеден баз кешкен жанқиярлық әрекеті мен жалынды уағыздары нәтижесінде
жер-әлемге кең тарап, жүздеген, мыңдаған жылдар бойы күнбе-күн үзбестен
үгіт жүргізіп келе жатқан бұл діндердің бұлжымас догматтары мен дәстүрлері
қалыптасып жүйелі арнаға түсті [2, 406].
Осы уақытқа дейін дін – апиын деп келді. Бірақ оның адамзатты
қашанда тек түзулікке, тәртіпке, тазалыққа, ізгілікке тәрбиелейтіндігін
түсінбеді. Кейбіреулер бұдан біраз жыл бұрын дінді жамандаса, енді жалт
бұрылып мадақтай бастады. Жекелеген жазбагерлер тіпті бұрынғы жаман
дегенін жақсы деген сөзбен ауыстырумен ғана шектелді. Ал бұлар діннің
Жарық дүние қызығынан жан рахатын табуға үндейтінін, күллі дүниені танып-
білуге құштарлыққа қошеметтеп, тұрмыстағы оң және теріс істердің мүдделер
арқылы саралағанды жөн санайтын, оның рухани, сезімдік, тәрбиелік,
эстетикалық, моральдық мәні бар екенін ұққан жоқ.
Біз осы айтылғандарды бүгінгі заман талабына орай терең түсіну үшін
дін мәселесі толығымен көрінген ғажап туындыны, III. Айтматовтың Жан пида
романын талдап түсінуіміз қажет. Себебі көркем шығарма, жалпы көркем
әдебиет – адамның ой сезіміне ерекше әсер ететін, тәрбиелейтін бірден бір
тиімді құрал.
Сонымен бірге, Жан пида романында анашистер жайының өзінше бір желі
болып тартылғаны белгілі, қаламгердің осы мәселеге келуі туралы құнды
мәліметті де оның өз сөзінен таба аламыз: Бұл тақырыпқа да мен кездейсоқ
назар аударып отырған жоқпын. Екі бірдей ұлы наркоманға айналған ананың
Литгазетада жарияланған хаты - осы сырқаттың белең алып бара
жатқандығының тағы бір дәлелі. Біз ұзақ жылдар бойы осы қасіретімізді
жасырып келдік, сондықтан мені не себептен біздің жастарымыздың бір
өлігінде бұл ауру меңдеп барады, біздің қоғамда мұндай теріс әрекетті
қандай себептер тудырып отыр, отбасының ба, әлде жеке бастың жағдайына
байланысты ма? Бұл қалай және қайдан пайда болды? Жас өрендерді не және
қандай қоғамдық келеңсіздіктер осындай құрдымға итермелеп отырған? деген
сұрақтар қатты мазалады. Олар емес, біздер ойлануымыз қажет және өзіміздің
алдымызда өзіміз жауап беруіміз керек [4, 442-4436].
Суреткердің ең асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі де бірегейі
Жан пида романының бас кейінкері – Авдий бейнесі. Авдий адамның рухани
құлдырауына қарсы тұрған жастардың арасында орын алған немқұрайлылық
инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік бейнесі.
Өзінің бір диалогында Авдий Пушкин музейінде ескі болгар храмы әндерін
тыңдап отырып, Алтау және жетінші туралы балладаны еске түсіреді. Баллада
мазмұны бойынша, бір топ болып келе жатқандардың ішінде жетіншісі өзінің
алты серігін атып өлтіреді, өйткені ол қызыл әскер болатын, ол идеясына
қарсы алтауды өлтіруі тиіс болатын. Мақсатына жеткен соң ең соңында өзін-
өзі атып өлтіреді. Қырғын салған, қатты қарсылық көрсеткен алтауды
тоқтату үшін атып өлтірген жетінші өзін де адам ретінде жойған еді...
деп жазады жазушы [6, 436].
Бұл балладасындағы жетінші – Сандро жазушының өзінің ойдан шығарған
кейіпкерінің бірі. Ш. Айтматов осы шығармасы арқылы адамзат қоғамының
дамуында діннің қажеттігін танытады. Дін заманға сай жаңарып отырады
деген ой айтылады. Бірақ бұны көпшілік түсінбегендіктен қолдай бермеуі
мүмкін және бұл өз алдына бір бөлек мәселе. Дін – адамның өзінің ар-
ожданы деген тұжырымдама жасап қорытады.
