Сотта істі қараудың жариялылығы
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
1. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ: ТАРИХ ПЕН БІЗДІҢ ЗАМАН 5
1.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің рим құқығында орнығуы және дамуы
5
1.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің түсінігі мен мәні 8
2. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕР ЖҮЙЕСІ 16
2.1. Ұйымдастырушы принциптер 16
2.2. Функционалды принциптер 24
3. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ) 55
3.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің конституциялық негіздері 55
3.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен болашағы 56
Қорытынды 64
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
Кіріспе
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық қолданылатын
қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып, азаматтық іс
жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу регламентациясы, салыстырмалы
жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты, зерттелетін
мәселе әлі толық қаралған емес. Сот және құқық қорғау жүйесінің
принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Жұмыстың актуалдылығы, азаматтық іс жүргізу принциптерін және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық іс жүргізу
принциптерінің маңыздылығы - осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі.
Принциптер, халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың
айна көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең
толық қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың
негіздері, соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың
құқықтық мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді.
Принциптердің мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң нормаларымен
бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында теңдігін сақтай
отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-дара немесу алқалы
түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық,
сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа
қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот
ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары
және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып табылады.
Сондықтан да, азаматтық іс жүргізудің принциптері түсінігін дұрыс
талқылау қажет.
Зерттеу объекті – азаматтық іс жүргізудің принциптері және олардың
конституциялық негіздері.
Зерттеу пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Зерттеу мақсаты – азаматтық іс жүргізу принциптерін талқылау.
Зерттеу гипотезасы: АІЖК-де азаматтық құқық принциптерінің толық
зерттелмегендігі, оларға анализ жасау және түзеті енгізу қажеттілігінде.
Мақсатқа жету үшін келесі сұрақтарды қарастырамыз:
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің тарихын зерттеу;
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің жүйесін қарастыру;
- толық анализ жасап, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жаңалық элементі ретінде: диспозитивтік принциптің соңғы дұрыс талқылауы
- сот және өзге істерді жүргізудің бастапқы локомотив екендігі анықталғанын
айта кеткен жөн.
1 Тарау. Азаматтық іс жүргізу принциптері: тарих пен біздің заман
1.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің рим құқығында орнығуы және дамуы
Өзін жасаған халықтан көп өмір сүрген және екі рет әлемді жаулаған рим
құқығының адамзат тарихында орны ерекше: Рим құқығының пайда болуына
себепкер жер бетінде нүкте секілді де болмайтын, сол кезде орта Италияда
өзге тайпалардан еш айырмашылыға жоқ кішкене тайпа. Бұл даму сатысында рим
құқығы патриархалдық және тек национальдық жақтары бар архаикалық жүйе
болатын. Егер ол осы сатыда дамымай қалса, онда тарихтын жоғалған
беттерінде қалар еді.
Бірақ тағдыр Римге өзге болашақ таңдады. Тірлік үшін күресте кішкене
civitas Roma өсу жолында көрші civitates-терді басып, өзінің ішкі
ұйымдылығын күшейтті. Кейін терреториясы кеңейіп, бүкіл Италия, жақында
орналасқан аралдар, Жерорта теңізінің жағалауын қамтыған, сол дәуірдің
мәдени орталығы болатын алып мемлекет құрылды; Рим әлем сөзінің синонимына
айналды.
Сонымен бірге Римнің ішкі құрылымы да өзгереді: бұрыннан қалған
әлеуметтік шектеулер жойылады, натуралдық шаруашылық күрделі экономикалық
қатынастармен алмасады, патриархалдық басқару нысаны құлайды. Жаңа өмір
әрбір индивидтан барлық күшін, жоғары кәсіби біліктілікті қолдануды мәжбур
етеді. Осыған сәйкес рим құқығы индивидуалдылық жағына қарай өзгереді, енді
оның негізгі жақтары адам бостандығы, мұрагерлік шарт, келісім шарт жасасу
бостандығы болады.
Римнің әскери және саяси қатынастары оны экономикалық қатынастарға түсуге
мәжбүр етті. Айта кетер жайт, Рим бүкіләлемдік тарихқа шыққанға дейін,
Жерорта теңізінде Мысыр, Финикия, Карфаген және Грекия өзара сауда
қатынастарында болған. Рим де осы халықаралық сауда айналымына қатысты.
Саяси қатынастыр орталығы болған сайын, Рим сауда қатынастырың орталығы
бола бастады. Оның территориясында түрлі ұлттардың саудагерлері сауда
шарттарын жасасатын, сондықтан рим магистраттары әрдайым осы қатынастардан
туындайтын дауларды шешу үшін нормалар жасады. Бұл мәселені шешу үшін
римнің ескі ұлттық құқығы жарамады. Римге грек те, галл да, римдік те
қолдайтын жаңа құқық керек еді. Ескі, ұлттық емес, әмбебап құқық қажет.
Сондықтан, рим құқығы бұрыннан қалыптасқан халықаралық қатынастарда жүретін
әдет-ғұрыптарды сіңіре бастады. Бұл оған заңи күш пен ашықтық берді.
Бүлік антикалық әлемнің жалпы құқығы болған рим құқығы осылай пайда
болды. Дәлірек айтқанда бұл құқықты бүкіл әлем жасады, ал Рим негізгі
халықаралық әдет-ғұрыптады жинап, қорытып шығарды. Индивидуалдық пен
әмбебаптық – рим құқығының негізгі бастаулары.
Классикалык период заңгерлерімен жасалған, әлемге мұрагерлікке қалған рим
құқығының соңғы танымал жинағы – император Юстинианның Corpus Juris Civilis
заңдар тізімі.
Әлемнің тагдырын қолында ұстаған темір колосс құлай бастады: рим
мемлекетінде тұратын халықтар әрқайсысы әр жаққа ұмтылды; шекарадан
варварлар шабуыл жасап жатты. Бір мезгілде олар бүкіл антикалық әлемді
басты. Ұлы халықтар көшу уақыты басталды. Ескі мен жаңаның арасындағы
байланыс үзіліп, ежелдің бай мәдениеті құрып, тарих бүрынғыны өшіріп
жаңадан жазғандай болды [1, 52].
Бірақ бұндай ой жалған. Ежелгі әлемге құйылған зор адамдар ресурстары
тұрақтылықты қажет етеді, сол себепті, адамзат мәдениетінің дамуы сәл
бәсеңдейді. Жаңа келген халықтардың орналасуы мен көшуімен, өзара
қақтығыстарымен бірнеше ғасырлар өтеді. Әрине бұның бәрінің кесірінен
көптеген құндылықтар жоғалады, бірақ барлығы емес.
Біркелкі уақыттан соң, көшу мен орналасу периоды өтеді. Жаңа халықтар
өмірінде тыныштық орнайды, бірнеше жүзжылдық өткен соң, антикалық ұлылырдың
ойлап тапқаны мен жасағаны, олардың мұрагерлеріне де түсінікті болатын
уақыт келеді. Антикалық өнер, антикалық мәдениет, антикалық құқық жаңадан
туды.
Жаңа халықтар, экономикалық даму жолында, әрине, халықаралық сауда
қатынастарымен танысады. Ескі әлемде секілді, халықаралық сауда айналымы
арқасында түрлі ұлттар тағы да бір-бірімен сұхбаттасады, және тағы да осы
сұхбатты реттеу үшін оларға бір жалпы құқық, әмбебап құқық қажет. Қайтадан,
жеке индивидқа әрекет бостандығына, даму бостандығына қол жеткізу үшін,
оған феодалдық, тайпалық, патриархалдық шектеулерден босану керек. Сонда,
мұрагерлер, антикалық әлемнің ұмытылған құндылығы - рим құқығын еске
түсіріп, іздегені осы екендігін түсінеді.
Рим құқығы рецепсия периодынан өтеді: зерттеледі; соттарда қолданылады;
жергілікті және ұлттық заң актілеріне көшеді. Көптеген жерлерде Юстинианның
Corpus Juris Civilis заң ретінде қабылданады. Рим құқығы жаңа өмір үшін
жаңадан туды да, екінші рет әлемді біріктірді. Қазіргі уақытқа дейін, бүкіл
Батыс Еуропаның құқықтық дамуы рим құқығынын жалауы астында өтіп жатыр -
1900 жылының 1 қаңтарынан ғана Германияның кейбір аймақтарында сақталған
Юстиниан жинағы формалды түрде өз заңи күшін жойды. Бірақ рим құқығының
материалдық әсері ешқайда кеткен жоқ, барлық құқықтық құндылықтары қазіргі
заман кодекстерінің тараулары мен баптарына көшті және қолданылады.
Рим құқығы тек практиканы емес, сонымен бірге теорияны да анықтады. Рим
құқығын бірнеше ғасырлар бойы зерттеу, әсіресе римдік заңи әдебиеттерді
талқылау, бүкіл Батыс Еурапоның заң шығармашылық жұмысына қатысатын жоғары
сапалы заңгерлердің, басшылар мен қоғамдық қайраткерлердің заңға деген
көзқарастарын қалыптастырды. Рим құқығы Еуропаны практикада ғана емес,
теориялық іздеулерде де біріктірді: бірдей мәселелердің шешімін іздеп, бір
тілде сөйлеп, франциялық құқық неміс және италиялық құқықтарымен бірге
жұмыс істеді. Осылай рим құқығының негізінде, антикалық әлем ойшыларының
ісін жалғастырып, бүкіл еуропа заңгерлері жалпы іске бел буды: шексіз
қолдан өтіп, белгісіз Юлиан, әлде Папиньянмен жағылған от жалауы қазіргі
заманғы барлық ұлттың оқымыстыларына көшті.
Рим құқығының тарихи тағдыры осы. Бүкіл антика әлемінің заңи
шығармашылығының синтезі болып, кейін жаңа халықтардың құқықтық дамуының
түп негізіне айналған, және Батыс Еуропа халықтарында осы негіз ретінде –
Францияда, Германияда, Италияда; Англияда және т.б. елдерде зерттеледі.
Заңи ойдың өсіп-дамыған базисі бола тұра, кездейсоқ және ұлттық жақтарынан
арылған, негізгі заң институттары мен түсініктері ең таза анықтауды тапқан
азаматтық құқық теориясы, құқық жүйесі ретінде қазір де зерттеліп келеді.
Бұрынғы заманда рим құқығын ratio scripra – жазылған ой деп жай айтпаған
[2, 45-46].
Тағдырдың тілеуімен біз Батыс Еуропамен қатынасудан, олардың мәдениетінен
алшақ болдық, енді арамызды ажыратқан шектеулер құлағанда, біз адамзат
дамуының соңында келеміз. Құқық жағынан да қалып қойдық. Егер біз соңғы
аспект бойынша Еуропамен теңескіміз келсе, егер бір тілде сөйлегіміз келсе,
онда жалпыеуропалық құқық фундаменті – рим құқығын мектептен бастап оқуымыз
қажет.
Бірақ, рим құқығын зерттеу, оған шексіз сену, алға жылжу қажет емес
дегенді білдірмейді. Бұл рим құқығын жазған адамдар – рим заңгерлеріне,
олар сенген зерттеу бостандығына, тарихқа қарсы болар еді. Қазіргі заман
заңгерлерінің ұраны танымал Иерингтің - durch das romische Recht, aber
uber dasselbe hinaus - рим құқығы арқылы, алға, және болашаққа сөздері
болып табылады. Құқықтық мәселелер ешқашан шешілмейді, сондықтан ата-
бабаларының тәжирибелерен сабақ алып, ұрпақтар алға қарай жылжу керек. Заң
ғылымы жаңа заманның жаңа шарттарына жауап береуі тиіс. Тарихтың қоятын
шарттары мен мәселелерін халыққа жеткізу заң ғылымының басты парызы. Заң
ғылымы мен заңгерлердің негізгі міндеті – көш басында болып, болашаққа
шырақ жағу, адамдардың өзара қарым-қатынастарында құқықтық сана-сезімді
шындық пен имандылыққа баулау.
Рим құқығы деп антикалық Римнің құқығын, құлиеленушілік Рим
мемлекетінің құқығын айтады. Бұл мемлекеттің даму тарихы мен құқық жүйесі
шет елдердің мемлекет пен құқық тарихы пәнімен зерттеледі.
Рим азаматтық құқығының негіздері пәні меншік құқығының(сонымен бірге
неке құқығының) маңызды институттарын зерттейді.
Қазіргі құқық жүйелерінде азаматтық құқық термині, сол қоғамдағы меншік
қатынастарын реттейтін құқық саласын білдіреді [3, 123].
Атап айтқанда, латын тілінде азаматтық сөзіне civilis cөзі сәйкес
келеді. Бірақ рим құқығындағы ius civile қазіргі кезеңнің азаматтық құқық
терминінің мазмұнына сәйкес келмейді. Ius civile рим құқығында әртүрлі
мағынаға ие. Бұл термин тек римнің квирит азаматтарына қатысты қолданылған,
ұлттық ежелгіримдік құқығын білдіреді; сондықтан оны кейде квириттік құқық
деп атайды. Осындай мағынада ius civile бүкіл рим халқына
қолданылған(перегриндерді қоса алғанда) халықтар құқығына(ius gentium)
теңестіріледі. Ius gentium рим азаматтары мен перегриндер араларында пайда
болатын мүліктік қатынастарды реттеген болатындықтан, ол рим азаматтық
құқығының бір түрі. Рим заңгерлері ius gentium терминімен үлкен
философиялық категорияны – бүкіл халықтардың жалпы құқығын білдіретін;
адамға табиғатпен берілген ережелер де бұл категорияға қатысты деген оймен,
олар оны ius naturale – табиғи құқық деп атайтын.
Басқа жағдайларда, ius civile преторлардың(және кейбір магистраттардың)
тәжирибелері нәтижесінде құрылған құқық жүйесіне теңестіріледі де,
преторлық құқық деп аталады.
Бұл мағынада ius civile халықтық жиналыстардың, кейін сенаттың құқық
нормаларын білдіреді.
Сонымен, азаматтық құқыққа(қазіргі кездегі) Римде үш жүйе сәйкес келген -
цивильдік құқық, халықтар құқығы, және преторлық құқық. Осыларды
біріктіретін ең қолайлы термин ius privatum, жеке құқық.
Рим тарихшысы Тит Ливии XII таблицалар заңдарын fons omnis publici
privatique iuris - бүкіл жеке және жалпы құқықтың қайнар көзі деп атаған.
Бұл жерде қайнар көз сөзі, алып рим құқығы өскен ағаштың тұқымы
мағынасында қолданылады; Ливии қайнар көз терминімен рим құқығының
дамуына себеп болатын бастауды білдірген.
Рим құқығының тарихы жолында құқықшығармашылығының нысандары: 1) жай
құқық; 2) заң (республикалық кезеңде – халық жиналыстарының қаулылары;
принципат дәуірінде – сенатусконсульттар, принцепстің қалауын жасыратын
сенат қаулылары; абсолюттік монархия кезеңінде – императорлық
конституциялар); 3) магистраттар эдиктілері; 4) заңгерлер қызметі(заң
ғылымы).
1.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің түсінігі мен мәні
Азаматтық іс жүргізу құқығының, өзге де құқық салаларының принциптерінің
мәселесі: олардың осы салалардың негізгі жақтарын сипаттауында. Сондықтан
осы принциптердің түсінігін, мәнін, әрекет механизмін толық ашу үшін, олар
қолданатын сала мен сот ісін жүргізуде қабылданатын нормалар мен
институттардың анализін жасау қажет. Азаматтық іс жүргізу жайындағы
әдебиеттерде және сот практикасында, принциптердің мәні мен түсінігі жайлы
қөзқарас әртүрлі болғандықтан, мәселе қиындай түседі.
Кейбір авторлар, азаматтық іс жүргізу құқығының принциптерін, азаматтық
іс жүргізуге негізделген, жалпы басқарушылық нормалары деп түсінеді. Бұнда,
принциптер жалпы мазмұны бар, құқық нормалары секілді қаралады.
Өзгелердің пікірінше азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері – ол оның
түп тамыры. Кейбір ғалымдар, құқық принциптерін, іс жүргізуді реттеу
құралдарын және нысандарын анықтайтын, теориялық ережелер деп санайды. Енді
біреулер, азаматтық іс жүргізу принциптерін, азаматтық істерде заңдылықты
қамтамасыз ететін, осы саланың нормаларымен бекітілген, идеялар, ережелер
жиынтығы деп түсінеді.
Латын тілінен аударылғанда принцип сөзі негіз, бастау дегенді
білдіреді. Бұл терминнің анықтауында(түрлі авторлар пікірінше)
рационалдылық бар. Бірақ, бұлардың әрқайсысы осы уникалды құқықтық
құбылыстың мәнін дәл ашпайды. Құқықтық ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйене
отырып айтсақ, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәні келесіде.
Сот пен заңдылық туралы идеялар бола тұра, принциптер құқық саласына
дейін пайда болған. Кейін, құқықтық реттуді жүйелендіру мақсатымен құқық
нормалары біріктірілген соң, өмірдің концентрацияланған айна көрінісі
болады; қоғамның құқықтық түсінігінде орын алады, жалпы құқықтай өзгеріске
ұшырамайтындықтан, азаматтық іс жүргізудің даму болашағын анықтайды.
Сонымен, азаматтық іс жүргізу принциптері деп, азаматтық іс жүргіудің
сипаттамасын, қолдану тәртібі мен даму перспективаларын анықтайтын,
азаматтық іс жүргізу құқығында бекітіліп, осыған байланысты оның сапалық
ерекшеліктері мен негізгі ережелері болатын, сот және заңдылық жайлы
идеялар мен ойларды айтамыз.
Принциптердің мәні ең алдымен, олардың нормативтік шығармашылыққа әсер
етуі. Заң шығарушылық органдары заң нормаларына қандай да болсын өзгеріс
енгізгенде, сол жаңа өзгерістер осы заманның құқық принциптеріне қайшы
болмауы тиіс. Құқық қолдану сферасында принциптердің маңызы зор: олар
азаматтық сот ісін жүргізу негізін, азаматтық істер бойынша заңдылықты
қамтамасыз етуде, сот пен іске қатысушы тұлғалардың әрекет нысандары мен
әдістерін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу принциптерін бұзу, бірінші
сатыдағы соттың шешімін жоюға әкеп соғады [4, 93-94].
Н.Б. Зейдердің 1962 жылы ұсынған біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы
туралы идеясы, азаматтық іс жүргізу құқығында осы кезге дейін даулы [5,
86]. Осы идея оппоненттерінің ойларының жалпы мәні келесіде:
1) құқықтық реттеудін жалпы пәні мен әдісін белгілеу мүмкін емес;
2) принциптер құқықтық реттеудін жалпы пәні мен әдісіне
негізделетіндіктен, азаматтық құқықтарды қорғаудың барлық нысандары үшін
приниптер жүйесін құру мүмкін емес;
3) іс жүргізу нысаны, тек заңдылықты жүзеге асыру әрекетіне ғана тән;
өзге қорғану нысандары заңшығарулық іс жүргізу негізінде жүзеге асырылады;
4) субъективті азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғау нысандарының
әрекетін реттейтін(әрбір құқық саласына тән) нормаларды кодификациялау
мүмкін емес, азаматтық іс жүргізу нормаларын, өзге азаматтық құқықтар мен
мүдделерді қорғау нысандарына қолдану одан да қиын.
Н.Б. Зейдердің идясын қолдамаушылық қазір де бар, өйткені азаматтық іс
жүргізу құқығында барлық құқық қорғау нысандарын бір шатыр астына
біріктіру теориялық жағынан қате және практикалық жағынын перспективсіз
болады.
Азаматтық іс жүргузі құқығы өзінің ерекше болуына қарамастан,
функцияларының дұрыс атқарылуы мен күштеп жүзеге асырылуын қамтамасыз
ететін мүліктік(жалпы алғанда азаматтық) құқықпен тығыз байланысты.
Азаматтық іс жүргізу құқығын жалпы құзыретті соттармен байланыстыра
отыра, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығының қарсыластары, азаматтық
құқықты қорғаудың өзге нысандарында пайда болатын қатынастарды, реттейтін
нормаларда іс жүргізу сипаты орын алатындығын мойындайды. Бұл дегеніміз,
ондай қатынастар жай іс жүргізу емес, азаматтық іс жүргізу қатынастары
болып табылады. Өйткені, келе-келе соңында, олар азаматтық құқықтың
нормаларының санкциясын қолдануды мақсат етеді.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізу пәніне тек жалпы құзыретті соттардың,
заңдылықты қамтамасыз ету нәтижесінде пайда болатын қатынастар ғана емес,
субъективті құқықтар мен мүдделер бұзылған жағдайда, пайда болатын құқық
қорғау қатынастары жатады [6, 76-77].
Құқықтық реттеу пәні бұртұтас екенін мойындағасын, әрбір құқық саласы
реттеу пәні ғана емес, әдісімен де ерекшеленетіндіктен, реттеу әдісін де
айқындауымыз керек.
Мемлекет қоғамдық қатынастарды реттей отырып, қоғамдық қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерін дұрыс бағытта ұстау үшін, өзінің күшіне
сүйеніп, кейбір әрекеттерді шектейді, кейбір әрекеттерді рұқсат етеді, ал
кейбір әрекеттердің тәртібін белгілейді. Іс жүргізу салаларында шектеу
әдісін, рұқсат ету әдісін немесе тәртіп белгілеу әдісінің үшеуінің
біреуін де қолдануға болмайды.
Құқық қорғау нысанына тәуелсіз, азаматтық іс жүргізу нормаларының басым
бөлігі жол беру әдісі бойынша құрылған. Бұл субъективті құқық немесе
заңды мүдде бұзылуына байланысты, қорғанысқа жүгінуді реттейтін нормаларына
да, осы құқық пен мүддені қорғау кезінде іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерді анықтайтын және шыққан актілерді қайта қарау тәртібін
белгілейтін нормаларына да, және қабылданған қаулылардың атқарылуына
байланысты нормаларына да қатысты. Бірақ қорғанудың қандай да болсын
нысанында, азаматтық-құқықтық дауды шешетін құзыретті орган әрекет
ететіндіктен, және осы органның әрекеті іс жүргізу қызметі кезінде іске
қатысушыларға қатысты императивтік сипатта болғандықтан, азаматтық іс
жүргізу нормаларың басым бөлігі шектеу әдісі бойынша болмаса да,
тәртібін белгілеу әдісі бойынша императивтік болып табылады. Бұл жайт,
бүкіл азаматтық іс жүргізу нормалары диспозитивтің-императивтік әдіс
бойынша құрылғандарын білдіреді [7, 25-33].
Осыдан шығатыны барлық құқық қорғану нысандарында, қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеуде пәні мен әдісі бір, сондықтан субъективті азаматтық
құқықтар мен мүдделерді қорғаумен байланысты, жеке құқық іс жүргізу
салаларының болуы мүмкін емес, ал тек қана барлық қорғану нысандарын
қамтитын, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы бар.
Біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығына кіре тұра, қорғану нысандарының
әрқайсысы өзінің пәні мен әдісімен ерекшеленеді, олай болмаса осы
нысандардың болуы мәнсіз болар еді. Жалпы түрде қорғану пәні дегеніміз -
бұзылған немесе даулы азаматтық құқықтар мен мүдделер. Мемлекеттің даму
жолындағы деңгейлерде өтетін өзгерістерге тәуелді, азаматтық-құқықтық
қатынастар кең спектрлі болғандықтан, қорғану пәні де кең. Азаматтық-
құқықтық дауларды шешетін органның ведомстволық бағыныстылығын қорғану
пәнінің осы ерекшелігі анықтайды.
Мемлекет өз алдына қоятын саяси, әлеуметтік, рухани немесе өзге
мақсаттарына байланысты, заң шығарушы қолданатын төрт қорғану әдісі бар:
заңдылық әдісі, арбитраж әдісі, әкімшілік әдіс және қоғамдық әсер
әдісі. Бұзылған азаматтық құқықты қорғау мемлекет атынан(сот жүйесі барлық
құқықтық мемлекеттерде биліктің үшінші тармағын құрайды), азаматтық іс
жүргізу қатал регламентациаланған заңға сәйкес азаматтық-құқықтық дауды
қарастыру мен шешу тәртібі бойынша, тәуелсіз құзыретті органмен жүзеге
асырылатын, субъективті құқық пен мүдделердің қорғалуының жоғарғы кепілін
беретін, ең әмбебпа әдіс - заңдылық әдісі.
Арбитраж әдісі бойынша, бұзылған құқық, құзыретті органның
бақылауымен, даулы жақтардың заңға негізделген келісімге жету әдісімен іске
асырылады. Бұл әдіс үштілік соттар негізінде қолданады.
Әкімшілік әдіс бойынша, заңнамалық қызмет, олардың жалпы
өкіліттілігінің бөлігін құрайтын, атқарушы органдардың билік уәкілетін
қолданумен жүзеге асырылады. Бұл әдіс, қабылданған өтініштер даусыз болған
жағдайында, немесе мемлекетпен азаматтар мен ұйымдардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын саналы түрде шектеу жағдайында қолданады.
Соңғы әдіс, қоғамдық әсер әдісі мемлекетпен берілген, заң шеңберінде
әрекет ететін, қоғамдық белдеуге негізделеді.
Әрбір қорғану нысанының пәні мен қорғану әдісі әртүрлі болғандықтан,
оларды бір азаматтық іс жүргізу шеңберінде біріктіру мүмкін емес.
Н.Б.Зейдер: ... соттың, арбитраж органдарының, кәсіпқорғау ұйымдарының
әрекеттері бір мақсат үшін қызмет етеді және пәндері бір – құқық туралы
дауды шешу және бұзылған немесе даулы құқықты қорғау. Бұл түрлі органдардың
құқық туралы дауды шешу және бұзылған немесе даулы құқықты қорғау қызметін
кеңес азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы түсінігінде біріктіруге негіз
болады деп жазғанда осындай қате жіберді [5, 36-37]. Әрбір құқық қорғау
нысандарында құралатын қоғамдық қатынастарды реттеуде пән мен әдістердің
ұқсастығы, осы барлық нысандарды өз шатыры астында біріктіретін,
біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы түсінігінің пайда болуына негіз
болған [8, 9-10].
Заң ғылымында, құқықтық принцип термині астында, әдетте, құқық
нормасында(нормаларында) бекітіліп, түрлі қоғамдық қатынастарды реттейтін,
сол қоғамдық құрылыммен анықталатын бас идеяны айтады. Азаматтық-азаматтық
іс жүргізу әдебиеттерінде принциптерге арналған жұмыстар көп. Оларда, тек
принциптер мен олардың жүйелерінің мазмұны ашылып қана қоймай, сонымен
бірге азаматтық іс жүргізу принциптерінің әртүрлі классификациялары
беріледі. Ол классификациялар жөнінде дискуссияға қатыспай, біздің
ойымызша, заңи өкілетті органның табиғатын, құрылымын және өкілеттілігін
анықтайтын ұйымдастырушы принциптер, және бұзылған азаматтық құқықтар мен
мүдделерді қорғау бойынша құзыретті органның және субъектілердің азаматтық
іс жүргізу әрекеттерімен байланысты іс жүргузу принциптері бар деп
санаймыз.
Принциптердің бірінші тобы, ұйымдастырушы-құқықтық нормаларының негізі
ретінде, мемлекеттік және әкімшілік құқықтардың бөлінбес бөлігі, сондықтан
олар азаматтық іс жүргізу құқығына тікелей қатысты емес.
Азаматтық іс жүргізу құқығының базисі, іс жүргізу нормаларының негізінде
жататын, іс жүргізу принциптерінен құралады, осыған байланысты біртұтас
азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері, оның реттеу пәні мен әдісінің
шеңберінен тыс деп айта алмаймыз. Қарама-қарсы, іс жүргізу принциптері,
біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы саласының құқықтық реттеу пәні және
әдісімен тығыз байланысты.
Азаматтық іс жүргізу ғылымынды қарама-қайшы екі ағым бар: бір жақтан іс
жүргізу нысаны мен заңшығарушылық іс жүргізу түсініктерінің арасындағы
анық шекараның болуы, екінші жақтан іс жүргізу нысаны мен заңшығарушылық
іс жүргізу терминдерінің шекарасы сәл ғана бар деуге болады, ол іс жүргізу
нысанына әмбебап сипат беру.
Расында да, егер азаматтық іс жүргізу, жер іс жүргізу, арбитраждық іс
жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, заң шығармашылық іс, шешімдер қабылдау ісі
т.с.с. болғандықтан, осылардың қайсысы іс жүргізу нысаны, қайсысы
заңшығармашылық іс жүргізу деген сұрақ туындайды? Айтылып кеткен әрбір
әрекет, ережелер мен әрекеттер тобынан құрылып, сәйкес ұйымның мемлекетпен
анықталған өкілеттілігі шегінде, қандай да бір құқықтық мақсатқа жетуді
көздейді. Бұл мағынада іс жүргізу нысаны, мен заңшығармашылық іс
жүргізу мағыналары бір-біріне жақын.
Бірақ іс жүргізу нысанына жүйелік, іс жүргізу заңымен белгіленген, іс
жүргізу ережелері мен әрекеттерінің қатал тәртібі, бұл дегеніміз, қандай да
әрекет оған дейінгі ережемен бекітілген әрекетсіз жасалуы мүмкін емес,
сонымен бірге әрбір осындай әрекет айқындалған құқықтық нысанмен(іс жүргізу
құжатымен) белгіленеді де, бекітіледі.
Заңшығармашылық іс жүргізу құқықтық нысанмен белгіленген және
бекітілген іс жүргізу ережелері мен әрекеттерінің қатал тәртібін
білдірмейді. Заңшығармашылық іс жүргізудің ережелері мен әрекеттер
тәртібі, әдетте, тек заңмен ғана емес, сонымен бірге нормативтік актілермен
де реттеледі.
Түйіндеп айтқанда, іс жүргізу нысаны құқық қолданушы органдардың заңи
қызметтерімен тығыз байланысты болса, заңшығарушылық іс жүргізу құқықты
іске асырумен, және қоғамдық немесе мемлекеттік органның заң шығармашылық
әрекеттерімен байланысты болады.
Айтылғанға негізделе отырып, біздің ойымызша, әрбір құқық қорғау
нысандарында қорғанудың пәні мен әдістерінің ерекшеліктерін ескере отырып,
азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғаудың қандай да болсын нысаны,
заңшығарушылық іс жүргізу емес, іс жүргізу нысанын болады.
Сонымен бірге, бүкіл құқық саласы бір құқықтық актіде кодификациялануы
керек дегенді айтпаймыз. Әрине, заңдылықты іске асыратын жалпы құзыретті
соттардың қызметін реттейтін ҚР АІЖК нормаларын, азаматтық-құқықтық
дауларды шешетін өзге құзыретті органдарға қолдануға болмайды. Бірақ біздің
ойымызша В.Н. Щеглов, азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының(оның
түсінігінше азаматтық іс жүргізудің ғана емес,) алдында сот,
абритраж(арбитраж соты) және басқа нысандардың қызметтерін реттейтін
нормаларды идентификациялау мәселесі тұр дегені даусыз.
Осыған байланысты, менің пікірімше, субъективті құқықтар мен мүдделерді
қорғаудың іс жүргізу нысандарына тән барлық қасиеттерді бір шатыр астына
біріктіретін, кодификацияланған акт, Қазақстан Республикисы азаматтық іс
жүргізу заңнамасының Негізін қалау қажет және дұрыс шешім болар еді.
Қорытындылап айтсақ, мемлекеттің үштілік соттар туралы заңнаманы
қабылдауы, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығының қарсыластарына қарсы
жақсы факт болды, олар үштілік сот туралы заңнама – азаматтық іс жүргізу
құқығының бөлінбес бөлігі және оның құрамына кіру керек, өйткені оларда
Конституциямен және іс жүргізу кодекстерінде бекітілген, тек қорғау әдісі
ғана емес(басқару сферасы мен азаматтық құқық қатынастар нәтижесінде пайда
болатын даулар), сонымен бірге қорғау органы, ұйымдастыру мен қызмет
принциптері ұқсас деген оймен келісті.
Сонда Н.Б. Зейдердің біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ойы
тек мағыналы ғана емес, іс жүзінде болашағы да бар теория [5, 19-20]. Тек
азаматтық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімін құрастыру қажет.
Жалпы бөлімге, біздің ойымызша, келесі бөлімшелер кіру керек: Азаматтық іс
жүргізу құқығының жүйесі, пәні және әдісі, Азаматтық іс жүргізу нормалары
мен қайнар көздері, Азаматтық іс жүргізу қатынастары және олардың
субъектілері, Құқық қорғаудың іс жүргізу нысандары мен құралдары. Ерекше
бөлімінде заңи өкілетті органдармен(жалпы сот, үштілік сот, әкімшілік
органдары) азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғау қызметінің іс жүргізу
мәселелерін қарастыру қажет.
Азаматтық іс жүргізу принциптері өзара тығыз байланысты және біртұрас
жүйе (грекше принцип сөзі біртұтас дегенді білдіреді) құрайды. А.Т.
Боннер принциптер жүйесін азаматтық-азаматтық іс жүргізу принциптерінің
өзара қатынасы мен байланысы бойынша жиын деп атады. Принциптердің
әрқайсысы бөлек іс жүргізу институтын, бүкіл бөлімді сипаттайды, бірақ
азаматтық сот іс жүргізудің мақсаты мен мәселелері біртұтас болғандықтан,
принциптер арасында әрине байланыс бар, бір принциптің қызметі екінші
принциптің шарты болады. Әлдебір принциптердің мазмұнын ашу үшін, құқық
саласында өзге принциптердің мазмұнын ескеру қажет [9, 9-110].
Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптерін жүйелеу – оларды анықталған
критерий, негіз бойынша топтастыру. Азаматтық іс жүргізу туралы ғылыми және
оқулық әдебиеттерінде бұндай критерийлер болып:
1. Принциптердің бекітілу көзі бойынша:
А. Конституциялық принциптер
Ә. Іс жүргізу заңнамасында бекітілген принциптер
2. Реттеу пәні бойынша:
А.Ұйымдастыру принциптері
Ә.Заңдылықты жүзеге асыру принциптері
3. Функционалдық рөлі бойынша:
А.Ұйымдастырушы-функционалды
Ә.Функционалды
Ең ыңғайлы және іс жүзінде мағыналы жүйелеу, азаматтық іс жүргізу
құқығының принциптерін, олардың мазмұны мен әсер ету щеңбері бойынша (жалпы
құқықтық, салааралық, салалық принциптер және бөлек құқықтық институттар
принциптері) жүйелеу болып табылады.
Жалпықұқықтық принциптер – бұл барлық құқық салаларына тән принциптер,
олар азаматтық іс жүргізу құқығына да тән. Бұл демократиялылық, гуманизм,
заңдылық.
Салааралық принциптер – бұл азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу
және кейбір басқа құқық салаларының принциптері, оларға: сот төрелігін тек
қана соттың жүзеге асыруы, барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі,
судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, сотта істі қараудың
жариялылығы жатады.
Салалық принциптер – бұл тек азаматтық іс жүргізу құқығына тән
принциптер(диспозитивтік, тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы).
Бөлек құқықтық институттар принциптері – азаматтық іс жүргізу құқығында
сотта азаматтық істерде(ауызша түрде, тікелей) дауды шешу тәртібін
анықтайтын принциптер.
Принциптер жүйесі объективті және біртұтас болып табылады. Оның әрбір
элементі басқаларымен тығыз байланысты, осы байланыста олар ашылады және
қызмет етеді.
2 Тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптер жүйесі
2.1. Ұйымдастырушы принциптер
Демократизм принципі. Демократизмнің тағы бір нышаны мемлекеттің өз
азаматтарына рақымшылдығы мен мейірбаңдығы. Міне осыған байланысты,
жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады.
Қоғамның, мемлекеттің зайырлылығын, демократиялылығын паш ететін, тұңғыш
рет, 30.08.1995 ж. Конституциямызға енгізілген елеулі негізге байланысты -
ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне
сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес. Себебі, қоғамда
қалыптасып, орныққан ізгілік принциптерін: адамгершілік, жақынына
мейірімділік, сүйіспенішлік қадір-қасиеттерді қастерлеу, олардың сақтаулы
мен нығаюына мүмкіндік туғызу — демократияның нағыз алға қоятын мақсаты
болуы керек. Көзделіп отырған мақсат біріншіден осы болса, екіншіден,
адамның қылмыс жасауына көпе-көрінеу, себепші болуды жою. Яғни, адамды
жақынына қарсы айғақ беруге міндеттеген жағдайда біле тұра жалған жауап
беруге мәжбүрлеу сыңайы танытылатыны сөзсіз.
Сондай-ақ, құқықтың қайнар көзі Заң болмақ - деп анықтаған мемлекетте
азаматтық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.[1]
Ендігі жерде судьяның (соттың) тәуелсіздігі принципі мен демократизм
принципі екеуінің ара қатынасын ашатын болсақ, ең бастысы демократизм
принципі бүкіл мемлекет пен құқықтың басқарушы және маңызды принципі екенін
атағанымыз жөн.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында көрсетілген.
Оған сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы —
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Осы принцип сот билігінің органы соттың ұйымдастырылуы мен қызметін
толығымен өзіне бағындырады.
Демократия — халық билігінің түсінігін білдіреді. Ендеше, ізгісі-
судьялардың сайлау жолымен өкілеттік алғаны олардың тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін нағыз демократизмнің нышаны болар еді. Мұндай тәртіп
Президент пен заң шығарушы биліктің өкілдерін сайлауға байланысты тиімді
деп есептелгенде судьяларға да өкілеттік беру тәртібіне қатысты неліктен
қолданылмасына? Сот билігінің ең жоғары органы — Республика Жоғары сотының
судьяларына өкілеттікті халық өкілдерінің сайлауы жолымен беру тәжірибесін
неліктен пайдаланбасқа? Мұндағы көзделетіні жергілікті соттардың
судьяларына сайлау арқылы өкілеттік беру тәртібі.
Осылайша, демократизм принципінің идеясы сот билігінің дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздеп, судьяның (соттың) тәуелсіздігі
принципінін мақсатын белгілейді.[2]
Яғни, демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
екендігі анық.
Ендеше, мемлекеттің ең қымбат қазынасының құқықтары мен бостандықтарын,
заңды мүдделерін қорғау, олардың бұзылуы мәселелеріне байланысты қалпына
келтіру, кінәлі адамдарға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану сот
билігінің мақсаты етіп қойылады. Бұл мақсаттарды заң сот істерін қарап
шешетін сот билігін нақты жургізуші судьяға жүктейді. Қорыта келгенде,
тақырыбымыздың атауын белгілегенде судьяның (соттың) тәуелсіздігі әуелі
демократияның жетістігі екендігін, мұнымен қоймай, демократияның сапалы
жақтарының сот әділдігінің мәселелеріне даруын, одан қалса, сот билігі
принциптеріне де сіңуін негіз етіп алдық.
Азаматтық іс жүргізу құқығының демократиялылығы сонда, азаматтық іс
бойынша заңдылықты жүзеге асырғанда, сот азаматтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиісті;
ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың заңмен бекітілген құқықтары мен
мүдделерін қорғауға тиісті. Соттық қызмет құқықтық мемлекеттің күшеюін,
әлеуметтік әділеттікті, демократияны қамтамасыз етуді және халықтың өзін-
өзі басқаруының дамуын бағдар ұстау керек.
Гуманизм принципі.
Азаматтық іс жүргізу құқығының гуманизмі келесіде: а) іске қатысушылар
мәдениет деңгейіне, білім деңгейіне, әлеуметтік деңгейне, жасына, ұлтына,
жынысына және с.с. тәуелсіз тең; ә) кейбір істер категориясы бойынша
(алименттер төлеу бойынша, жұмыс орнына қайта қабылдау туралы) талап
берушілер сот шығындарын төлеуден босатылады; б) азаматтық іс жүргізу
құқығы кейбір істер категориялары бойынша жеңіл соттылықты белгілейді
т.с.с.
Судьялардың тәуелсіздігі және тек заңға бағынуы.
Бұл принцип қандай да болсын мемлекет үшін өте маңызды принцип болып
табылады, сондықтан оған ерекше мән беру қажет.
Судьяның (соттың; істер алқалы құрамда қаралған жағдайларда)
тәуелсіздігі, сот билігінің өзекті және ерекше маңызды мәселелерінің
қатарына жатқызылатындықтан, оған ең жоғарғы заң күшінің дәрежесі беріліп,
еліміздің Ата Заңының 77-бабында баянды етілген басты бір принцип ретінде
қарастырылады[3].
ҚР АІЖК-нің 12 бабына сәйкес, судья сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз
болады және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңға ғана
бағынады. Судьялар мен соттар азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету
болмайтын жағдайларда шешеді. Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі
қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Мемлекеттің органдар мен лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, олардың лауазымды тұлғалары, азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктер, және заңды тұлғалар судьялардаң тәуелсіздің құрметтеуге және
оған қол сұқпауға міндетті.
Заңдылықты іске асыруға қол сұғушылық, сотқа немесе судьяға қалай да әсер
ету, судьяға немесе сотқа құрметпен қарамау, ауызша, жазбаша не өзге
тәсілмен судьяларға зиян келтіру немесе судьялардың белдеуіне зиян келтіру
немесе тәуелсіздігіне әсер ету мақсатымен ақпаратты жинау, сақтау, қолдану
немесе жаю рұқсат етілмейді және заңға сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Демек, судья тәуелсіз, тек қана заңға бағынышты, мемлекет атынан жеке өзі
немесе алқа құрамында, процессуалдық тәртіпте, құқықты қолданып, қажетті
жағдайларда заңда қарастырылған мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын пайдаланып,
сот істерін қарап шешетін биліктің өкілі.
Сот билігін атқарушы судьяға қатысты берілген осы анықтаумен толық
келісуге болады.
Қорыта келгенде, судьяның тәуелсіздігі принципіне мына келесідегі
анықтауды беруге болады. Яғни, судьяның тәуелсіздігі деп Конституция мен
заңдарда бекітілген, сот билігінің өкілі судьяның, биліктің басты нысаны —
сот әділдігін іске асыруы үшін, Конституция мен заңдарға ғана бағынышты
болуын, ешкімнен және басқа қандай да болмасын әсерлерден тәуелсіз болуын
баяндайтын құқықтық нормаларды есептеген жөн.
Мұның өзі судьяның өзіне заңмен берілген өкілеттіктерін жүзеге асыруы
барысында қандай да болмасын басқа биліктер мен олардың лауазымды
тұлғаларына бағынбайтынын және жоғарғы сот сатыларына есеп бермейтінін
білдіреді.
Істерді қарау барысында судья (немесе сот құрамы) тараптардың ешқайсысын
жақтамай, тек қана заңды басшылыққа алып, бейтарап халде, өзінің ішкі
нанымына иланып, қаралған дәлелдемелерді тиісті деңгейде бағалаудың
нәтижесінде заңға сәйкес шешім қабылдауы қажет. Айта кетерлік жағдай,
соттар Конституцияға қайшы емес нормативтік-құқықтық актілерді ғана
қолдануға тиісті.
Судьяларға өте жауапты міндеттерді атқару тапсырылған. Бұлардың қатарына,
азаматтар мен ұйымдардың елеулі құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты
жалпы міндетті шешімдерді қабылдау кіреді. Олардың өздерінен, қабылдаған
Шешімдерінен адамның тағдыры, жағдайы және қоғамдағы заңдылық пен құқықтық
тәртіпте тікелей байланысты болады.
Судьялар іске асыратын мақсаттар, олардың, яғни судьялар корпусының басқа
мемлекеттік мекемелер мен олардың лауазымды тұлғаларынан ерекшеленетін
жағдайын көрсетуі керек.
Дербес істерді шешкенде судьялар жоғары тұрған соттардан, тергеу
органдарынан, прокурорлардан және сот ісіне қатысушылардың сот ісін жүргізу
кезінде ойлары мен пікірлерінен тәуелсіз.
Принциптік түрде қарастырғанда, судъя тәуелсіздігінің Ата Заң мен
заңдарда көрінісін табуы, олардың нормаларымен бекуі, оның нормативтік
табиғаты төмендегі қағидалармен сипатталуы керек:
1) заңда судьялардың бірыңғай мәртебесін баянды етумен;
2) судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттерді
жүктеуге, оны қылмыска қарсы күрес, заңдылық пен құқық тәртібін сактау
мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың құрамына
енгізуге болмайтындығымен;
3) сот әділдігін іске асыру барысында судьяны тек заңға ғана бағындыра
алу мүмкіндігімен;
4) ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыру ісіне араласуға және судья мен
алқа заседателіне каңцай да бір болмасын ықпал ету құқығының жоқтығымен
және мұндай әрекеттердің заңмен қудаланатындығымен;
5) судьяның қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде
қандай да бір түсінік беруге міндетті еместігімен, кеңесу бөлмесінің
құпиясы барлық жағдайларды қамтамасыз етілуге тиістілігімен;
6) соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету, сондай-
ақ оларға тұрғын үй беру сот әділдігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін
жеткілікті мөлшерде республикалық бюджет қаражатының есебінен
жүргізілетіндігімен.
Қорыта айтқанда, заңдылықты жүзеге асыруда судьялардың тәуелсіздік
принципі оларға іс жүргізу кезінде өзіндік құқығын береді және сонымен
бірге олардан істі объективті, толық, жан-жақты қаралуын, оның
қатысушыларының құқықтарын сақтауды, заңды және негізделген шешім
қабылдауды міндет етеді.
Жұмыста судьяның тәуелсіздігі туралы жазылғанда соттың тәуелсіздігі деп
те қарастырылатын себебі, іс жүргізу туралы заңдарға сәйкес(АІЖК), соттарда
қаралуға тиісті істердің көпшілік басымын судья жеке дара қарайды, ал
кейбір жағдайларда, мысалы өлім жазасын тағайындау мүмкіндігі қарастырылған
істер бойынша алқалы құрамда (үш судья болып) қарайды.
Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына, Конституциялық заңының
1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана
жүзеге асырады.
Ал, Конституция мен аталған Конституциялық заңда Қазақстандағы сот
жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және жергілікті соттар
құрайды. Сондай-ақ, елімізде мамандандырылған соттарды құру мәселесі
қарқынын жылдамдатуда. Олардың қатарына әскери соттарды және
мамандандырылған экономикалық соттарды жатқызуға болады.
Сот әділдігін тек қана соттың іске асыруы принципінің саяси-құқықтық
маңызы орасан зор.
Сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны сот әділдігі болғандықтан,
мемлекеттік қызметтің бұл түрі соттың мәжілістерінде істерді заңмен
бекітілген сот өндірісі нысандарында қарап шешуін көзделді. Осыған
байланысты, Конституциялық заңның ережесіне сәйкес, ешқандай өзге органдар
мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын иеленуге
құқығы жоқ.
Мұнымен қоймай, сот ісін қарау тәртібі мен қаралуға тиісті өтініштерді,
арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де
адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды деп шек қояды.
Осыған байланысты Конституциялық заңның талабы бойынша, республикада
қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға рұқсат
етілмейді.
Тұлғаны қылмысқа байланысты кінәлі немесе кінәлі емес деп тану және
осының негізінде оған қатысты айыптау немесе ақтау үкімін шығару; қаралған
талап арызға қатысты шешім қабылдау соттың ғана құқығы.
Тек сот қана сот істеріне байланысты жаза тағайындай алады және басқа
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданады.
Сот қаулыларын тек қана жоғарғы сатыдағы сот сатылары апелляциялық және
қадағалау тәртіптерінде тексеріп, бұза алады немесе тиісті өзгерістер
енгізу құқығын пайдаланады.
Сот әділдігін тек қана тәуелсіз судья (сот) жүзеге асыра алады деп ара
қатынасы қарастырылып отырған принциптерді тығыз байланыстыруымызға болады.
Мұның өзі сот әділдігін (билігін) тек соттың жүзеге асыру принципі
арқылы, сот билігін мемлекеттік механизмде заң шығарушы және атқарушы
биліктермен қатар дербес, әсер ете алатын күші бар билік тармағы ретінде
орнықтырады
Соттың құзыреті мемлекет пен қоғамда пайда болатын барлық қатынастарға
қатысты. Бұл дегеніміз, құқық нормаларымен реттелетін барлық қоғамдық
қатынастар, дау пайда болса, соттың қарауына өте алады.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе ҚР АІЖК-де көзделген
азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың
шешімдері заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс
Заңдылықты іске асырудың мақсаты конституциялық құрылысты, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, меншік түріне тәуелсіз, мекемелер мен
кәсіпорындардың, ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы.
Конституцияның 79-бабы мен Конституциялық заңның 24-бабына сәйкес,
республика соттары тұрақты судьялардан тұрады. 1995 жылы алғаш рет,
Қазақстан заңында кеңес құқығының дәстүрлі тұрғыда судьяларды белгілі
мерзімге сайлау принципінен ауытқу процесі жүргізіліп, судьялардың
ауыстырылмайтындығы, яғни олардың өкілеттіктерін ешқандай мерзіммен
Шектемеу принципі енгізілген болатын.
Мұнымен қатар, заң соттардың төрағалары мен алқа төрағаларына қызмет
мерзімін 5 жылға шектейді. Алайда, осы мерзім аяқталған соң, олар мүлде
өкілеттігін тоқтатады деген сөз емес. Егер, олар бұрынғы қызметтеріне
немесе басқа соттағы осындай қызметке тиісінше, қайтадан сайланбаған немесе
тағайындалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды
жалғастырады.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы принципіне сәйкес, олар заңмен
белгіленген тәртіпте өкілеттіктеріне ие болған соң, сол заң белгілеген
негіздер мен тәртіптерсіз судьяны ешкім де қызметтен босата және ауыстыра
алмайды. Өкілеттіктерін тоқтата тұру мәселесі заңның шеңберінде (негіздері
мен тәртіптерін ескеріп) істелінуі керек.
Мұнымен қатар, заңмен судьяны қызметінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ПРИНЦИПТЕРІ: ТАРИХ ПЕН БІЗДІҢ ЗАМАН 5
1.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің рим құқығында орнығуы және дамуы
5
1.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің түсінігі мен мәні 8
2. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕР ЖҮЙЕСІ 16
2.1. Ұйымдастырушы принциптер 16
2.2. Функционалды принциптер 24
3. ТАРАУ. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПРИНЦИПТЕРІ (МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ) 55
3.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің конституциялық негіздері 55
3.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен болашағы 56
Қорытынды 64
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
Кіріспе
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан да заң факультетінің
түлектерінің болашақта судья, адвокат және басқа да құқық қолданылатын
қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып, азаматтық іс
жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізу регламентациясы, салыстырмалы
жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты, зерттелетін
мәселе әлі толық қаралған емес. Сот және құқық қорғау жүйесінің
принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық соттардың
юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының сапалы
белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау кажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Жұмыстың актуалдылығы, азаматтық іс жүргізу принциптерін және олардың
конституциялық негіздерін қазіргі заманға сай зерттеу. Азаматтық іс жүргізу
принциптерінің маңыздылығы - осы саланың мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі.
Принциптер, халықтың құқықты әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың
айна көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең
толық қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың
негіздері, соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың
құқықтық мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді.
Принциптердің мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң нормаларымен
бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында теңдігін сақтай
отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-дара немесу алқалы
түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, жариялылық,
сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді. Әрбір адамның сотқа
қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне мүмкіндік беретін, сот
ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске қатысушылардың реалды құқықтары
және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып табылады.
Сондықтан да, азаматтық іс жүргізудің принциптері түсінігін дұрыс
талқылау қажет.
Зерттеу объекті – азаматтық іс жүргізудің принциптері және олардың
конституциялық негіздері.
Зерттеу пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Зерттеу мақсаты – азаматтық іс жүргізу принциптерін талқылау.
Зерттеу гипотезасы: АІЖК-де азаматтық құқық принциптерінің толық
зерттелмегендігі, оларға анализ жасау және түзеті енгізу қажеттілігінде.
Мақсатқа жету үшін келесі сұрақтарды қарастырамыз:
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің тарихын зерттеу;
- азаматтық іс жүргізу принциптерінің жүйесін қарастыру;
- толық анализ жасап, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жаңалық элементі ретінде: диспозитивтік принциптің соңғы дұрыс талқылауы
- сот және өзге істерді жүргізудің бастапқы локомотив екендігі анықталғанын
айта кеткен жөн.
1 Тарау. Азаматтық іс жүргізу принциптері: тарих пен біздің заман
1.1. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің рим құқығында орнығуы және дамуы
Өзін жасаған халықтан көп өмір сүрген және екі рет әлемді жаулаған рим
құқығының адамзат тарихында орны ерекше: Рим құқығының пайда болуына
себепкер жер бетінде нүкте секілді де болмайтын, сол кезде орта Италияда
өзге тайпалардан еш айырмашылыға жоқ кішкене тайпа. Бұл даму сатысында рим
құқығы патриархалдық және тек национальдық жақтары бар архаикалық жүйе
болатын. Егер ол осы сатыда дамымай қалса, онда тарихтын жоғалған
беттерінде қалар еді.
Бірақ тағдыр Римге өзге болашақ таңдады. Тірлік үшін күресте кішкене
civitas Roma өсу жолында көрші civitates-терді басып, өзінің ішкі
ұйымдылығын күшейтті. Кейін терреториясы кеңейіп, бүкіл Италия, жақында
орналасқан аралдар, Жерорта теңізінің жағалауын қамтыған, сол дәуірдің
мәдени орталығы болатын алып мемлекет құрылды; Рим әлем сөзінің синонимына
айналды.
Сонымен бірге Римнің ішкі құрылымы да өзгереді: бұрыннан қалған
әлеуметтік шектеулер жойылады, натуралдық шаруашылық күрделі экономикалық
қатынастармен алмасады, патриархалдық басқару нысаны құлайды. Жаңа өмір
әрбір индивидтан барлық күшін, жоғары кәсіби біліктілікті қолдануды мәжбур
етеді. Осыған сәйкес рим құқығы индивидуалдылық жағына қарай өзгереді, енді
оның негізгі жақтары адам бостандығы, мұрагерлік шарт, келісім шарт жасасу
бостандығы болады.
Римнің әскери және саяси қатынастары оны экономикалық қатынастарға түсуге
мәжбүр етті. Айта кетер жайт, Рим бүкіләлемдік тарихқа шыққанға дейін,
Жерорта теңізінде Мысыр, Финикия, Карфаген және Грекия өзара сауда
қатынастарында болған. Рим де осы халықаралық сауда айналымына қатысты.
Саяси қатынастыр орталығы болған сайын, Рим сауда қатынастырың орталығы
бола бастады. Оның территориясында түрлі ұлттардың саудагерлері сауда
шарттарын жасасатын, сондықтан рим магистраттары әрдайым осы қатынастардан
туындайтын дауларды шешу үшін нормалар жасады. Бұл мәселені шешу үшін
римнің ескі ұлттық құқығы жарамады. Римге грек те, галл да, римдік те
қолдайтын жаңа құқық керек еді. Ескі, ұлттық емес, әмбебап құқық қажет.
Сондықтан, рим құқығы бұрыннан қалыптасқан халықаралық қатынастарда жүретін
әдет-ғұрыптарды сіңіре бастады. Бұл оған заңи күш пен ашықтық берді.
Бүлік антикалық әлемнің жалпы құқығы болған рим құқығы осылай пайда
болды. Дәлірек айтқанда бұл құқықты бүкіл әлем жасады, ал Рим негізгі
халықаралық әдет-ғұрыптады жинап, қорытып шығарды. Индивидуалдық пен
әмбебаптық – рим құқығының негізгі бастаулары.
Классикалык период заңгерлерімен жасалған, әлемге мұрагерлікке қалған рим
құқығының соңғы танымал жинағы – император Юстинианның Corpus Juris Civilis
заңдар тізімі.
Әлемнің тагдырын қолында ұстаған темір колосс құлай бастады: рим
мемлекетінде тұратын халықтар әрқайсысы әр жаққа ұмтылды; шекарадан
варварлар шабуыл жасап жатты. Бір мезгілде олар бүкіл антикалық әлемді
басты. Ұлы халықтар көшу уақыты басталды. Ескі мен жаңаның арасындағы
байланыс үзіліп, ежелдің бай мәдениеті құрып, тарих бүрынғыны өшіріп
жаңадан жазғандай болды [1, 52].
Бірақ бұндай ой жалған. Ежелгі әлемге құйылған зор адамдар ресурстары
тұрақтылықты қажет етеді, сол себепті, адамзат мәдениетінің дамуы сәл
бәсеңдейді. Жаңа келген халықтардың орналасуы мен көшуімен, өзара
қақтығыстарымен бірнеше ғасырлар өтеді. Әрине бұның бәрінің кесірінен
көптеген құндылықтар жоғалады, бірақ барлығы емес.
Біркелкі уақыттан соң, көшу мен орналасу периоды өтеді. Жаңа халықтар
өмірінде тыныштық орнайды, бірнеше жүзжылдық өткен соң, антикалық ұлылырдың
ойлап тапқаны мен жасағаны, олардың мұрагерлеріне де түсінікті болатын
уақыт келеді. Антикалық өнер, антикалық мәдениет, антикалық құқық жаңадан
туды.
Жаңа халықтар, экономикалық даму жолында, әрине, халықаралық сауда
қатынастарымен танысады. Ескі әлемде секілді, халықаралық сауда айналымы
арқасында түрлі ұлттар тағы да бір-бірімен сұхбаттасады, және тағы да осы
сұхбатты реттеу үшін оларға бір жалпы құқық, әмбебап құқық қажет. Қайтадан,
жеке индивидқа әрекет бостандығына, даму бостандығына қол жеткізу үшін,
оған феодалдық, тайпалық, патриархалдық шектеулерден босану керек. Сонда,
мұрагерлер, антикалық әлемнің ұмытылған құндылығы - рим құқығын еске
түсіріп, іздегені осы екендігін түсінеді.
Рим құқығы рецепсия периодынан өтеді: зерттеледі; соттарда қолданылады;
жергілікті және ұлттық заң актілеріне көшеді. Көптеген жерлерде Юстинианның
Corpus Juris Civilis заң ретінде қабылданады. Рим құқығы жаңа өмір үшін
жаңадан туды да, екінші рет әлемді біріктірді. Қазіргі уақытқа дейін, бүкіл
Батыс Еуропаның құқықтық дамуы рим құқығынын жалауы астында өтіп жатыр -
1900 жылының 1 қаңтарынан ғана Германияның кейбір аймақтарында сақталған
Юстиниан жинағы формалды түрде өз заңи күшін жойды. Бірақ рим құқығының
материалдық әсері ешқайда кеткен жоқ, барлық құқықтық құндылықтары қазіргі
заман кодекстерінің тараулары мен баптарына көшті және қолданылады.
Рим құқығы тек практиканы емес, сонымен бірге теорияны да анықтады. Рим
құқығын бірнеше ғасырлар бойы зерттеу, әсіресе римдік заңи әдебиеттерді
талқылау, бүкіл Батыс Еурапоның заң шығармашылық жұмысына қатысатын жоғары
сапалы заңгерлердің, басшылар мен қоғамдық қайраткерлердің заңға деген
көзқарастарын қалыптастырды. Рим құқығы Еуропаны практикада ғана емес,
теориялық іздеулерде де біріктірді: бірдей мәселелердің шешімін іздеп, бір
тілде сөйлеп, франциялық құқық неміс және италиялық құқықтарымен бірге
жұмыс істеді. Осылай рим құқығының негізінде, антикалық әлем ойшыларының
ісін жалғастырып, бүкіл еуропа заңгерлері жалпы іске бел буды: шексіз
қолдан өтіп, белгісіз Юлиан, әлде Папиньянмен жағылған от жалауы қазіргі
заманғы барлық ұлттың оқымыстыларына көшті.
Рим құқығының тарихи тағдыры осы. Бүкіл антика әлемінің заңи
шығармашылығының синтезі болып, кейін жаңа халықтардың құқықтық дамуының
түп негізіне айналған, және Батыс Еуропа халықтарында осы негіз ретінде –
Францияда, Германияда, Италияда; Англияда және т.б. елдерде зерттеледі.
Заңи ойдың өсіп-дамыған базисі бола тұра, кездейсоқ және ұлттық жақтарынан
арылған, негізгі заң институттары мен түсініктері ең таза анықтауды тапқан
азаматтық құқық теориясы, құқық жүйесі ретінде қазір де зерттеліп келеді.
Бұрынғы заманда рим құқығын ratio scripra – жазылған ой деп жай айтпаған
[2, 45-46].
Тағдырдың тілеуімен біз Батыс Еуропамен қатынасудан, олардың мәдениетінен
алшақ болдық, енді арамызды ажыратқан шектеулер құлағанда, біз адамзат
дамуының соңында келеміз. Құқық жағынан да қалып қойдық. Егер біз соңғы
аспект бойынша Еуропамен теңескіміз келсе, егер бір тілде сөйлегіміз келсе,
онда жалпыеуропалық құқық фундаменті – рим құқығын мектептен бастап оқуымыз
қажет.
Бірақ, рим құқығын зерттеу, оған шексіз сену, алға жылжу қажет емес
дегенді білдірмейді. Бұл рим құқығын жазған адамдар – рим заңгерлеріне,
олар сенген зерттеу бостандығына, тарихқа қарсы болар еді. Қазіргі заман
заңгерлерінің ұраны танымал Иерингтің - durch das romische Recht, aber
uber dasselbe hinaus - рим құқығы арқылы, алға, және болашаққа сөздері
болып табылады. Құқықтық мәселелер ешқашан шешілмейді, сондықтан ата-
бабаларының тәжирибелерен сабақ алып, ұрпақтар алға қарай жылжу керек. Заң
ғылымы жаңа заманның жаңа шарттарына жауап береуі тиіс. Тарихтың қоятын
шарттары мен мәселелерін халыққа жеткізу заң ғылымының басты парызы. Заң
ғылымы мен заңгерлердің негізгі міндеті – көш басында болып, болашаққа
шырақ жағу, адамдардың өзара қарым-қатынастарында құқықтық сана-сезімді
шындық пен имандылыққа баулау.
Рим құқығы деп антикалық Римнің құқығын, құлиеленушілік Рим
мемлекетінің құқығын айтады. Бұл мемлекеттің даму тарихы мен құқық жүйесі
шет елдердің мемлекет пен құқық тарихы пәнімен зерттеледі.
Рим азаматтық құқығының негіздері пәні меншік құқығының(сонымен бірге
неке құқығының) маңызды институттарын зерттейді.
Қазіргі құқық жүйелерінде азаматтық құқық термині, сол қоғамдағы меншік
қатынастарын реттейтін құқық саласын білдіреді [3, 123].
Атап айтқанда, латын тілінде азаматтық сөзіне civilis cөзі сәйкес
келеді. Бірақ рим құқығындағы ius civile қазіргі кезеңнің азаматтық құқық
терминінің мазмұнына сәйкес келмейді. Ius civile рим құқығында әртүрлі
мағынаға ие. Бұл термин тек римнің квирит азаматтарына қатысты қолданылған,
ұлттық ежелгіримдік құқығын білдіреді; сондықтан оны кейде квириттік құқық
деп атайды. Осындай мағынада ius civile бүкіл рим халқына
қолданылған(перегриндерді қоса алғанда) халықтар құқығына(ius gentium)
теңестіріледі. Ius gentium рим азаматтары мен перегриндер араларында пайда
болатын мүліктік қатынастарды реттеген болатындықтан, ол рим азаматтық
құқығының бір түрі. Рим заңгерлері ius gentium терминімен үлкен
философиялық категорияны – бүкіл халықтардың жалпы құқығын білдіретін;
адамға табиғатпен берілген ережелер де бұл категорияға қатысты деген оймен,
олар оны ius naturale – табиғи құқық деп атайтын.
Басқа жағдайларда, ius civile преторлардың(және кейбір магистраттардың)
тәжирибелері нәтижесінде құрылған құқық жүйесіне теңестіріледі де,
преторлық құқық деп аталады.
Бұл мағынада ius civile халықтық жиналыстардың, кейін сенаттың құқық
нормаларын білдіреді.
Сонымен, азаматтық құқыққа(қазіргі кездегі) Римде үш жүйе сәйкес келген -
цивильдік құқық, халықтар құқығы, және преторлық құқық. Осыларды
біріктіретін ең қолайлы термин ius privatum, жеке құқық.
Рим тарихшысы Тит Ливии XII таблицалар заңдарын fons omnis publici
privatique iuris - бүкіл жеке және жалпы құқықтың қайнар көзі деп атаған.
Бұл жерде қайнар көз сөзі, алып рим құқығы өскен ағаштың тұқымы
мағынасында қолданылады; Ливии қайнар көз терминімен рим құқығының
дамуына себеп болатын бастауды білдірген.
Рим құқығының тарихы жолында құқықшығармашылығының нысандары: 1) жай
құқық; 2) заң (республикалық кезеңде – халық жиналыстарының қаулылары;
принципат дәуірінде – сенатусконсульттар, принцепстің қалауын жасыратын
сенат қаулылары; абсолюттік монархия кезеңінде – императорлық
конституциялар); 3) магистраттар эдиктілері; 4) заңгерлер қызметі(заң
ғылымы).
1.2. Азаматтық іс жүргізу принциптерінің түсінігі мен мәні
Азаматтық іс жүргізу құқығының, өзге де құқық салаларының принциптерінің
мәселесі: олардың осы салалардың негізгі жақтарын сипаттауында. Сондықтан
осы принциптердің түсінігін, мәнін, әрекет механизмін толық ашу үшін, олар
қолданатын сала мен сот ісін жүргізуде қабылданатын нормалар мен
институттардың анализін жасау қажет. Азаматтық іс жүргізу жайындағы
әдебиеттерде және сот практикасында, принциптердің мәні мен түсінігі жайлы
қөзқарас әртүрлі болғандықтан, мәселе қиындай түседі.
Кейбір авторлар, азаматтық іс жүргізу құқығының принциптерін, азаматтық
іс жүргізуге негізделген, жалпы басқарушылық нормалары деп түсінеді. Бұнда,
принциптер жалпы мазмұны бар, құқық нормалары секілді қаралады.
Өзгелердің пікірінше азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері – ол оның
түп тамыры. Кейбір ғалымдар, құқық принциптерін, іс жүргізуді реттеу
құралдарын және нысандарын анықтайтын, теориялық ережелер деп санайды. Енді
біреулер, азаматтық іс жүргізу принциптерін, азаматтық істерде заңдылықты
қамтамасыз ететін, осы саланың нормаларымен бекітілген, идеялар, ережелер
жиынтығы деп түсінеді.
Латын тілінен аударылғанда принцип сөзі негіз, бастау дегенді
білдіреді. Бұл терминнің анықтауында(түрлі авторлар пікірінше)
рационалдылық бар. Бірақ, бұлардың әрқайсысы осы уникалды құқықтық
құбылыстың мәнін дәл ашпайды. Құқықтық ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйене
отырып айтсақ, азаматтық іс жүргізу принциптерінің мәні келесіде.
Сот пен заңдылық туралы идеялар бола тұра, принциптер құқық саласына
дейін пайда болған. Кейін, құқықтық реттуді жүйелендіру мақсатымен құқық
нормалары біріктірілген соң, өмірдің концентрацияланған айна көрінісі
болады; қоғамның құқықтық түсінігінде орын алады, жалпы құқықтай өзгеріске
ұшырамайтындықтан, азаматтық іс жүргізудің даму болашағын анықтайды.
Сонымен, азаматтық іс жүргізу принциптері деп, азаматтық іс жүргіудің
сипаттамасын, қолдану тәртібі мен даму перспективаларын анықтайтын,
азаматтық іс жүргізу құқығында бекітіліп, осыған байланысты оның сапалық
ерекшеліктері мен негізгі ережелері болатын, сот және заңдылық жайлы
идеялар мен ойларды айтамыз.
Принциптердің мәні ең алдымен, олардың нормативтік шығармашылыққа әсер
етуі. Заң шығарушылық органдары заң нормаларына қандай да болсын өзгеріс
енгізгенде, сол жаңа өзгерістер осы заманның құқық принциптеріне қайшы
болмауы тиіс. Құқық қолдану сферасында принциптердің маңызы зор: олар
азаматтық сот ісін жүргізу негізін, азаматтық істер бойынша заңдылықты
қамтамасыз етуде, сот пен іске қатысушы тұлғалардың әрекет нысандары мен
әдістерін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу принциптерін бұзу, бірінші
сатыдағы соттың шешімін жоюға әкеп соғады [4, 93-94].
Н.Б. Зейдердің 1962 жылы ұсынған біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы
туралы идеясы, азаматтық іс жүргізу құқығында осы кезге дейін даулы [5,
86]. Осы идея оппоненттерінің ойларының жалпы мәні келесіде:
1) құқықтық реттеудін жалпы пәні мен әдісін белгілеу мүмкін емес;
2) принциптер құқықтық реттеудін жалпы пәні мен әдісіне
негізделетіндіктен, азаматтық құқықтарды қорғаудың барлық нысандары үшін
приниптер жүйесін құру мүмкін емес;
3) іс жүргізу нысаны, тек заңдылықты жүзеге асыру әрекетіне ғана тән;
өзге қорғану нысандары заңшығарулық іс жүргізу негізінде жүзеге асырылады;
4) субъективті азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғау нысандарының
әрекетін реттейтін(әрбір құқық саласына тән) нормаларды кодификациялау
мүмкін емес, азаматтық іс жүргізу нормаларын, өзге азаматтық құқықтар мен
мүдделерді қорғау нысандарына қолдану одан да қиын.
Н.Б. Зейдердің идясын қолдамаушылық қазір де бар, өйткені азаматтық іс
жүргізу құқығында барлық құқық қорғау нысандарын бір шатыр астына
біріктіру теориялық жағынан қате және практикалық жағынын перспективсіз
болады.
Азаматтық іс жүргузі құқығы өзінің ерекше болуына қарамастан,
функцияларының дұрыс атқарылуы мен күштеп жүзеге асырылуын қамтамасыз
ететін мүліктік(жалпы алғанда азаматтық) құқықпен тығыз байланысты.
Азаматтық іс жүргізу құқығын жалпы құзыретті соттармен байланыстыра
отыра, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығының қарсыластары, азаматтық
құқықты қорғаудың өзге нысандарында пайда болатын қатынастарды, реттейтін
нормаларда іс жүргізу сипаты орын алатындығын мойындайды. Бұл дегеніміз,
ондай қатынастар жай іс жүргізу емес, азаматтық іс жүргізу қатынастары
болып табылады. Өйткені, келе-келе соңында, олар азаматтық құқықтың
нормаларының санкциясын қолдануды мақсат етеді.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізу пәніне тек жалпы құзыретті соттардың,
заңдылықты қамтамасыз ету нәтижесінде пайда болатын қатынастар ғана емес,
субъективті құқықтар мен мүдделер бұзылған жағдайда, пайда болатын құқық
қорғау қатынастары жатады [6, 76-77].
Құқықтық реттеу пәні бұртұтас екенін мойындағасын, әрбір құқық саласы
реттеу пәні ғана емес, әдісімен де ерекшеленетіндіктен, реттеу әдісін де
айқындауымыз керек.
Мемлекет қоғамдық қатынастарды реттей отырып, қоғамдық қатынастарға
қатысушылардың іс-әрекеттерін дұрыс бағытта ұстау үшін, өзінің күшіне
сүйеніп, кейбір әрекеттерді шектейді, кейбір әрекеттерді рұқсат етеді, ал
кейбір әрекеттердің тәртібін белгілейді. Іс жүргізу салаларында шектеу
әдісін, рұқсат ету әдісін немесе тәртіп белгілеу әдісінің үшеуінің
біреуін де қолдануға болмайды.
Құқық қорғау нысанына тәуелсіз, азаматтық іс жүргізу нормаларының басым
бөлігі жол беру әдісі бойынша құрылған. Бұл субъективті құқық немесе
заңды мүдде бұзылуына байланысты, қорғанысқа жүгінуді реттейтін нормаларына
да, осы құқық пен мүддені қорғау кезінде іс жүргізу құқықтары мен
міндеттерді анықтайтын және шыққан актілерді қайта қарау тәртібін
белгілейтін нормаларына да, және қабылданған қаулылардың атқарылуына
байланысты нормаларына да қатысты. Бірақ қорғанудың қандай да болсын
нысанында, азаматтық-құқықтық дауды шешетін құзыретті орган әрекет
ететіндіктен, және осы органның әрекеті іс жүргізу қызметі кезінде іске
қатысушыларға қатысты императивтік сипатта болғандықтан, азаматтық іс
жүргізу нормаларың басым бөлігі шектеу әдісі бойынша болмаса да,
тәртібін белгілеу әдісі бойынша императивтік болып табылады. Бұл жайт,
бүкіл азаматтық іс жүргізу нормалары диспозитивтің-императивтік әдіс
бойынша құрылғандарын білдіреді [7, 25-33].
Осыдан шығатыны барлық құқық қорғану нысандарында, қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеуде пәні мен әдісі бір, сондықтан субъективті азаматтық
құқықтар мен мүдделерді қорғаумен байланысты, жеке құқық іс жүргізу
салаларының болуы мүмкін емес, ал тек қана барлық қорғану нысандарын
қамтитын, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы бар.
Біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығына кіре тұра, қорғану нысандарының
әрқайсысы өзінің пәні мен әдісімен ерекшеленеді, олай болмаса осы
нысандардың болуы мәнсіз болар еді. Жалпы түрде қорғану пәні дегеніміз -
бұзылған немесе даулы азаматтық құқықтар мен мүдделер. Мемлекеттің даму
жолындағы деңгейлерде өтетін өзгерістерге тәуелді, азаматтық-құқықтық
қатынастар кең спектрлі болғандықтан, қорғану пәні де кең. Азаматтық-
құқықтық дауларды шешетін органның ведомстволық бағыныстылығын қорғану
пәнінің осы ерекшелігі анықтайды.
Мемлекет өз алдына қоятын саяси, әлеуметтік, рухани немесе өзге
мақсаттарына байланысты, заң шығарушы қолданатын төрт қорғану әдісі бар:
заңдылық әдісі, арбитраж әдісі, әкімшілік әдіс және қоғамдық әсер
әдісі. Бұзылған азаматтық құқықты қорғау мемлекет атынан(сот жүйесі барлық
құқықтық мемлекеттерде биліктің үшінші тармағын құрайды), азаматтық іс
жүргізу қатал регламентациаланған заңға сәйкес азаматтық-құқықтық дауды
қарастыру мен шешу тәртібі бойынша, тәуелсіз құзыретті органмен жүзеге
асырылатын, субъективті құқық пен мүдделердің қорғалуының жоғарғы кепілін
беретін, ең әмбебпа әдіс - заңдылық әдісі.
Арбитраж әдісі бойынша, бұзылған құқық, құзыретті органның
бақылауымен, даулы жақтардың заңға негізделген келісімге жету әдісімен іске
асырылады. Бұл әдіс үштілік соттар негізінде қолданады.
Әкімшілік әдіс бойынша, заңнамалық қызмет, олардың жалпы
өкіліттілігінің бөлігін құрайтын, атқарушы органдардың билік уәкілетін
қолданумен жүзеге асырылады. Бұл әдіс, қабылданған өтініштер даусыз болған
жағдайында, немесе мемлекетпен азаматтар мен ұйымдардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын саналы түрде шектеу жағдайында қолданады.
Соңғы әдіс, қоғамдық әсер әдісі мемлекетпен берілген, заң шеңберінде
әрекет ететін, қоғамдық белдеуге негізделеді.
Әрбір қорғану нысанының пәні мен қорғану әдісі әртүрлі болғандықтан,
оларды бір азаматтық іс жүргізу шеңберінде біріктіру мүмкін емес.
Н.Б.Зейдер: ... соттың, арбитраж органдарының, кәсіпқорғау ұйымдарының
әрекеттері бір мақсат үшін қызмет етеді және пәндері бір – құқық туралы
дауды шешу және бұзылған немесе даулы құқықты қорғау. Бұл түрлі органдардың
құқық туралы дауды шешу және бұзылған немесе даулы құқықты қорғау қызметін
кеңес азаматтық іс жүргізу құқығының жалпы түсінігінде біріктіруге негіз
болады деп жазғанда осындай қате жіберді [5, 36-37]. Әрбір құқық қорғау
нысандарында құралатын қоғамдық қатынастарды реттеуде пән мен әдістердің
ұқсастығы, осы барлық нысандарды өз шатыры астында біріктіретін,
біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы түсінігінің пайда болуына негіз
болған [8, 9-10].
Заң ғылымында, құқықтық принцип термині астында, әдетте, құқық
нормасында(нормаларында) бекітіліп, түрлі қоғамдық қатынастарды реттейтін,
сол қоғамдық құрылыммен анықталатын бас идеяны айтады. Азаматтық-азаматтық
іс жүргізу әдебиеттерінде принциптерге арналған жұмыстар көп. Оларда, тек
принциптер мен олардың жүйелерінің мазмұны ашылып қана қоймай, сонымен
бірге азаматтық іс жүргізу принциптерінің әртүрлі классификациялары
беріледі. Ол классификациялар жөнінде дискуссияға қатыспай, біздің
ойымызша, заңи өкілетті органның табиғатын, құрылымын және өкілеттілігін
анықтайтын ұйымдастырушы принциптер, және бұзылған азаматтық құқықтар мен
мүдделерді қорғау бойынша құзыретті органның және субъектілердің азаматтық
іс жүргізу әрекеттерімен байланысты іс жүргузу принциптері бар деп
санаймыз.
Принциптердің бірінші тобы, ұйымдастырушы-құқықтық нормаларының негізі
ретінде, мемлекеттік және әкімшілік құқықтардың бөлінбес бөлігі, сондықтан
олар азаматтық іс жүргізу құқығына тікелей қатысты емес.
Азаматтық іс жүргізу құқығының базисі, іс жүргізу нормаларының негізінде
жататын, іс жүргізу принциптерінен құралады, осыған байланысты біртұтас
азаматтық іс жүргізу құқығының принциптері, оның реттеу пәні мен әдісінің
шеңберінен тыс деп айта алмаймыз. Қарама-қарсы, іс жүргізу принциптері,
біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы саласының құқықтық реттеу пәні және
әдісімен тығыз байланысты.
Азаматтық іс жүргізу ғылымынды қарама-қайшы екі ағым бар: бір жақтан іс
жүргізу нысаны мен заңшығарушылық іс жүргізу түсініктерінің арасындағы
анық шекараның болуы, екінші жақтан іс жүргізу нысаны мен заңшығарушылық
іс жүргізу терминдерінің шекарасы сәл ғана бар деуге болады, ол іс жүргізу
нысанына әмбебап сипат беру.
Расында да, егер азаматтық іс жүргізу, жер іс жүргізу, арбитраждық іс
жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, заң шығармашылық іс, шешімдер қабылдау ісі
т.с.с. болғандықтан, осылардың қайсысы іс жүргізу нысаны, қайсысы
заңшығармашылық іс жүргізу деген сұрақ туындайды? Айтылып кеткен әрбір
әрекет, ережелер мен әрекеттер тобынан құрылып, сәйкес ұйымның мемлекетпен
анықталған өкілеттілігі шегінде, қандай да бір құқықтық мақсатқа жетуді
көздейді. Бұл мағынада іс жүргізу нысаны, мен заңшығармашылық іс
жүргізу мағыналары бір-біріне жақын.
Бірақ іс жүргізу нысанына жүйелік, іс жүргізу заңымен белгіленген, іс
жүргізу ережелері мен әрекеттерінің қатал тәртібі, бұл дегеніміз, қандай да
әрекет оған дейінгі ережемен бекітілген әрекетсіз жасалуы мүмкін емес,
сонымен бірге әрбір осындай әрекет айқындалған құқықтық нысанмен(іс жүргізу
құжатымен) белгіленеді де, бекітіледі.
Заңшығармашылық іс жүргізу құқықтық нысанмен белгіленген және
бекітілген іс жүргізу ережелері мен әрекеттерінің қатал тәртібін
білдірмейді. Заңшығармашылық іс жүргізудің ережелері мен әрекеттер
тәртібі, әдетте, тек заңмен ғана емес, сонымен бірге нормативтік актілермен
де реттеледі.
Түйіндеп айтқанда, іс жүргізу нысаны құқық қолданушы органдардың заңи
қызметтерімен тығыз байланысты болса, заңшығарушылық іс жүргізу құқықты
іске асырумен, және қоғамдық немесе мемлекеттік органның заң шығармашылық
әрекеттерімен байланысты болады.
Айтылғанға негізделе отырып, біздің ойымызша, әрбір құқық қорғау
нысандарында қорғанудың пәні мен әдістерінің ерекшеліктерін ескере отырып,
азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғаудың қандай да болсын нысаны,
заңшығарушылық іс жүргізу емес, іс жүргізу нысанын болады.
Сонымен бірге, бүкіл құқық саласы бір құқықтық актіде кодификациялануы
керек дегенді айтпаймыз. Әрине, заңдылықты іске асыратын жалпы құзыретті
соттардың қызметін реттейтін ҚР АІЖК нормаларын, азаматтық-құқықтық
дауларды шешетін өзге құзыретті органдарға қолдануға болмайды. Бірақ біздің
ойымызша В.Н. Щеглов, азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының(оның
түсінігінше азаматтық іс жүргізудің ғана емес,) алдында сот,
абритраж(арбитраж соты) және басқа нысандардың қызметтерін реттейтін
нормаларды идентификациялау мәселесі тұр дегені даусыз.
Осыған байланысты, менің пікірімше, субъективті құқықтар мен мүдделерді
қорғаудың іс жүргізу нысандарына тән барлық қасиеттерді бір шатыр астына
біріктіретін, кодификацияланған акт, Қазақстан Республикисы азаматтық іс
жүргізу заңнамасының Негізін қалау қажет және дұрыс шешім болар еді.
Қорытындылап айтсақ, мемлекеттің үштілік соттар туралы заңнаманы
қабылдауы, біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығының қарсыластарына қарсы
жақсы факт болды, олар үштілік сот туралы заңнама – азаматтық іс жүргізу
құқығының бөлінбес бөлігі және оның құрамына кіру керек, өйткені оларда
Конституциямен және іс жүргізу кодекстерінде бекітілген, тек қорғау әдісі
ғана емес(басқару сферасы мен азаматтық құқық қатынастар нәтижесінде пайда
болатын даулар), сонымен бірге қорғау органы, ұйымдастыру мен қызмет
принциптері ұқсас деген оймен келісті.
Сонда Н.Б. Зейдердің біртұтас азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ойы
тек мағыналы ғана емес, іс жүзінде болашағы да бар теория [5, 19-20]. Тек
азаматтық іс жүргізу құқығының Жалпы және Ерекше бөлімін құрастыру қажет.
Жалпы бөлімге, біздің ойымызша, келесі бөлімшелер кіру керек: Азаматтық іс
жүргізу құқығының жүйесі, пәні және әдісі, Азаматтық іс жүргізу нормалары
мен қайнар көздері, Азаматтық іс жүргізу қатынастары және олардың
субъектілері, Құқық қорғаудың іс жүргізу нысандары мен құралдары. Ерекше
бөлімінде заңи өкілетті органдармен(жалпы сот, үштілік сот, әкімшілік
органдары) азаматтық құқықтар мен мүдделерді қорғау қызметінің іс жүргізу
мәселелерін қарастыру қажет.
Азаматтық іс жүргізу принциптері өзара тығыз байланысты және біртұрас
жүйе (грекше принцип сөзі біртұтас дегенді білдіреді) құрайды. А.Т.
Боннер принциптер жүйесін азаматтық-азаматтық іс жүргізу принциптерінің
өзара қатынасы мен байланысы бойынша жиын деп атады. Принциптердің
әрқайсысы бөлек іс жүргізу институтын, бүкіл бөлімді сипаттайды, бірақ
азаматтық сот іс жүргізудің мақсаты мен мәселелері біртұтас болғандықтан,
принциптер арасында әрине байланыс бар, бір принциптің қызметі екінші
принциптің шарты болады. Әлдебір принциптердің мазмұнын ашу үшін, құқық
саласында өзге принциптердің мазмұнын ескеру қажет [9, 9-110].
Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптерін жүйелеу – оларды анықталған
критерий, негіз бойынша топтастыру. Азаматтық іс жүргізу туралы ғылыми және
оқулық әдебиеттерінде бұндай критерийлер болып:
1. Принциптердің бекітілу көзі бойынша:
А. Конституциялық принциптер
Ә. Іс жүргізу заңнамасында бекітілген принциптер
2. Реттеу пәні бойынша:
А.Ұйымдастыру принциптері
Ә.Заңдылықты жүзеге асыру принциптері
3. Функционалдық рөлі бойынша:
А.Ұйымдастырушы-функционалды
Ә.Функционалды
Ең ыңғайлы және іс жүзінде мағыналы жүйелеу, азаматтық іс жүргізу
құқығының принциптерін, олардың мазмұны мен әсер ету щеңбері бойынша (жалпы
құқықтық, салааралық, салалық принциптер және бөлек құқықтық институттар
принциптері) жүйелеу болып табылады.
Жалпықұқықтық принциптер – бұл барлық құқық салаларына тән принциптер,
олар азаматтық іс жүргізу құқығына да тән. Бұл демократиялылық, гуманизм,
заңдылық.
Салааралық принциптер – бұл азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу
және кейбір басқа құқық салаларының принциптері, оларға: сот төрелігін тек
қана соттың жүзеге асыруы, барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі,
судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға бағынуы, сотта істі қараудың
жариялылығы жатады.
Салалық принциптер – бұл тек азаматтық іс жүргізу құқығына тән
принциптер(диспозитивтік, тараптардың айтысуы мен тең құқықтылығы).
Бөлек құқықтық институттар принциптері – азаматтық іс жүргізу құқығында
сотта азаматтық істерде(ауызша түрде, тікелей) дауды шешу тәртібін
анықтайтын принциптер.
Принциптер жүйесі объективті және біртұтас болып табылады. Оның әрбір
элементі басқаларымен тығыз байланысты, осы байланыста олар ашылады және
қызмет етеді.
2 Тарау. Азаматтық іс жүргізу құқығының принциптер жүйесі
2.1. Ұйымдастырушы принциптер
Демократизм принципі. Демократизмнің тағы бір нышаны мемлекеттің өз
азаматтарына рақымшылдығы мен мейірбаңдығы. Міне осыған байланысты,
жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа
міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері
күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік
заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады.
Қоғамның, мемлекеттің зайырлылығын, демократиялылығын паш ететін, тұңғыш
рет, 30.08.1995 ж. Конституциямызға енгізілген елеулі негізге байланысты -
ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын
туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне
сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес. Себебі, қоғамда
қалыптасып, орныққан ізгілік принциптерін: адамгершілік, жақынына
мейірімділік, сүйіспенішлік қадір-қасиеттерді қастерлеу, олардың сақтаулы
мен нығаюына мүмкіндік туғызу — демократияның нағыз алға қоятын мақсаты
болуы керек. Көзделіп отырған мақсат біріншіден осы болса, екіншіден,
адамның қылмыс жасауына көпе-көрінеу, себепші болуды жою. Яғни, адамды
жақынына қарсы айғақ беруге міндеттеген жағдайда біле тұра жалған жауап
беруге мәжбүрлеу сыңайы танытылатыны сөзсіз.
Сондай-ақ, құқықтың қайнар көзі Заң болмақ - деп анықтаған мемлекетте
азаматтық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.[1]
Ендігі жерде судьяның (соттың) тәуелсіздігі принципі мен демократизм
принципі екеуінің ара қатынасын ашатын болсақ, ең бастысы демократизм
принципі бүкіл мемлекет пен құқықтың басқарушы және маңызды принципі екенін
атағанымыз жөн.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында көрсетілген.
Оған сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы —
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Осы принцип сот билігінің органы соттың ұйымдастырылуы мен қызметін
толығымен өзіне бағындырады.
Демократия — халық билігінің түсінігін білдіреді. Ендеше, ізгісі-
судьялардың сайлау жолымен өкілеттік алғаны олардың тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін нағыз демократизмнің нышаны болар еді. Мұндай тәртіп
Президент пен заң шығарушы биліктің өкілдерін сайлауға байланысты тиімді
деп есептелгенде судьяларға да өкілеттік беру тәртібіне қатысты неліктен
қолданылмасына? Сот билігінің ең жоғары органы — Республика Жоғары сотының
судьяларына өкілеттікті халық өкілдерінің сайлауы жолымен беру тәжірибесін
неліктен пайдаланбасқа? Мұндағы көзделетіні жергілікті соттардың
судьяларына сайлау арқылы өкілеттік беру тәртібі.
Осылайша, демократизм принципінің идеясы сот билігінің дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздеп, судьяның (соттың) тәуелсіздігі
принципінін мақсатын белгілейді.[2]
Яғни, демократиялық зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің ең
қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары
екендігі анық.
Ендеше, мемлекеттің ең қымбат қазынасының құқықтары мен бостандықтарын,
заңды мүдделерін қорғау, олардың бұзылуы мәселелеріне байланысты қалпына
келтіру, кінәлі адамдарға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану сот
билігінің мақсаты етіп қойылады. Бұл мақсаттарды заң сот істерін қарап
шешетін сот билігін нақты жургізуші судьяға жүктейді. Қорыта келгенде,
тақырыбымыздың атауын белгілегенде судьяның (соттың) тәуелсіздігі әуелі
демократияның жетістігі екендігін, мұнымен қоймай, демократияның сапалы
жақтарының сот әділдігінің мәселелеріне даруын, одан қалса, сот билігі
принциптеріне де сіңуін негіз етіп алдық.
Азаматтық іс жүргізу құқығының демократиялылығы сонда, азаматтық іс
бойынша заңдылықты жүзеге асырғанда, сот азаматтардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиісті;
ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың заңмен бекітілген құқықтары мен
мүдделерін қорғауға тиісті. Соттық қызмет құқықтық мемлекеттің күшеюін,
әлеуметтік әділеттікті, демократияны қамтамасыз етуді және халықтың өзін-
өзі басқаруының дамуын бағдар ұстау керек.
Гуманизм принципі.
Азаматтық іс жүргізу құқығының гуманизмі келесіде: а) іске қатысушылар
мәдениет деңгейіне, білім деңгейіне, әлеуметтік деңгейне, жасына, ұлтына,
жынысына және с.с. тәуелсіз тең; ә) кейбір істер категориясы бойынша
(алименттер төлеу бойынша, жұмыс орнына қайта қабылдау туралы) талап
берушілер сот шығындарын төлеуден босатылады; б) азаматтық іс жүргізу
құқығы кейбір істер категориялары бойынша жеңіл соттылықты белгілейді
т.с.с.
Судьялардың тәуелсіздігі және тек заңға бағынуы.
Бұл принцип қандай да болсын мемлекет үшін өте маңызды принцип болып
табылады, сондықтан оған ерекше мән беру қажет.
Судьяның (соттың; істер алқалы құрамда қаралған жағдайларда)
тәуелсіздігі, сот билігінің өзекті және ерекше маңызды мәселелерінің
қатарына жатқызылатындықтан, оған ең жоғарғы заң күшінің дәрежесі беріліп,
еліміздің Ата Заңының 77-бабында баянды етілген басты бір принцип ретінде
қарастырылады[3].
ҚР АІЖК-нің 12 бабына сәйкес, судья сот төрелігін атқару кезінде тәуелсіз
болады және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңға ғана
бағынады. Судьялар мен соттар азаматтық істерді өздеріне сырттан ықпал ету
болмайтын жағдайларда шешеді. Соттың сот төрелігін атқару жөніндегі
қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Мемлекеттің органдар мен лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, олардың лауазымды тұлғалары, азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктер, және заңды тұлғалар судьялардаң тәуелсіздің құрметтеуге және
оған қол сұқпауға міндетті.
Заңдылықты іске асыруға қол сұғушылық, сотқа немесе судьяға қалай да әсер
ету, судьяға немесе сотқа құрметпен қарамау, ауызша, жазбаша не өзге
тәсілмен судьяларға зиян келтіру немесе судьялардың белдеуіне зиян келтіру
немесе тәуелсіздігіне әсер ету мақсатымен ақпаратты жинау, сақтау, қолдану
немесе жаю рұқсат етілмейді және заңға сәйкес жауапкершілікке тартылады.
Демек, судья тәуелсіз, тек қана заңға бағынышты, мемлекет атынан жеке өзі
немесе алқа құрамында, процессуалдық тәртіпте, құқықты қолданып, қажетті
жағдайларда заңда қарастырылған мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын пайдаланып,
сот істерін қарап шешетін биліктің өкілі.
Сот билігін атқарушы судьяға қатысты берілген осы анықтаумен толық
келісуге болады.
Қорыта келгенде, судьяның тәуелсіздігі принципіне мына келесідегі
анықтауды беруге болады. Яғни, судьяның тәуелсіздігі деп Конституция мен
заңдарда бекітілген, сот билігінің өкілі судьяның, биліктің басты нысаны —
сот әділдігін іске асыруы үшін, Конституция мен заңдарға ғана бағынышты
болуын, ешкімнен және басқа қандай да болмасын әсерлерден тәуелсіз болуын
баяндайтын құқықтық нормаларды есептеген жөн.
Мұның өзі судьяның өзіне заңмен берілген өкілеттіктерін жүзеге асыруы
барысында қандай да болмасын басқа биліктер мен олардың лауазымды
тұлғаларына бағынбайтынын және жоғарғы сот сатыларына есеп бермейтінін
білдіреді.
Істерді қарау барысында судья (немесе сот құрамы) тараптардың ешқайсысын
жақтамай, тек қана заңды басшылыққа алып, бейтарап халде, өзінің ішкі
нанымына иланып, қаралған дәлелдемелерді тиісті деңгейде бағалаудың
нәтижесінде заңға сәйкес шешім қабылдауы қажет. Айта кетерлік жағдай,
соттар Конституцияға қайшы емес нормативтік-құқықтық актілерді ғана
қолдануға тиісті.
Судьяларға өте жауапты міндеттерді атқару тапсырылған. Бұлардың қатарына,
азаматтар мен ұйымдардың елеулі құқықтары мен заңды мүдделеріне қатысты
жалпы міндетті шешімдерді қабылдау кіреді. Олардың өздерінен, қабылдаған
Шешімдерінен адамның тағдыры, жағдайы және қоғамдағы заңдылық пен құқықтық
тәртіпте тікелей байланысты болады.
Судьялар іске асыратын мақсаттар, олардың, яғни судьялар корпусының басқа
мемлекеттік мекемелер мен олардың лауазымды тұлғаларынан ерекшеленетін
жағдайын көрсетуі керек.
Дербес істерді шешкенде судьялар жоғары тұрған соттардан, тергеу
органдарынан, прокурорлардан және сот ісіне қатысушылардың сот ісін жүргізу
кезінде ойлары мен пікірлерінен тәуелсіз.
Принциптік түрде қарастырғанда, судъя тәуелсіздігінің Ата Заң мен
заңдарда көрінісін табуы, олардың нормаларымен бекуі, оның нормативтік
табиғаты төмендегі қағидалармен сипатталуы керек:
1) заңда судьялардың бірыңғай мәртебесін баянды етумен;
2) судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттерді
жүктеуге, оны қылмыска қарсы күрес, заңдылық пен құқық тәртібін сактау
мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың құрамына
енгізуге болмайтындығымен;
3) сот әділдігін іске асыру барысында судьяны тек заңға ғана бағындыра
алу мүмкіндігімен;
4) ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыру ісіне араласуға және судья мен
алқа заседателіне каңцай да бір болмасын ықпал ету құқығының жоқтығымен
және мұндай әрекеттердің заңмен қудаланатындығымен;
5) судьяның қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде
қандай да бір түсінік беруге міндетті еместігімен, кеңесу бөлмесінің
құпиясы барлық жағдайларды қамтамасыз етілуге тиістілігімен;
6) соттарды қаржыландыру, судьяларды материалдық қамтамасыз ету, сондай-
ақ оларға тұрғын үй беру сот әділдігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін
жеткілікті мөлшерде республикалық бюджет қаражатының есебінен
жүргізілетіндігімен.
Қорыта айтқанда, заңдылықты жүзеге асыруда судьялардың тәуелсіздік
принципі оларға іс жүргізу кезінде өзіндік құқығын береді және сонымен
бірге олардан істі объективті, толық, жан-жақты қаралуын, оның
қатысушыларының құқықтарын сақтауды, заңды және негізделген шешім
қабылдауды міндет етеді.
Жұмыста судьяның тәуелсіздігі туралы жазылғанда соттың тәуелсіздігі деп
те қарастырылатын себебі, іс жүргізу туралы заңдарға сәйкес(АІЖК), соттарда
қаралуға тиісті істердің көпшілік басымын судья жеке дара қарайды, ал
кейбір жағдайларда, мысалы өлім жазасын тағайындау мүмкіндігі қарастырылған
істер бойынша алқалы құрамда (үш судья болып) қарайды.
Сот төрелігін тек қана соттың жүзеге асыруы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына, Конституциялық заңының
1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана
жүзеге асырады.
Ал, Конституция мен аталған Конституциялық заңда Қазақстандағы сот
жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және жергілікті соттар
құрайды. Сондай-ақ, елімізде мамандандырылған соттарды құру мәселесі
қарқынын жылдамдатуда. Олардың қатарына әскери соттарды және
мамандандырылған экономикалық соттарды жатқызуға болады.
Сот әділдігін тек қана соттың іске асыруы принципінің саяси-құқықтық
маңызы орасан зор.
Сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны сот әділдігі болғандықтан,
мемлекеттік қызметтің бұл түрі соттың мәжілістерінде істерді заңмен
бекітілген сот өндірісі нысандарында қарап шешуін көзделді. Осыған
байланысты, Конституциялық заңның ережесіне сәйкес, ешқандай өзге органдар
мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын иеленуге
құқығы жоқ.
Мұнымен қоймай, сот ісін қарау тәртібі мен қаралуға тиісті өтініштерді,
арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де
адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды деп шек қояды.
Осыған байланысты Конституциялық заңның талабы бойынша, республикада
қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға рұқсат
етілмейді.
Тұлғаны қылмысқа байланысты кінәлі немесе кінәлі емес деп тану және
осының негізінде оған қатысты айыптау немесе ақтау үкімін шығару; қаралған
талап арызға қатысты шешім қабылдау соттың ғана құқығы.
Тек сот қана сот істеріне байланысты жаза тағайындай алады және басқа
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданады.
Сот қаулыларын тек қана жоғарғы сатыдағы сот сатылары апелляциялық және
қадағалау тәртіптерінде тексеріп, бұза алады немесе тиісті өзгерістер
енгізу құқығын пайдаланады.
Сот әділдігін тек қана тәуелсіз судья (сот) жүзеге асыра алады деп ара
қатынасы қарастырылып отырған принциптерді тығыз байланыстыруымызға болады.
Мұның өзі сот әділдігін (билігін) тек соттың жүзеге асыру принципі
арқылы, сот билігін мемлекеттік механизмде заң шығарушы және атқарушы
биліктермен қатар дербес, әсер ете алатын күші бар билік тармағы ретінде
орнықтырады
Соттың құзыреті мемлекет пен қоғамда пайда болатын барлық қатынастарға
қатысты. Бұл дегеніміз, құқық нормаларымен реттелетін барлық қоғамдық
қатынастар, дау пайда болса, соттың қарауына өте алады.
Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе ҚР АІЖК-де көзделген
азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың
шешімдері заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс
Заңдылықты іске асырудың мақсаты конституциялық құрылысты, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, меншік түріне тәуелсіз, мекемелер мен
кәсіпорындардың, ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы.
Конституцияның 79-бабы мен Конституциялық заңның 24-бабына сәйкес,
республика соттары тұрақты судьялардан тұрады. 1995 жылы алғаш рет,
Қазақстан заңында кеңес құқығының дәстүрлі тұрғыда судьяларды белгілі
мерзімге сайлау принципінен ауытқу процесі жүргізіліп, судьялардың
ауыстырылмайтындығы, яғни олардың өкілеттіктерін ешқандай мерзіммен
Шектемеу принципі енгізілген болатын.
Мұнымен қатар, заң соттардың төрағалары мен алқа төрағаларына қызмет
мерзімін 5 жылға шектейді. Алайда, осы мерзім аяқталған соң, олар мүлде
өкілеттігін тоқтатады деген сөз емес. Егер, олар бұрынғы қызметтеріне
немесе басқа соттағы осындай қызметке тиісінше, қайтадан сайланбаған немесе
тағайындалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды
жалғастырады.
Судьялардың ауыстырылмайтындығы принципіне сәйкес, олар заңмен
белгіленген тәртіпте өкілеттіктеріне ие болған соң, сол заң белгілеген
негіздер мен тәртіптерсіз судьяны ешкім де қызметтен босата және ауыстыра
алмайды. Өкілеттіктерін тоқтата тұру мәселесі заңның шеңберінде (негіздері
мен тәртіптерін ескеріп) істелінуі керек.
Мұнымен қатар, заңмен судьяны қызметінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz