Ауызша аударманың түсінігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім І. Ауызша аударманың түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Аударма - тілдік және мәдениетаралық қарым - қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауызша аударманың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Ілеспе аударма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.4 Кезекті аударма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Бөлім ІІ. Ауызша аударма процесінде кездесетін қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ...17
Бөлім III. Аудармашылардың ауызша аударманы жүзеге асыру кезінде туындайтын
қателіктерін дұрыстау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Әлемдік экономиканың өсуіне байланысты
кәсіпкерлер, мемлекеттік қайраткерлер және кәсіпорын басшылары
келіссөздердің жүргізілуі мен мәмілелердің шешімі үшін аудармашы қызметін
қажет етеді. Сыртқы экономикалық қызметтермен үнемi шұғылданатын кейбiр
кәсiпорындар тұрақты негіздегі аударма мамандарын жалдауды қолданады.
Қызмет көрсету саласының биiк дамытуы аудармашының сапалы
қызметтерiмен пайдалануға мүмкiндiк бередi. Бiздiң күндерде ең үлкен
сұраныспен iлеспе және кезекті ауызша аударма түрлері пайдаланылады. Ілеспе
аударма кезінде маман шетел мәтінін үзіліссіз аударады. Ал кезекті
аудармада мәтін әңгімелесуші жасаған үзіліс кезінде аударылады.
Аударма өзге тілдегі мәтінді (жай сөзден бастап романға дейін
қамтиды) мағынасы бойынша бір тілге аудару. Бір тілден екінші тілге
аударылған сөздің жазылуы,айтылуы өзгереді. Аударма процесін жүзеге
асыратын адам аудармашы деп аталады. Аудармашы белгілі бір тілдерді жетік
меңгерумен қатар, өзінің саласына қатысты оның жұмысының материялы болатын
жаңалықтарды жан-жақты білуі тиіс. Ауызша аударма адамға өте қажет. Бұл
аудармада аудармашы мәтінді есту арқылы, ауызекі тілде аударады. Аудармашы
сөйлеушінің қасында болады. Ауызша аударма үлгеруді қажет ететін
сөйлеушінің сөйлеу шапшаңдығы, есімдерді, сандарды, даталарды есте сақтау
қабілеті бір тілден, екінші тілге ауысуын т.б білуді қажет етеді. Аударма
іс - әрекет ретінде, тексттің түрленуі арқылы бірнеше нұсқасы болуы мүмкін.
Негізгілері ауызша және жазбаша аударма. Ауызша аударма – бұл аударманың
бір түрі. Әдетте аудармашы сөйлеушінің қасында болады. Сондықтан
сөйлеушінің жесттерін көруі мүмкін. Бұндай жағдай сөйлеушіні дұрыс түсінуге
көмектеседі. Бірақ кейде аудармашы аудиторияны көрмеуі де мүмкін, бұл
арнайы кабинада отырған кезде болады. Аудармашы тек наушник арқылы
сөйлеушінің айтқан сөзін естіп отырады. Ауызша аударған аудармашының
мақсаты тексттің фрагментінің мағынасын есінде сақтауы тиіс. Ал кейін
фрагментті басқа тілге аудару және сөйлеушінің сөйлеу стилін, эмоцияларын
жеткізу. Ауызша аударатын аудармашының есте сақтау қабілеті жақсы болуы
керек. Міндетті талабы – тез аудару.
Аудармашы қандай сапаға ие болуы керек? Аудармашы қызметінің бір
маңыздылығы-ол аударып отырған жұмыс саласын өте жақсы талдай білуі керек.
Аудармашылар шетел уәкілдерімен жұмыс істеуде тек қана көмекші қызметін
ғана емес, сонымен қатар пайдасынан зияны көпті болуы мүмкін. Міне осы
тақырыптың өзектілігін ұғындырады.
Жұмыстың мақсаты. Курстық жұмыстың мақсаты ауызша аударманы жүзеге
асыру процесінде туындайтын контексті қателерді зерттеу және оларды түзеу
әдістері болып табылады.
Жұмыстың міндеті. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі нақты
міндеттерді іске асыру қажет:
- ауызша аударманың ерекшеліктері, ұғымы және оның түрлерін сипаттау:
ілеспе және кезекті аударма;
- ауызша аударманы жүзеге асыруда туындайтын типтік қателерді түзету
мақсатында анықтау;
- ауызша аударманы жүзеге асырудағы аудармашылардың жіберетін
қателіктерін түзету әдістерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының материалдары. Іс барысында әр түрлі тіл
мамандарының материалдары талқыланған. Әсіресе Е.В.Бреустің Орыс тілінен
ағылшын тіліне аударудағы теория мен практика негіздерін атап өтуге
болады. Сонымен қатар бұл жұмысты жазуда И.С. Алексееваның Аудармашының
кәсіби тренингі кітабының тигізген көмегі зор болды.
Зерттеу әдістері. Бұл жұмыста салыстырмалы талдау әдісі (ауызша
аударманың түрлерін зерттеу үшін қолданылады); аудармашы жұмысының
облысындағы ғылыми әдебиеттің теориялы-әдістемелік әдісі, аударманың
лексикологиясы мен теориясы; аударма процесін теориялық пішіндеу және
аудармашылық процестін заңдылықтарын іздеп табу әдісі секілді әдістер
қолданылды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жұмыстың пәні ауызша аударманы жүзеге
асырудағы аудармашының жеке және кәсіби жұмыс мінездемелері, оның
дағдылары, қабілеттілігі, кәсіпқойлығы және аудармашының кәсіби
жарамдылығының басқа да сапалары болып табылады. Сонымен қатар типтік
қателерді түзету.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы аудармашылық тәжірибеде пайда болатын
өзгерістерді және бұл қызметке өсетін мүддені қарастыру. Ауызша аударма
теориясының сұрақтары ашылып, әлемдегі тілдердің әртүрлілігі қысқаша
бейнеленеді.
Курстық жұмыста аударма облысы және сол ғылымның теориялық жұмысы
және аударма ісін жүзеге асырудың мақсаты мен әдісі қысқаша сипатталады.
Жақсы аударма немесе жақсы аудармашы жауап беруі тиіс талаптардың
қатары құрастырылады. Аудармашылардың аударма тәжірибесінен алынған
қағидалар мен кепілдемелер туралы пікірлері беріледі. Аударма мәтінін жасай
алу шеберлігіне қатысты аудару көркемөнері ұғымының мәні ашылады, сонымен
қатар ой және сөйлеу қызметінің әр түрлі теориялық зерттеуінің қиындығы
қарастырылады. Аударма теориясының аударма тәжірибесімен тікелей байланысы
да сипатталады.
Бұл жұмыста аудару тәсілдерін сипаттау, оның түрлерін толығырақ
қарастыру, жұмыс барысында туындайтын проблемалар мен қиындықтар сияқты
мәселелерге ерекше назар аударылады, сонымен қатар аудару түрлерінің
ішіндегі ең қызықты да күрделісінің бірі – ілеспе аударма жайында толық
сипаттама беріледі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның нәтижелері ауызша аударманың
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде осы тақырыптың
өзектілігі, кәсіби маңыздылығы, зерттеу пәні және әдістері ашылады. Бірінші
бөлімде ауызша аударманың жалпы түсінігі мен оның түрлері зерттеледі.
Екінші бөлімде кәсіби аудармашының мінездемелері қарастырылады. Ал, үшінші
бөлімде аудармашылар үшін кездесетін типтік қателіктері зерттеледі.
Қорытындыда негізгі қорытпалар жасалады.
Бөлім І
Ауызша аударманың түсінігі мен түрлері
1.1 Аударма - тілдік және мәдениетаралық қарым - қатынас құралы
Аударма-адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат тарихында
бір-бірінен тілінің бөліктігіне қарай топтасқан адамдар қауымдастығы
құралысымен-ақ әртүрлі тілді қауымның, топтың өзара түсінісіп, тілдесуіне
дәнекер болатын “қос тілді” адамдар-тілмаштар пайда болған. Халық
тіршілігінде жазу-сызу қалыптасқан соң сөйлеушіге ілесе, қосарласа отырып,
ауызша аударатын тілмаштар легіне аударуды жазбаша түрде жүзеге асыратын
тәржімашылар қатары қосылды. Жазба аудару қалыптасқан тұстан бастап-ақ
тәржімә халықтың мәдени-қоғамдық өмірінің алуан тіршілігімен қатар өріліп,
біте қайнасып жататын күрделі құбылысқа айналды.
Аударма-күрделі көп қырлы құбылыс. Оның жекелеген аспектілері түрлі
ғылыми зерттеулерге арқау болар еді. Бұл-адамзат қызметінің ежелгі түрі.
Басынан бастап маңызды әлеуметтік функцияны атқарып, тіл аралық қатынасты
мүмкін етті. Қазіргі кезде сот отырысы, нотариустың қатысуымен құжаттарға
қол қою сияқты маңызды іс-шараларға ауызша аудармашының қатысуы іскерлік
өмірімізде ажырамас бөлікке айналды.
Аударма-халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы,
халықтардың арасында үзілмейтін үрдістердің бірі. Оның тұтастай алғанда
әлем әдебиетіндегі, жекелеген халықтардың мәдениетіндегі рөлі айрықша
маңызды. Осы ғасырда өркениетті елдердің барлығында да аударма жұмысымен
шұғылдану өте-мөте белсенділік танытып отыр, Еуропа зиялы қауымның бүгінгі
дәуірді “аударма ғасыры” деп аталуында мән бар, себебі нақ сол ой-санасы
жоғары қауым бұл арнаны жер бетіндегі күллі ұлттармен ұлыстардың келісім-
татулығын, бейбіт қарым-қатынастарын қалыптастыруға сүйеу бола алатын басты
тіректердің бірі деп таниды.
Әлемдік әдебиетпен әлемдік өркениеттегі таңдаулы мәдениет
қазыналардың бірін-бірі байыту мүддесіндегі аударма ісінің маңыздылығы
соншалықты, 1948 жылдан бері қарай ЮНЕСКО-да дүниежүзі тілдеріндегі аударма
әдебиетінің жылма-жылғы тізімі жасалып, ресімделіп отырады. Демек аударма
ісі-қоғамдық құрылымдағы қайшылықтарға, саяси ағымның екпініне тәуелсіз.
Сөз жоқ, бір тілден екінші тілге аудару ісіне жүктелген міндет әр заманның
талап-мақсаттарына сай әр қилы болды. Қазіргі заман деңгейіне қарағанда,
арғы-бергі тарихта, бастапқыда ауызша, кейіннен біріңғай жазбаша қалып
алған тәржіма саласынан қазақ халқы үшін мәдени-танымдық, қоғамдық-
әлеуметтік сан түрлі қызметінің екі арнаға қарай тоғысатынын көруге болады:
оның бірі–білім-ғылымды, оқу-оқыту ісін дамытуға қосқан үлесі; яғни
ағартушылық қызметі; екіншісі–қаза әдеби тілінің қалыптасуына, тілдің
сөздік қорының, ғылыми аталымдар жүйесінің қосқан үлесі; жазба әдебиет
нұсқасы ретінде тілді байыту қызмет.
Ұлттық мәдениетті өркендетудің, әлемдік әдебиет нұсқаларымен,
көршілес, туыстас халықтар әдебиетін оқып-үйренудің, жалпы алғанда, әлемдік
өркениетке жақындаудың негізгі ұтымды көзінің бірі ретінде танылған аударма
жұмысының дұрыс жолға қойылу қоғам мүшелерінің энтилектісін көтеру мен
қатар, халықтар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстарды
нығайтуға жол ашатындығын ұғынған зиялы қауым өкілдері осы процеске белсене
араласты.
“Аударма” – көпмағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір
тілде сөйлету үрдісін білдірсе, екіншіден, осы тілде
айтылғанныңжазылғанның келесі тілге қалай жеткенін, яғни іс-әрекеттің
нәтижесін, өнімін білдіреді. Ғылыми әдебиеттерде аударманың аталмыш бұл екі
сипатын бөліп қарау бар. Бұл, біздің ойымызша, дұрыс емес сияқты, өйткені,
ең алдымен, бұл екі ұғым (үрдіс пен оның өнімі) әрдайым өзара тығыз
қатыста, ажыратуы қиын байланыста болады: үрдісі десек,оның нәтижесі алдын-
ала өзінен-өзі ұйғарылып отырады. Егер аудару іс-әрекетінің кезеңдері мен
жекелеген сәттері белгілі болса, оның өту барысының сипаты арқылы түпкі
нәтиже болатын тілдік туындының белгілі бір ерекшеліктерін түсіндіруге
болады. Не болмаса, керісінше, аударудың нәтижесіндегі өнім мен түпнұсқа
мәтіннің байланыстарының ерекшеліктеріне сүйеніп, аудару үрдісінің мәтіннің
байланыстарының ерекшеліктеріне сүйеніп аудару үдерісінің қозғалысы, қалай
өткерілгені туралы ұйғарым-тұжырымдар жасауға болады.
А.В Федоров аударманы түпнұсқасымен қатысты, екі тіл
ерекшеліктерімен байланысты, материалдың жанрлық ерекшелігімен байланысты
тілдік шығарма ретінде зерттейді.
Аудармаға байланысты, басты екі жайт бар:
1.Аударманың мақсаты – бастапқы түпнұсқа тілін білмейтін
оқырмандытыңдарманды өзге тілдегі мәтінмен мүмкіндігінше жақын таныстыру;
2. Аударма дегеннің өзі – басқа тілдің құралдарымен бейнелегенді
екінші бір тілдің құралдарымен бейнелегенді екінші бір тілдің құралдарымен
толық та нақты, нық шынайы, сенімді бейнелеу.
Аударма мынадай тұстарда қолданылады.
1. диалектіден оның әдеби тіліне;
2. әдеби тілден оның диалектісіне (негізінен, жазбаша түрде емес,
ауызша түрде болатын үдеріс);
3. бір диалектіден екінші бір әдеби тілге (керісінше болуы мүмкін
емес, яғни бір әдеби тілден екінші бір тілдің диалектісіне аудару қажетті
жұмыс емес);
4. бір тілден екінші бір тілге;
5. туыстас тілдер арасында;
6. тегі бөлек тілдердің арасында;
7. көне дәуір тілінен жаңа дәуір тіліне аударудың адамзат
мәдениеті, қоғам дамуы үшін маңызы зор (осы тұста көне түркі жазба
жәдігерлерін, аударып жүрген ғылымдардың ұлтымыздың тарихы үшін сіңірген
еңбектерінің айрықша екенін атап кету артық емес).
Аудармада да, тіл сияқты, “адамдар қарым-қатынастың аса маңызды
құралы”. Осы маңыздылығына байланысты түпнұсқадағы ойды басқа тілде
толыққанды, айқын жеткізу қажеттігі туады, аударма тілдің түпнұсқа тілінің
қалыптарына сәйкестенуі, ыңғайлануы келіп шығады. Бұл – аударманың
түсінікті болуының негізгі шарты.
Аударманың ең жиі талап етілетін түрлерінің бірі-ауызша аударма.
Ауызша аударма-түпнұсқа мен оның аудармасы тіркелмеген нысанда аудару
процесінде туындайтын түрі.
Аудармашының түпнұсқаны акустикалық нысанда (есту арқылы) қабылдап,
оны ауызша нысанда өз аудармасы арқылы айтылатын аударма ауызша аударманың
классикалық үлгісі болып табылады. Ауызша аударманың шағын екі түрі бар:
ілеспе аударма және кезекті аударма.
Кезекті аударма- бұл ауызша дәйекті аудару тәсілі. Аудармашы шешеннің
барлық сөзді немесе жартысын аяқтап, сөйлеуді доғаруынан кейін аудара
бастайды. Ауызша кезекті аудару кезінде аудармашының іс-әрекеті шешеннің
сөйлеу қарқынындағы уақытпен қатаң шектеледі. Мұндай кезекті аударма
аудармашыға шешеннің айтқандарын талдауға және керекті сөздерді таңдауға аз
уақыт береді. Түпнұсқа үзінділерінен қабылдаудың біржақтылығы оны
орындағаннан кейін аударманы кейіннен салыстыруға немесе түзетуге,
анықтамалық әдебиеттерді қарауға мүмкіндік бермейді.
Кезекті аударманың қарабайыр нұсқасын желілік деп атауға болады және
көбінесе қасында ілесіп жүргенде әрі экскурсияларда пайдаланылады.
Сөйлеушінің сөздері әрқашан қысқа бола бермейді. Осындай жағдайларда
жазу техникасын білу қажет болады.
Аудармашы үшін аса күрделі тұстарды, сондай-ақ цифрларды, күндерді,
есімдер мен атауларды аңғарып, жазбаша тез жазып ала білуі өте маңызды.
Әдетте аудармашылар кезекті аударуды хаттамалық іс-шараларға қатысу
кезінде, делегацияларға ілесіп жүргенде, іскерлік келіссөздерге қызмет
көрсеткенде қолданады.
Ауызша аударма-аудару үшін аудармашыға қажетті сөйлеушінің сөздерін
үзіліспен аудару. Бұл үзілістер көп емес. Аудармашы сөз сөйлеген уақытқа
аударманы құрастырып, үзіліс уақытында оны орындайды. Ауызша кезекті
аударма кезінде аудармашының аудару дайындығы өте жоғары болуы тиіс және
арнайы дайындықты талап етеді. Бірақ ілеспе аудармаға қарағанда сонша ұзақ
емес. Ауызша аудармашылар тақырыптық салаларға мамандалады. Аударманың осы
түрі қозғалыс кезінде, аралау барысында (құрылыс обьектілеріне жұмыс
істеуде, экскурсия жасауда) шағын келіссөздерде өте тиімді.
Кезекті аударма-оны тыңдағаннан кейін мәтінді ауызша аудару. Кезекті
аударманы жазумен, абзацты-фразаны аударумен, біржақты, екіжақты аударумен
ажыратады.
Алайда кезекті аударманың өз кемшіліктері де бар. Біріншіден, өте көп уақыт
алады. Екіншіден, сөйлеушінің сөзі мен оның аудармасы аралығында уақыт көп
болғандықтан, соңғысында қатерлерге көбірек жол беріледі.
Ілеспе аударма-ауызша аударманың ерекше түрі. Бұл ретте аудармашы
сөйлеушінің сөзімен бір мезгілде аударманы, яғни негізгі мәтінді есту
арқылы жүзеге асырады. Ілеспе аударма парақтан аударуды да білдіреді
(жазбаша мәтінді оны қабылдау процесінде және алдын ала оқымастан ауызша
аудару).
Сөйлеушіге аудармашының аударып үлгеруі үшін мағыналық топтар
арасында үзіліс жасауының қажеті жоқ. Сондықтан баяндама, хабарлама
үзіліссіз айтылады. Бұл аудитория тыңдаушыларының назарын ұстап тұруға, оны
сезінуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге тілді білмейтін мырзалардан бұрын
баяндамашының тілін түсіндіреді, елең еткізетін, күлкілі және тіпті
келеңсіз оқиғаларды болдырмайды.
Ілеспе аударма-аударманың барлық түрлерінің ең күрделісі және қиыны
да, жауапты екендігі күмәнсіз. Осыған қарағанда аударманың әр-түрі түрлі
қабілеттер мен мінезді талап етеді. Ауызша аудармашы жинақтала білуге тиіс:
оның міндеті ақпаратты осы жерде және қазір барынша толық жеткізу. Оның
сөздіктерді ақтаруға, мамандармен кеңесуге мүмкіндігі жоқ. Ол жоқтан бар
жасауы тиіс. Ауызша аудармашыға қандай қасиеттер қажет: тапқырлық, дұрыс
ақыл-ой және жалпы эрудиция көмегімен өз біліміндегі олқылдықтарды еңсере
білу. Барлық ақпаратты тыңдаушыларға қиналмай жеткізу үшін артистизм де,
баяндамашыға айнала білу де қажет.
Аударма қандай қоғамдық қажеттілікті өтейді дейтін сұрауға көп
ойланбай-ақ меңгерген ортақ тілі жоқ адамдар арасында тұрақты түрде
үзіліссіз туып отыратын қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандырады деп
жауап беруге болатын еді. Алайда бұл үстірт жауап бізді қанағаттандырмаса
керек.
Аударманың қоғамдығы қызмет аясын кеңейту мақсатында, коммуникативтік
ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында “языковое
посредничество” деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша “тілдік
дәнекерлік” деп алдық.
Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі
тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Бұл
лингвоэтникалық кедергі жағдайында қарым-қатынас жасауға неғұрлым кең
мүмкіндік туғызады. Белгілі бір жағдайларда өзінің тиімділігі жағынан
тілдік дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау іс жүзінде әдепкі бір тілді қарым-
қатынаспен теңесе де алуы мүмкін.
Тілдік дәнекерлік қай–қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандырады. Дегенмен басты міндетіміз – аударма
қанағаттандыратын қоғамдық мұқтаждық, қажеттілікті көрсетіп беруге тырысу.
Аударманы тілдік дәнекерліктің басқа түрлерімен салыстыра отырып,
іс жүзінде аудармаға қойылатын талаптарды қорыта келсе, аударманың даму
қарқынын еске ала отырып аударма өзінің қоғамдық тиімділігі, табиғилығы,
толыққандылығы жағынан қарым-қатынасты әдепкі бір тілдік қарым–қатынасқа
мүмкін болғанынша барынша жақындатуға арналған тілдік дәнекердің жоғары
дәрежедегі, дамыған түрі деп тұжырымдауға болады. Аударма әдебиеті осылайша
зиялы қауымның назарынан түспей, әдебиеттің өзекті мәселесінің біріне
айналды. Бұлай болуының түп-арқауы, біріншіден, аударманың, төл әдебиеттен
өзгеше, қоғамдық-саяси тапсырысты орындағанға байланысты болса, екіншіден,
аударма қоғамның әр бір жеке адамның зердесін, интелктісін байытатын,
тұтастай алғанда, ұлт мәдениетіне қосылатын рухани қазына, көркемөнердің
бір түрі деп бағаланды.
1.2 Ауызша аударманың түсінігі
Ауызша аударма- аударманың түпнұсқаны ауызша аударуын айтамыз. Ауызша
аударманың классикалық түріне аудармашы түпнұсқаны акустикалық түрде
қабылдап, ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аудармада аударма түпнұсқаны
қабылдаумен параллель немесе түпнұсқаны қабылдағаннан кейін аударылуы
мүмкін. Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма
және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма дегеніміз – аудармашы түпнұсқаның сөзін тыңдай отырып,
сонымен бірге аударылатын ауызша аударманың бір түрі, синхрондық аударма
техникалық базамен қамтамасыз етілген арнайы кабиналарда жүзеге асырылады.
Мұнда оратордың сөзі аудармашыға наушниктер арқылы беріледі, аудармашы
берілген ақпаратты микрофонға айтып аударады. Синхрондық аударма ауызша
аударманың ең қиын түрі, себебі бұл аудармашыдан біруақытта түрлі сөйлесу
қарым-қатынасты орындауды талап етіледі: бір тілден тыңдап, оратордың
сөйлеу темпінен қалмай екінші тілде аударуды талап етіледі. Синхрондық
аударма есте сақтау қабілетіне, мұқият назарды, түпнұсқаның келесі
бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау және тез арада шешім
қабылдаумен тығыз байланысты.
Ауызша аудармада аудармашы берілген оратордың сөзін кішігірім
сегменттерін аударумен шектеледі, сондай-ақ түпнұсқаның басқа бөліктерін
қарастыруға мүмкіндік берілмейді. Ілеспе аудармада аудармашы айтылған бір
немесе бірнеше ойды аудара алады. Синхрондық аудармада аудармашы шектелген
уақыт аралығында түпнұсқаның әрбір бөлігін параллель түрде түпнұсқаның
екінші бір бөлігіне сәйкес етіп аударады.
Ауызша аудармада аудармашы қарым-қатынасқа түсушілер мен тілдік
байланыспен жұмыс жасайды, мұнда жиі кері байланыстар болады.
Аудармашы ауызша айтылған ойдың дұрыс айтылуын, дұрыс темпін не
манерін тәуелсіз қабылдап, тыңдарман мен сөйлеушінің арасында тура қарым-
қатынасты орнатуы керек. Тағы бір аудармашыға айтылатын кеңес түпнұсқаны
аудару барысында қарым-қатынас принципін анықтау, егер өткізіп алған
ақпарат болса, оны толықтыру, әңгіменің мақсаты мен алдыңғы өткен
келіссөздерді анықтау. Аудармашы мен оратордың арасында кері байланыстың
сәті түссе, онда аудармашы оратордан түсінбеген терминнің мағынасын сұрап
анықтауға болады. Ал егер тыңдармандар арасында кері байланыс туындаса,
онда олардың көңіл –күйіне, аудармадағы тапқырлықтың, аудармашының сөйлеу
типін өзгерту, кейде оратордың темпін өзгертуіне мүмкіндік туады. Ал егер
аудармашы жеке қарым-қатынасқа түсушілердің арасындағы байланыста, олардың
қимылына, сыртқы іс-әрекетіне назар аударады. Бұндай сәттерде аударма
адаптивтік транскодтаудың көмегімен толықтырылмайды, бұл кезде қосымша
толықтырулар енгізуде аудармашының үлесі зор.
Кез-келген тілдік қарым-қатынаста ақпараттың берілуі бір ғана бағытта
өтіледі: Түпнұсқаның қайнар көзінен Рецептірге. Аудармашы түпнұсқадағы
тілден аударылатын тілге аударады. Ауызша аудармада екі жақты қарым-
қатынастар бойынша әңгімеге ұласуы мүмкін, мұнда әрбір қарым-қатынас құрушы
репликтермен алмастырылып отыруы мүмкін. Бұл кезде аудармашы екі жақты
аударманы орындайды.
Ауызша аударманы оқытуда үш басты бағытқа негізделеді. Зерттеудің
бірінші аспектісі аудармашының түпнұсқаның мазмұнындағы ақпаратты
қабылдауын оқытып үйретеді. Ауызша аударма дегеніміз – ауызша айтылған
оратордың сөзін, ойын ауызша аудару. Ауызша аудармада сөзді қабылдау қысқа
уақытпен, біркелкілікпен ерекшеленеді.Аудармашының толық түсінуі ритмге,
паузаға және сөйлеу темпіне байланысты.
Ауызша аударма теориясы аудармашының басқа да қасиеттерін оқытып
үйретеді. Оған жай артикуляция, хезитатциондық үзіліске байланысты,
аудармада жаңылысу, бұл интервалдың ұлғаюына әкеліп соғады, сондай-ақ
айтылатын сөзге қатысты үзіліс кіреді. Синхрондық аудармада
аудармашы жоғары темппен сөйлейді. Ілеспелі аудармада сөйлеу темпі
біртіндеп баяулай бастайды, себебі аудармашы түпнұсқаның мазмұнын есіне
түсіреді. Ауызша аудармада ең басты назар аудармашылардан нормативтік
талаптарына аударылады. Мұндай талаптар синхрондық және ілеспелі аудармада
аса қажет: нақты артикуляцияны қамтамасыз ету, ритмнің біркелкілігі,
акцентті дұрыс қою, соңғы айтылған ойдың дұрыс әрі түсінікті берілуі.
Ауызша аударманың орталық аспектісіне аударманың ерекше түрі ретінде
жазбаша аудармаға қарама-қарсы қою. Арнайы ауызша аударма теориясы сандық
және сапалық ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі аударылатын бөліктің ұзақтығына
байланысты. Синхрондық аудармада қысқа сөздердің аудармасы жазбаша
аудармаға қарағанда көп болады. Ұзақ сөзді аудару барысында көлемі
теңестіріледі. Абзацты немесе мәтіннің ірі бөліктерін аударғанда синхрондық
аудармада өте қысқа түрде беріледі. Сондықтан да ауызша аударма теориясы
ерекше назарды сөздік қысқартуға береді.
Бұл тәсілдерді пайдаланудың өзіндік себептері бар. Біріншіден, оратордың
жылдам темпіне байланысты аудармашыға мәтіннің толық мазмұнын аудару қиынға
түседі. Екіншіден, аудармашылардың барлығы оратор секілді сөйлей алмайды.
Үшіншіден, жылдам аударылған мәтін көп жағдайда тиімсіз және айтушы мен
тыңдаушылар арасында кері байланыс тудыруы мүмкін.
Сөйлемді қысқарту ауызша аудармада оңай шаруалардан емес. Мұнда тек
қана кейбір бөліктерді тастап кету емес, сонымен қатар аударылатын
ақпараттың маңызды элементтерін сақтай отырып, қысқа түрде жеткізу.
Кейде айтылған ойда бірін-бірі толықтырып тұратын элементтер
кездеседі, осы элементтерді мәтіннің мағынасын сақтай отырып түсінуге
болады. Мысалы аудармашы мына сұрақты толықтай аударды дейік: Бұл жоспар
қай кезде жүзеге асырылады? Ол мынадай жауап қайтаруы керек: Бұл жоспардың
жүзеге асырылуы 1990 жылдан басталады, мұнда аудармашы қысқаша тоқсаныншы
деп аударуына болады.
Аудармада ақпаратты қысқарту уақыттық өрісті сипаттайды. Ол оратордың
сөйлеу темпі мен түпнұсқа тілімен аударылатын тілдің сәйкестіліктеріне
тәуелді. Ауызша аударма теориясы сөзді қысқарту арқылы екі тілдің құрамын,
және семантикалық қайта құрылуын сипаттайды. Ең тиімді сөздің қысқартуларға
сөйлемнің ең қысқа сөзбен айтылатын синонимдік алмастырулар, мұнда әсіресе
мекемелер немесе кәсіпорындардың толық атаулары, аббревиатурамен немесе
қысқаша айтылады. (The United Nations-БҰҰ), зат есімнің қатысуымен жасалған
етістік (to render assistance –көмектесу) сөз тіркесінде қосымша
элементтерді түсіру (the policy pursued by the United States – АҚШ саясаты)
және т.б. Оратордың жылдам темпімен айтылған мәтін аудармашы түрлі қысқарту
тәсілдерін қолдана оырып мәтінді жазбаша аудармаға қарағанда 25-30% дейін
қысқарта алады.
Ауызша аударманың басты бөлігі – аудармада баламалықты оқытып-үйрету.
Ауызша аудармада жазбашамен салыстырғанда кейбір ақпаратты өткізіп алуымен
ерекшеленеді. Аудармашы мәтіндегі ақпараттардың орнына басқа ақпаратпен
алмастырып, түпнұсқаның мазмұнын өзгертуі мүмкін. Осыған орай тастап кетуге
мыналар жатады: 1) эпитеттегі мағынасыз сөздерді тастап кету; 2) мәтіндегі
басты және үлкен бірліктерді тастап кету, бұл аудармашының мәтіннің бөлігін
түсінбеуінен туындайды; 3) аудармада мәтінді қайтакезіндегі тастап кету; 4)
оратордың сөзінен қалып қою кезіндегі тастап кетулер.
Сонымен қатар аудармада қате мынадай түрлерге бөлінеді: жеке сөзді
аударудағы үлкен қателік; сөйлемнің құрамын өзгерту барысындағы қателік
және сөйлемнің құрамын өзгертудегі үлкен қателік және т.б.
Айтылған аударманың 2 түрлі классификациясы бір-біріне мүлдем сәйкес
келмейді. Теоретикалық жағынан мәтіннің қандай да түрі болмасын ауызша
немесе жазбаша аударыла алады. Практикалық жағынан мәтіннің кейбір
аударылмайтын бөліктеріне байланысты ауызша аудармада шектеулілік ұғымына
түсінік береді. Көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмайды, бірақ осы
шығармаларда жеке цитаталар ауызша аудармада синхронды немесе ілеспелі
түрде аударыла алады. Ауызша аудармада көркем-эстетикалық әсер беру аса
қиын міндет болып табылады.
1.3 Ілеспе аударма
Ілеспе аударма – халықаралық конференцияда аудиториядан оқшаулаған
кабинада отырып, сөз сөйленетін тілде бір рет қана айтылатын ауызша
хабарламаны сөз сөйлеушімен бір мезгілде екінші тілге аударуды жүзеге
асыратын ауызша аударманың түрі. Синхрон сөзі гректің syn (бірге) +
chronos (уақыт) деген сөздерінің біріктірілуінен алынған, екі немесе
бірнеше процесті олар өтіп жатқан кезде бір-біріне дәл сәйкестікте орындау
дегенді білдіреді. Зерттеушілердің ілеспе аударма процесінің ең мәнді
бөлігі аудармашының миында жүзеге асырылатындықтан оны тікелей байқау
мүмкін емес деп атап көрсетуі бұл саланы зерттеудің күрделілігін білдіреді.
Ілеспе аударманы коммуникативтік-қоғамдық саладағы сөйлеу қызметінің дербес
бір түрі ретінде қарауға болады.
Ілеспе аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша
аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте
20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ
уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап
етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға
кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда
аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды.
Мысалы, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда Советтік Союзбен
достығымызды біз мақтан тұтамыз Аудармашы аударуды бастау үшін оратордан
бастауыш пен баяндауышты күтеді. We highly appreciate our friendship...
Аударманың бұл түрін (simultaneous translation ) кейде аудармашы
мамандығының жоғарғы ұшу өнері деп атайды: ол профессионал еместердің
көздеріне өте күрделі де қол жеткісіз, тіпті жұмбақтылыққа толы болып
көрінеді. Бұл баяндамашының сөзімен бір уақытта аударылып отыратын
аударманың түрі.
Ілеспе аударма технологиясын қолданып презентациялар, форумдар,
семинарлар, конференциялар сияқты шараларды ұйымдастыруға болады. Көзге
жеңіл болып көрінгенімен, бұл мамандық ұзақ әрі күрделі дайындық процесін
талап етеді, инженерлерден бастап копирайтерлер мен сценаришілерге дейінгі
ғылым мен техниканың әр түрлі облыстарында квалификацияланған мамандарды
еліктіреді. Нюанстар мен басқа да көптеген жағдайлар мамандандырылған шешім
мен осыған ұқсас шаралардың өткізілуі үлкен тәжірибені талап етеді. Кез
келген ұқыпсыздық алға қойған мақсатқа жету үшін үлкен кедергі тигізуі
мүмкін.
Бұл күрделі қызметті іске асыра алатын не? Әдетте біз нақтылы бір
қабілеттіліктің, білім және дағдының тіркесі туралы айтамыз: мысалы, тілді
еркін иелену, білімдарлық, тез әрекеттілік, қиын жағдайлардан тез шыға білу
қабілеттілігі-жалпы алғанда, мұның бәрі кез-келген ауызша аудармашының ие
болуы керек қасиеттерінен еш айырмасы жоқ. Дегенмен, көптеген жағдайда
аудармашы аударып отырған сөйлемнің соңы белгісіз болғандықтан, оның басы
әлдебір механизммен қамтамасыз етілуі тиіс.
Аударманың бұл түріне тән бірқатар ерекшеліктер мен қиындықтар бар,
солардың ең бастысы–уақыттың тапшылығы. Ілеспе аудармашыға аударма жасауы
үшін кезекті аудармашыға берілетін уақыттан 2 есе, ал сол мәтінді жазбаша
аударуға кететін уақыттан 20-30 еседей аз уақыт беріледі. Екінші
ерекшелік–аударма барысында ілеспе аудармашыдан шешеннің сөз сөйлеу
қарқынына сәйкес қарқынмен аударма жасау талап етілуі. Үшінші
ерекшелік–ілеспе аудармашының аударманы сөйлемдердің айтылуына қарай бөлік-
бөлік (сегментті) сипатта жасауы. Төртінші ерекшелік–ілеспе аудармашының өз
функциясына қоса редакторлық міндетті жүзеге асыру қажеттігі. Осындай қиын
талаптар және В.Н. Комиссаров атап өткендей, екі тілді жақсы меңгерген адам
аудармашы бола алады деген дәстүрлі формуланы ілеспе аудармашыға қолдануға
келмейтіні ілеспе аударманың күрделілігін сипаттайды. Ілеспе аударманың
тағы бір ерекшелігі-аудармашының нәтижелі жұмыс істеуі үшін оған залдың
шуынан бөлек арнайы бөлмелерді қамтамасыз етіп, оның сөзін әр тыңдаушыға
тиімді ету қажет. Міне, осыдан аудармашыларға арналған бөлмелер мен
тыңдаушыларға арналған телефон құрылғылары пайда болды. Ереже бойынша бұл
құрылғылардың таңдамалы 5-6 тілдері болады.
Ілеспе аударма ауызша аударманың ішіндегі ең жауаптысы және оның
бағыты қарапайым емес. Аударманың бұл түрі аудармашының арнайы және сирек
кездесетін дағдылары мен білімін, сонымен қатар үлкен тәжірибесін талап
етеді. Зерттеушілер (Л.Виссон, А.Ф.Ширяев, А.Д.Швейцер) ілеспе аударманы
сипаттағанда оның басты ерекшелігі ретінде сөз сөйлеу мен аударма тілінде
сөз тудырудың параллельді түрде жүзеге асырылуын атап көрсетеді. Бұл –
дұрыс пікір. Бірақ, біздің ойымызша ілеспе аударма бұдан әлдеқайда
күрделірек процесс. Ол аудармашының сөз сөйленетін тіл мен аударма
жасалатын тілдегі жеткілікті тілдік құзыретіне сүйенетін аудармасын ғана
емес, аударма жасау барысында қолданылатын амал-тәсілдерді, аудармашының
жиын барысында туындауы мүмкін экстремалдық жағдайларға психологиялық
тұрғыдан әзірлігін, ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен
қасиеттер жиынтығын қамтиды.
Ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен қасиеттер
табиғи психологиялық және адамның өзі үйрену, іздену арқылы бойына
физиологиялық ерекшеліктер сіңіретін қасиеттер
Бойын жию, зейінін бір нәрсеге Ой-өрісінің кең болуы, білімдарлығы;
ғана аудару қабілеті; Екі тілде таза сөйлеуі;
Өзі атқармақшы бірнеше міндетке Сөздік қорының мол болуы;
назарын бір мезгілде бөле алу Дикциясының жақсы болуы;
қабілеті; Аударатын тілдің кез келген құрылымдағы
Реакциясының жылдамдығы; сөйлемдерін жеңіл қабылдауы және жақсы
Тез сөйлеуі; түсінуі;
Дыбыстарды анық айтуы, тілінің Аударатын тілдің сөз орамдарын және
мүкіс болмауы; фразеологиялық тіркестерін білуі;
Психологиялық және физиологиялық Тапқырлығы, қысылтаяң тұстарда жол таба
тұрғыдан төзімділігі және т.б. білуі;
Командада жұмыс істей алуы және т.б.
Ілеспе аударманың шетелде пайда болу тарихы бостондық радиоинженер
Гордон Финли мен IBM фирмасының президенті Томас Уотсонның атына ілеспе
аударма жасауға арналған құралға патент берілген 1926 жылдан басталады,
америкалық алғашқы ілеспе аудармашылардың бірі Лион Достерттің ілеспе
аударманы насихаттау мақсатында 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының
мәжілісінде, кейін Джорджтаун университетінде ілеспе аударма жасауды
ұйымдастыруы бұл саланың дамуына зор ықпал еткен. Жаңа тәсіл Женева
қаласында (1927 ж.), Схевенинген қаласында (Голландия) өткен халықаралық
конференцияларда (1938 ж.) қолданылған. 1936 жылы қос тілді Бельгия
парламентінің отырыстарында ілеспе аударма жасала бастайды.
Ілеспе аударманың Қазақстанда пайда болуы туралы айтқанда ұлттық
театрлардағы қойылымдарда орыс тіліне жасалатын аударманы ілеспе аударма
жасаудың алғашқы мысалы ретінде атауға болады. Ресми жиындарда ілеспе
аударма жасаудың алғашқы талпыныстары тәуелсіздікке дейін-ақ, Қазақ ССР
Жоғарғы Кеңесінің сессияларын өткізу кезінде, Президент әкімшілігінде
болған. Ал жиналысты тұтастай (оның өзінде де орыс тілінен қазақ тіліне
ғана) ілеспе аударма жасай отырып жүргізу Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің ХІ
шақырылымынан басталады.
Еңбекте ілеспе және жазбаша аудармашының жұмыстары сараланып
қаралады. Кезінде олардың қандай параметрлер бойынша ажыратылатынына
сипаттаманы канадалық зерттеуші Б. Харрис берген. Бізде А. Алдашеваның,
Ә. Тарақовтың еңбектерінде ілеспе аударма ауызша аударманың бір түрі
ретінде атап өтіледі, тағы бірер автордың мақалалары жарық көрген, алайда
жазбаша аударма мен ілеспе аударманы салыстыра зерттеу әлі жүргізілмеген.
Біздің бұл бағыттағы ізденістеріміз екі түрлі аударманы жүзеге асыруда
мынадай айырмашылықтар бар екенін көрсетеді:
1) Жазбаша аудармашының қолында түпнұсқа мәтін тұтастай болады, бұл оның
жұмысын жеңілдететін фактор. Аудармаға кірісуден бұрын түпнұсқаның
мазмұнымен танысып алу, тұтас мәтіннің құрылымын зерттеу, талдау,
мүмкіндігі бар. Ілеспе аудармада сөйленетін сөз сол жерде туындайды және
айтылған сәтте жоғалып кетеді, бұл ретте аудармашы өзінің есте сақтау
қабілетіне ғана сене алады, сөйленетін сөзді зерттеп, талдау мүмкіндігі
жоқ.
2) Жазбаша аударма мен ілеспе аударма жасау аудармашыға эмоциялық
тұрғыдан екі түрлі әсер етеді. Мәтін аудармашыға белгісіз жағдайларда
жазылғандықтан, оның аудармашыға эмоциялық тұрғыдан түсіретін салмағы онша
көп болмайды. Ілеспе аударма жасау барысында аудармашыға жиынның
атмосферасы тікелей әсер етеді. Ілеспе аудармашы шешеннің қалыбына
кіреді: сол болып сөйлейді, пікірді сол болып дәлелдеп, сол болып
дауласады.
3) Жазбаша мәтін мен ақпаратты қабылдау кезеңдерінің ерекшеліктері бар.
Жазбаша аудармада бұл кезең кем дегенде екі фазадан тұрады. 1) аудармаға
дейінгі қабылдау: мәтінді бірінші (екінші...) рет оқу барысында, аудармашы
шығармаға терең бойлап, оны сезінуге тырысатын фаза; 2) аудармалық
қабылдау: аудару сәтінде нақты сөздерді, сөйлемдерді қабылдайтын фаза. Ал
ілеспе аударма жасаған кезде: 1) тұтас сөйлемде берілетін мағына әлі
белгісіз болады; 2) аударма фразаның жекелеген бөліктерін қабылдау арқылы
жасалатын кездің өзінде сөз сөйленетін тілдегі мәтінді түсіну міндетті; 3)
аудармашы сөйлемді түсінгеннен кейін ғана ойша аударылған сөздерді
тиісінше түзетулер жасай отырып, тұтас фразаға жинақтайды.
4) Жазбаша аударма қалыпты жұмыс жағдайында атқарылатындықтан, мәтін
біртұтас болып, ал ілеспе аударма мәтіні аударманы сөйлемдердің айтылуына
қарай бөлік-бөлік (сегментті) сипатта жасау арқылы туындайды.
5) Жазбаша аудармашы, ресми құжаттарды аударуға байланысты шұғыл
жағдайларды қоспағанда, аударма жасау қарқынын өзі айқындайды. Ілеспе
аудармашы қызметінің қарқыны аудармашыға байланысты емес, ол сырттағы
хабарлама жасайтын шешеннің сөз сөйлеу қарқынына байлаулы болады.
Осындай қиындықтарға қарамастан, аударманың екі түрінде де аударма
сапасына қойылатын басты критерий түпнұсқаға баламалылық болып қалады.
Аудармадағы баламалылық – осы саламен бірге жасасып келе жатқан
мәселе. Жазбаша аударма мен ілеспе аудармағы түпнұсқаға баламалылықты
салыстыра отырып, тұжырым жасау ілеспе аударманы дамыту үшін аса маңызды.
Өйткені, қай тілден аударсақ та баламалылық – аударма сапасының басты
көрсеткіші. Басқа ел зерттеушілері (В.Н. Комиссаров, Ю. Найда, т.б.) мен
біздің ел ғалымдарының (Э. Сүлейменова, А. Алдашева) бұл терминді
түсіндіруінде сәл алшақтық болғанымен, қайшылық жоқ. Мысалы: (1)Maybe there
is some chemistry between us that doesn't mix.
Кейде арамызда мінездері сәйкес келмейтін адамдар да болады.
(2) That's a pretty thing to say.
Ұялсаңшы!
Бірінші мысалда қарым-қатынас мақсаты басқа мағынамен берілді, бұл
айтылған ойдың басты бөлігін құрап тұр. Мысалда қарым-қатынас әсері адамның
өзіндік көркем бейнелеу қарым-қатынасынан туындап отырып, химиялық
элементті пайдаланудың өзі сондықтан. Егер аудармашы аударылатын тілде
түпнұсқаны сол күйінде аударса, ол сөйлем түсініксіз болар еді, ал енді
аудармашының басқа сөздерді қолдана отырып аударуы айтылған ойға қажетті
қарым-қатынас әсерін қамтамасыз етіп отыр.
Екінші мысалда қарым-қатынас мақсаты айтушының сезімін білдіріп тұр.
Осы мақсатты жеткізу барысында аудармашы стереотиптік фразалардың бірін
қолданды, бірақ бұл қолданылған тілдік тәсіл түпнұсқаның бірліктеріне
сәйкес келмегенімен, берілген ойды нақ беріп тұр.
Ілеспе аударма сапалы болуы үшін аудармашы аударма жасау тәсілдерін
және бірқатар машықтарды игеруге тиіс. Бұл жерде реле-тіл дегеніміз –
аудармашы шешеннің тілін білмейтін жағдайда сол тілден аударма жасау үшін
қолданылатын аралық тіл. Біз аралық аудармашы арқылы жасалатын аударманы
сатылап аудару деп жүрміз. Тәсілдерге тоқталайық:
Ілеспе аударманы қағазға қарап отырып аударуды жүзеге асыру тәсілі
және оның сипаттамасы: Аудармашы бұрын көрмеген мәтінді алып, түпнұсқа
тілде жасалған баяндаманы тыңдап әрі қағаздағы мәтінге көз жүгірте отырып,
аударма жасайды. Бұл аудармаға төмендегідей ерекшеліктер тән.
Міндетті қиындататын факторлар: Басы артық паузалар, қайталаулар
жасамай бір қалыпты сөйлеу қарқынын сақтау; Орташа есеппен минутына 100 сөз
айтылатын жағдайда екі есе дерлік жылдамдықпен оқуды қамтамасыз ету; Бір
мезгілде оқу, аудару және өз аудармаңды айту қажеттігі.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Түпнұсқаның келесі бөлшегін көріп
отыру мүмкіндігі; ол бөлшекті өз бетіңше бөле алу; Айтылуы қиын сөздерді
көзбен көру, сол арқылы оларды аударуды жеңілдету мүмкіндігі.
Қажетті машықтар: Аударма тіліне тез ауыса білу, дайын баламаларды
жартылай автоматты түрде қолдана білу; Аударманы айту мен түпнұсқаның
келесі бөлігін оқуды бірге атқара алу; Іштей тез оқи білу.
Аралық аудармашының көмегімен сатылап ілеспе аударма жасауды жүзеге
асыру тәсілі және оның сипаттамасы: БҰҰ және ЕҚЫҰ сияқты ірі халықаралық
ұйымдар өткізетін жиындарда реле-тіл қолданбайды. Бірақ, басқа
халықаралық іс-шараларда мұндай аудармалар жиі жасалады.
Міндетті қиындататын факторлар: Аралық аудармашының сөйлеу
ерекшеліктері (сөйлеу қарқынының тым жылдам болуы, дикциясының нашарлығы,
сөйлемді дұрыс құрай білмеуі); Шешен сөзінің паузаларының, интонациясының
сақталмауы; Түпнұсқа тілде айтылған ақпараттың аралық аударма барысында
жоғалуы.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Ғылыми лексиканың ауызекі лексикаға
айналуы; Қатысушылардың басым бөлігінің шешенді немесе аралық аудармашыны
тікелей тыңдау мүмкіндігінің болуы.
Қажетті машықтар: Ауызша сөйленетін сөзді жақсы түсіну; Аралық
аудармашының емес, шешеннің интонациясын беруге ұмтылу.
Ілеспе аударманы ешқандай дайындықсыз, қағазда жазылған мәтінсіз
жүзеге асыру тәсілі және оның сипаттамасы: Әдетте шетелдік шешендердің
басым көпшілігі талқыланып жатқан мәселе бойынша түйген ойларын ауызекі
тілмен ортаға салады. Қағазға қарап отырып, бір де бір сөзін қалдырмай оқу
– негізінен біздің елдегі саяси дискурсқа тән.
Міндетті қиындататын факторлар: Шешеннің баяндаманы тым жылдам оқуы;
Сөйлемдерінің ауызша аударма жасауға лайықталмай, шұбалыңқы құрылуы;
Шешеннің дикциясының нашарлығы, тілінің мүкістігі; Баяндамасында бейтаныс
терминдерді, атауларды пайдалануы.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Қатысушылардың басым бөлігі шешенді
түпнұсқа тілде тыңдайтын және түсінетін факторды қоспағанда, аударманың
бұл түрінде жеңілдететін факторлар жоқ деуге болады.
Қажетті машықтар: Реакцияның жылдамдығы; Аударманы айту мен келесі
сөйлемді тыңдауды бір мезгілде атқара алу; Ақпаратты тұжырып айта білу; Тез
ойлау, тез аудару, тез сөйлеу қабілетінің болуы; Психологиялық және
физиологиялық төзімділігі; Сөз сөйленетін сала мәселелерінен хабардар болу;
Терминдерді, атауларды, дайын баламаларды жартылай автоматты түрде қолдана
білу; Бейтаныс сөз тіркестерін құбылтып аудару қабілетінің болуы.
Ілеспе аударма мәтіндік материалдардың берілуін тұспалдайды. Ілеспе
аударманың жетістігі үшін талқыланып отырған мәселені алдын ала толықтай
зерттеп алу қажет, бұл жерде импровизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бөлім І. Ауызша аударманың түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Аударма - тілдік және мәдениетаралық қарым - қатынас
құралы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауызша аударманың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Ілеспе аударма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.4 Кезекті аударма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Бөлім ІІ. Ауызша аударма процесінде кездесетін қиыншылықтар ... ... ... ... ... ... ...17
Бөлім III. Аудармашылардың ауызша аударманы жүзеге асыру кезінде туындайтын
қателіктерін дұрыстау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Әлемдік экономиканың өсуіне байланысты
кәсіпкерлер, мемлекеттік қайраткерлер және кәсіпорын басшылары
келіссөздердің