Жазушының бірін-бірі қайталамайтын әрбір жаңа шығармасының бірі – осы
Жан пида романындағы басты кейіпкер – орыс адамы. Бірақ жазушы Авдийді
орыс адамы ретінде емес, одан да кең ауқымда алып бейнелеуді мақсат еткен.
Бұл жолы мен адамға дін арқылы жол салғым келді. Құдайға емес, адамға.
Романда тартылған түрлі желілік салалардың ішінде, мен үшін, ең бастысы-
Авдий, оның ізденістері деп көрсетеді жазушы [6, 434 б.].
Жазушы Авдийді орыс ұлтындағы адам емес, христиан ретінде алып
отырмын деген болса, өзім мұсылман тегіндегі жазушы неге өзге дін өкілін
негізге алған деген заңды сұрақ туындағанын Ш. Айтматовтың баспа бетіндегі
түрлі сұхбатынан көруге болады. Жазушының басты кейіпкер ретінде мұсылманды
емес, христианды таңдап алуының мәні бар.
Ш. Айтматов өзінің И. Ришинмен болған сұхбатында: Христиан дінінде
Иусус Христос сияқты көрнекті өкілі бар. Ислам дінінде мұндай тұлға жоқ -
Мұхамед – азап шегуші емес (не мученик). Оның да басынан қиын-қыстау күндер
еткен, бірақ оны идеясы үшін дарға асып өлтіруі және адамдардың бұл ісіне
оның өмір бақиға кешірім жасауы – болған емес. Иисус Христос маған қазіргі
адамдарға қадірлі, аса маңызды ойларымды айтуға мүмкіндік береді. Сондықтан
мен, атеист, өзімнің шығармашылық жолымда онымен жолықтым. Авдий
Каллистратовты басты кейіпкер ретінде таңдауым осылай түсіндіріледі - деп
жауап береді [6,166].
Сонымен бірге, ірі суреткер: Жаңа ғасырға қадам басқан біздің діннің
адамзатқа тигізген ізгі ықпалы мен оның кейде адамдардың онсыз да күрделі
өмірін одан сайын шиеленістіріп жіберетін қасиетін таразы басына салып,
салмақтауымыз керек-ақ сияқты...
Егер қазіргі заманның тілімен айтар болсақ, жер бетінде Құдайды
жекешелендіріп алуға күрес жүріп жатыр. Әрбір дін өз атақ абыройын өз орнын
сақтап қалу үшін күресуде. Сол арқылы олар адамдарды, халықтарды, ұлттарды
бөлшектеуде. Мұндай қатерлі әрекеттерден дереу бас тартуымыз қажет. Егер
діндер арасында диалог, ықпалдастық түсіністік орнамаса, оның бізді апатқа
алып келеді. Технологиялық даму жағынан Тәңірінің өзімен таласа алатындай
дәрежеге көтеріліп отырған қазіргі заманның адамзат өркениеті адамгершілік
жағынан өлі сол баяғы мешеу, аңғал қалпында қалып отыр – деген жазушы
сөзімен келіспеске шара жоқ.
Жазушының шығармаларында қазақ кейіпкерлердің араласа жүретіні бар.
Бұл туралы суреткердің өзі: Біз Жамбылға келген жылдары мұнда Жамбыл
мал дәрігерлік техникумы деген белгілі техникум болатын. Сол кездегі
жастар үшін оқу-білімнің, өмірдің бастауындай еді. Ол кезде зоотехниктер,
ветеринарлар, колхоздар мен совхоздар үшін маңызды мамандық саналатын.
Әңгіме мұнда да емес, гәп мен осы Жамбыл жерінде өз күнімді өзім көре
алатын жеке өмірімді бастадым. Қазақ бауырларыммен, достарыммен, құрбы-
құрдастарыммен бірге оқыдым. Базардың қасындағы жатақханада бірге жаттық.
Ой, ол кезде сабақ оқу қызық болатын. Қазір мына далаға қарап отырып есіме
түсіп отыр, бізді кейде осы араға да практикаға алып келетін. Практикамыз
өмірдің өзімен біте қайнасқаны соншалық, бізді базарға да алып баратын.
Өйткені, онда малдың түрі де көп, тұқымы да көп. Базарды аралап жүріп, біз
мұғаліміміздің сұрақтарына жауап беретінбіз.
Менің атам Айтмат өз кезіндс Әулиеатаға белгілі сауатты адам болған.
Сол кісі осындағы жергілікті бір мектепке сабақ беріпті. Ал әкем Төреқұл
Айтматов осы Әулиеатада өзінің білімін орыс-түзем мектебінде жалғастырған
деп айрықша құрмет сөзіммен айтып отырады екен [5, 5].
Суреткер тағы бір сұхбатында Біріншіден, біз аралас-құралас елміз.
Екіншіден, менің балалық шағыма, тағдырыма байланысты бір сыр да бар... Біз
мынау Таласқа қарай жол жүргенде сөзсіз Әулиеатадан өтеміз. Әулиеатаның
темір жолымен келіп, темір жолымен кетеміз. Одан кейін мен Жамбылда үш жыл
оқыдым емес пе. Зооветеринарлық техникум болған. Абай көшесінде. Білмеймін,
бүгінде ол ғимарат қалды ма, қалмады ма, кейін техникум Луговойға көшіп
кетті. Міне, заманында қазақ туғандарыммен осылай араласып құраласып өскен
сол жаныма жақын болады да деп көрсетеді [7, 366].
Жазушының қарындасы Р. Айтматова да Шыңғыс қазақ пен қырғызды
ешуақытта бөлген емес. Ол екі халықты бір үйдің егіз баласындай көреді.
Балалық шағымыздың біразы да қазақ ауылында өтті. Олардың мейір, шапағатын
көріп ержеттік. Оның үстіне екі халықтың дәстүр-салты да, тілі де, ділі де
ұқсас қой. Тіпті қазақтың қаны араласпаған қырғыз да сирек шығар. Мысалы,
менің туған енем де қазақтың қызы. Ал Шыңғыстың қазақ арасында достары да
көп. Ол үшін Мұхтар Әуезов ағамыздың жөні тіпті бөлек десек те болады. Оны
өзіңіз де жақсы білетін шығарсыз. Қазақ ағайындарымыз да Шыңғысты екі елге
ортақ тұлға деп таниды деп жазады [8,36]. Қырғыз қаламгері, әсіресе,
қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезовтің тағы басқа үлкен тұлғалардың игілікті
әсерін әркез құрметпен айта отырады.
Сонымсн бірге, қырғыз жазушысы өзінің ұстаз алдындағы бір парызын өтеу
ретінде өз еңбегін де аямаған. Сондықтан М. Шаханов М. Әуезовтің бір кезде
идеологиялық жағынан қайшы, кертартпа шығарма деп бағаланып, саясаттың
өткір қайшысына түсіп кеткен Қилы заман романын тоталитарлық жүйенің
тұсында араға үлкен беделіңізді салып, одақтық Новый мир журналына
жариялаттырып халықпен қайта қауыштырдыңыз. Осы ерен еңбегіңіз үшін де
қазақ елінің бұрынғыдан да өзгеше сүйіспеншілігіне бөлендіңіз деп
көрсетеді [9, 26].
Ең алғаш ақ батасын берген қазақ классигі М. Әуезов пен қырғыз
қаламгерінің арасындағы ізгілік жол, әрине, жалғасын тауып, Ш. Айтматовтың
драматург Қ. Мұхамеджановпен, М. Шахановпен шығармашылық байланыстары
ұлықтауға лайық ұлы достыққа айналды [9, 26].
Ш. Айтматов та барлық жазушылар сияқты өз шығармашылығын, ең алдымен,
әңгіме жазудан бастады. Бірақ оның даңқын шығарған повестері болды және
повестер суреткердің шығармашылығында үлкен орын алады. Соған сәйкес, Ш.
Айтматовтың осы туындылары өз кезінде одақ көлемінде аса беделді сыншылар
мен әдебиетшілердің талдауларына арқау болды, жалпы одақ деңгейінде болып
жатқан әдеби ірі құбылыстар мен жаңалықтарды талдауда В. Распутин, И.
Друце, В. Быков, О. Гончар, П. Санги т.б. шығармашылығымен қатар алынып,
әрдайым назарда ұсталды.
III. Айтматовтың шеберлік талантына бас идіріп, жазылу құпиясын білуге
асықтыратын Қызыл алма, Бетпе-бет, Құс жолы, Жәмила, Шынарым
менің, шырайлым менің, Қош, Гүлсары, Теңіз жағалай жүгірген тарғыл
төбет, Ерте қайтқан тырналар, Касандро таңбасы т.б. шығармаларындағы
сюжет шындық өмірдегі оқиғалармен астасып жатады.
Қорытындылай айтқанда, екі елдің, қазақ пен қырғыздың туыстығы, бір-
бірімен ауылы аралас, қойы қоралас жатқандығы, туыстас бауырлардың да бір
біріне әркез қамқор болысып жүретіндігі, мұның өз шығармашылығында үлкен
әсері болғандығы III. Айтматовтың шығармаларынан да, әртүрлі сұхбат
мақалаларынан да айқын көрінеді.
2. Ш. Айтматов пен Ә. Кекілбаев шығармаларындағы адам мен аңыз
проблемаларының үндестігі.
2.1 Жазушы Ш.Айтматов түйген ой-толғамдар.
Ш. Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына эпиграф
ретінде Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан Бұл кітап – менің тәнім
дегейсің. Бұл сөз менің жаным дегейсің деген жолдарын таңдап алған.
Ал Григор Нарекацидың Қасірет кітабы, және оның жазушы
шығармашылығына әсерін анықтауда III. Айтматовтың өзінің сөздерін нысанаға
алуға болады. Бұл кітап мені қатты толқытты, көптеғен жайды ойлануға
мәжбүр етті дей отырып, бізден мың жыл бұрын өмір сүрғен адамның қазіргі
күні біздің болжай да алмайтын категориямен ойлай білетіндігі таң
қалдырғанын қазіргі адамзат өркениетінің, бүгінгі жетістіктерінің иесі
ретінде ата-бабаларымыздан ғылыми-техникалық табыстарымызбен жоғары
тұрғанымызбен рухани жан-дүниенің дамуы жөнінде мұны айта алмайтынымызды
атап өтеді, – деп көрсеткен [2,370-3716].
III. Айтматовтың әңгіме-повестері негізінен өмір шындығы, жазушының
жанында терең із қалдырған, өмір құбылыстарын көркем бейнелеуден туғандығын
байқасақ, жазушының романдарында өмір шындығы материалдары кейіпкерлердің
жеке басы шындығы мен кейбір жекелеген оқиғаларға байланысты ғана орын
алады, негізінсн, жазушы романдары елеусіз құбылыстан, кездейсоқ ашылыстан
пайда болып отырады, Бұл ой қорытындысының жасалуына суреткердің өзінің
Ғасырдан да ұзақ күн (Боранды бекет) романына жазған алғысөзі негіз
болып отыр. Романның алғашқы өз аты Құрсау деп аталған. Мұнда адамдардың
жануарлардан айырмашылығы, адамдығы болып табылатын ақыл-есінен айырып
өзіне бағынышты ету, билігін жүргізу ниетімсн құрбандығының басына, яғни
мәңгүрттің басына кигізілетін Құрсау әлемге билік ету үшін космоста жер
шарына кигізілуі, трансформациялануы мүмкін жағдайы негізге алынған еді:
Кітаптың алғашқы, төл тума аты, Құрсау болатын. Бұл жерде әлемдік
билікке таласқан үлкен мемлекеттердің адамзат басына кигізген ғарыштық
құрсауы, мәңгүрттік құрсауы астармен берілген еді... [6, 56].
Бұл ретте Боранды бекет романының тақырыбының туу процесі ерекше
назар аудартады. Бірде жазушы Мәскеуге сапарға шығады. Поезд Қызылорда
аумағында жүріп келе жатқанда, радио Байқоңырдан кезекті космос кораблінің
ұшырылғанын хабарлайды. Вагон терезесінен ұшы-қиыры көрінбейтін байтақ
далаға көз салып, ұзақ ойға түскен жазушы санасында бір оқыс ой қылаң
береді: жер шары жерден тыс тұрған бір ақыл ойдан туған космостық белдеумен
құрсауланып, басқа әлемнен қол үзіп, оқшауланып қалса не болмақ? Кездейсоқ
туған осы ой жазушының тынышын алады, қиялын қозғайды, бала кезінде естіген
мәңгүрт туралы аңыз мына ойдың ағысында қайта жаңғырады.
Суреткер Ғасырдан да ұзақ күн деген бір тармақты Пастернактың
Шекспирден аудармасынан алуға тоқталады. Бұл жерде мазмұнға қарағанда
тақырыпты дұрыс таңдауға тырыстым. Бірақ Роман газетте және Молодая
гвардия баспасында мұндай ат келісім таппады. Соцреалистік тақырып талап
етті, міне, содан кейін Боранды бекет аты дүниеге келді... Ең бастысы
кітапты жарыққа шығару болатын. Әрине, оны фанатикалық тұрпайы сынның
соққысының астында қалдырмайсың. Енді мұндай жағдай артта қалды, бірақ сол
кезде идеология өзінің басымдығын көрсетіп отыратын деп жазады автор [6,
56].
Жазушы Ш. Айтматов өзінің Г. Атрянмен диалогында романның Боранды
бекет деген атауына тоқталуының тағы бір себебін : Романның Ғасырдан да
ұзақ күн деген атауы өте ұзақ. Мен сондықтан Боранды бекетке тоқтаған
болар едім [10, 3886] деп айта кетеді. Нақтылы айтқанда, автордың өзі
романның осы Боранды бекет атауын ұнататынын байқауға болады.
Сондай-ақ суреткердің: Мен үшін шығарманың ой өзегіне сәйкес келетін
мәнерлі де дәл атау табу – әрқашанда азап. Ал көптеген жазушыларға бұл өте
жеңіл тиіп жатады. Мен оларға қызығамын [10, 3886] деген сөздерінен автор
үшін шығарманың мағынасын беретін атау табудың маңызы үлкен екенін, ал III.
Айтматов үшін мұның дүниеге келуі қиын соғатынын көреміз.
Романның тақырыбы және ой өзегін беріп тұрған Шіре атауы Манас
жырынан алынған. Романның ой-өзегі пайда болғанда қайта сәулеленген
Мәңгүрт хикаясын роман жазарда жазушы түбегейлі қолға алады, бұл жайында
суреткердің өзі: Мәңгүрттік туралы алғашқы деректердің бірі осыдан он
ғасыр бұрын жырланып, қырғыз халқының ерлік пен елдік энциклопедиясына
айналған Манас эпосында кездеседі. Онда бала Манастың тентектігі мен
шыдам бермес күшінен қорыққан қалмақтар, оны мәңгүрт етіп жіберейік деп,
уәж байласқаны былайша жырланады:
Баланы ұстап алалық,
Басына шіре салалық,
Үйге алып барып қиналық,
Алты ағайын қалмақтың,
Аяқ басын жиналық.
III. Айтматов алпысыншы жылдары атақты қария Саяқбай Қаралаевпен
мәңгүрт пен шіренің мағынасы туралы сұхбатасқанын айтады. Сонда қария
төмендегі аңыз туралы айтып беріпті:
Ертеде, қалмақ пен қырғыз шапқыншылығы тұсында, екі жақ мал- мүлікпен
қоса, бір-бірінен құл етіп ұстау үшін, тұткын алып отырған. Ол тұтқын мал
соңында салпақтап жүргенімен, күндердің күні болғанда ебін тауып қашып
кетер. Әлдекімдер арқылы еліне хабар беруі де, тіпті тірі жан болған соң
ауылдың қыз-қырқынына қырындап қоюы да ғажап емес. Жастай қолға түскен, күш-
қуаты толған тұтқын бес жыл, бәлкім, он жыл логтай деп қызмет етер. Әрі-
беріден соң ол да адам баласы, іштей қарсылығы оянып, қолына қару алып,
қарсы көтерілуі мүмкін. Сондықтан оның ең тыныш жолы – мәңгүрт етіп тастау.
Ол үшін тұтқынның шашын тықырлап алып, жас сойылған түйенің мойнағын не
сиырдың терісін басына қаптайды. Мұны қырғыздар шіре деп атаған, оған
қайыстан тіліп, бау өткізіп, самайдан тарттырып, мықтап байлайды. Сөйтіп,
шыжып тұрған күннің астына аяқ- қолын байлап тастайды. Тұтқын сонда екі
бірдей азапқа түседі екен. Алдымен, жас тері ыстықпен жиырылып, басын
бүріп, сүйегін сындырып жібере жаздаса, екіншіден өскен шаш кептелген
теріні тесе алмай, кері қайырылып, құйқасын ине сыққандай етіп бұрғылап,
бүкіл жүйке сезімін өлтіреді, яғни еске тұту қабілетін мүлде жойып
жібереді. Бір жұма, он күннен соң не өліп қалады, не мәңгүртке айналады.
Өлсе – азаптан құтылды, тірі қалса – аты-жөнін, шыққан тегін, бүкіл өткен
тыныс-тіршілігін ұмытып, тек өз қожасының айтқанын ғана орындайтын қара күш
иесіне айналады... Адам баласы зұлымдықтың төбе шашыңды тік тұрғызар
бірнеше түрін ойлап шығарған ғой. Тек мына қасіретке тең келері болмас [6,
121-1226] деп көрсетеді.
Ғалым А. Исмақова Ш. Айтматовтың 70 жас мерейтойына байланысты жазған
мақаласында Ә. Кекілбаев әдеби айналымға түсірген, кейін Ш. Айтматов
романында дамытылған деген ой-түйінінің бірін айтып өткен [11,566].
Атақты жазушы Ә. Кекілбаев журналист Жанболат Аупбаевтың; Ендігі
әңгіме Күйші повесіндегі мәңгүрт сөзі туралы. Мұнда сіз бұл ұғымды
көркем әдебиетте бірінші боп айтып, өз шығармаңызда оны бірінші боп
қолдандыңыз. Арада 12 жыл өткен соң ол жазушы Шыңғыс Айтматовтың Боранды
бекет романының тілі арқылы әлеуметтік философиялық мәңге ие халықаралық
лексиконға айналды. Осы арада оқырман менің санамда кейде: Бұл жөнінде
Күйшінің авторы не ойлайды? Ал, Боранды бекет романының иесі ше? –
деген қияңқы пікір, қылаң беріп қалады. Егер айып етпесеңіз, осы мәселе
төңірегіндегі оз ойыңызды білуге бола ма? – деген сұрағына:
Бірде Ақ кемесін жариялатып, Шыңғыс Айтматов Алматыға келді. Дос-
жаран боп Қалтай Мұхамеджановтың үйіне жиналдық. Әбдіжәміл Нұрпейісов,
Тахауи Ахтанов, Асқар Сүлейменов, Бердібек Соқпақбаев, Камал Смайловтар бас
қосқан дастарқан мәжілісті маған жүргізуге тура келді. Үзілісте Шықаң
Дружба народовтан менің повесімді оқығанын, ұнатқанын, әсіресе, мәңгүрт
тақырыбына қатты қызыққанын айтты. Араға бірнеше жылдар салып, Боранды
бекет шықты. Бұл әуендестікке мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз
сөз қозғапты. Сол жылдары Нодар Думбадзенің шақыруымен Литературная
газетаның Тбилисиде өткен алақотанында сөз сөйлеп, әлгі жәйтке өз
көзқарасымды білдірдім...
Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездік
рухани мәңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов рухани
мәңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікті тіртілтетінін егжей-тегжейледі.
Бұл тақырыпты әлі де илей түсетіндей талай қыры бар екеніне қазір көзім
қатты жетіп жүр – деп жауап берген екен [ 12 ].
Ал, III. Айтматов: Әбіш Кекілбаев інімнің шығармашылығына әрдайым көз
қырын сала жүремін. Оның көркем тілі, кең философиялық тынысы ұнайды. Жылы
пікір білдірген жағдайым да бар, дей келе өзінің мәңгүрт туралы жазған
жолдарын мәңгүрт деген сөзді жазбай-ақ бұл сөздің мағынасын дәл
суреттегенін Мартовский снег (1988 ж.) жинағындағы 273, 274- беттеріндегі
тақырыпқа қатысты романнан үзінділер беріп дүлелдейді [10.256].
Сол үзінділерді келтірсек:
Старики кончили свящснно действовать над шкурой белого верблюжонка.
Куски ее передали мужчинам, стоящим с засученными рукавами возле шестерых
пленников. Теплые влажные куски шкуры легли на бритые головы. Юноши не
могли взять в толк, зачем это делают. И ничего не могли прочитать на
замкнутых лицах туркмен.
Перебирая пальцами, мужчины разгладили края шкурок, как обручем,
схватили их сыромятными ремнями. Головы юношей будто налились свинцом, в
висках туго заныла.
Томимые жестоким любопытством, всадники сбились вокруг пленных. Те уже
ничего не видели. Вот разъедал ссадины. Не оставалось на теле места,
которые сушило влажные шкуры. Сокращаясь, они стягивали череп. Казалось он
вот-вот треснет. Целую неделю выли в степи и корчились от боли юноши. Потом
боль угасла. Волосы не могли пробить толстую, задубевшую шкуру и росли
внутрь. Все глубже и глубже. По мере их роста пленные забывали, кто они,
откуда родом, лишались дара речи. Они превратились в юродивых, уровнявшись
умом с животными. Днем они бродили вместе с верблюдами, и вместе с
верблюдами плелись в аул.
Бұл Ш. Айтматовтың жоғарыда Ә. Кекілбаевтың ...Бұл әуендестікке
мәскеулік сыншылар едәуір мән беріп, біраз сөз қозғапты – деген сөзіне
саятын жауап десек те болады.
Жазушы Борандьы бекет романында мәңгүрттік тақырыбын барынша
тиянақты, үлкен ыждағаттықпен зерттейді. Ойына өмірден түйгеніне бойлайды,
әдебиеттерге сүйенеді, халық әдебиетін қарайды, Манасты сүзіп шығады.
Мәңгүрт сөзінің шығу төркінін іздейді, Шіре сөзінің этимологиясын
зерттейді. Ел аузындағы аңыздарға құлақ түреді. Манасшы С. Қаралаевтың
түсінігін тыңдайды. Әлемдегі басқа да мәліметтерді алады. Осы бағыттағы
ізденістер нәтижесінде алынған мол мағлұматтар автордың шығармашылық
қиялында басқа да деректермен, ұғымдармен тоғысу барысында жаңа сапаға ие
болады.
Боранды бекет романындағы Мәңгүртизм терминінің әлемдік деңгейге
көтерілу себебі жазушы шығармасында игерілу, көркемдік шешімге ие болу
ерекшелігіне байланысты. Өйткені Ш. Айтматов версиясы адамзат басындағы
талайлы тағдыр, құлақ кесті құлдықтың трагедиясы... [6, 36].
Боранды бекет романының тақырыбы, ой-өзегі осылай пайда болады.
Жазушының осы ой өзегінің толысуына, пісіп-жетілуіне, ықпал еткен тағы бір
жайды айтқан дұрыс. 1984 жылы жазған Әлемдік тартылыс заңы мақаласында
жазушы Альдо Моронның қолды болуы және өлтірілуі бүкіл әлемді дүр
сілкіндіргеніне, бұл трагедияның өзіне де қатты әсер еткеніне көңіл бөледі.
Осы трагедияның оқиғадан кейін автор қарапайым еңбек адамының
мансапқұмарлықтан дүниеқұмарлықтан, билікқұмарлықтан, көреалмаушылықтан,
қатігездіктен, зұлымдықтан алыс жатқан таза табиғатына, оның адал да әділ,
қайырымды да мейірбан, еңбекқор болмысына бұрынғыдан да терең бойлайды,
оған бұрынғыдан да үлкен құрметпен, үлкен сүйіспеншілікпен қарайды. Осы
ойлар бірте-бірте Боранды бекеттегі Едіге бейнесінің жасалуына негіз
болады.
Жазушының Боранды бекет романындағы басты тұлға – Едіге. Едіге өте
күрделі бейне. Бұл кейіпкердің дәл мәнісін ашу үшін, ең алдымен, романға
берілген эпиграфтың мағынасын анықтап, бұл эпиграфтың шығармада берілу
себебіне назар аудару қажет. Өйткені Григор Нарекацидың Қасірет кітабынан
(X ғасыр) алынған: Бұл кітап – менің тәнім дегейсің. Бұл сөз менің жаным
дегейсің... ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz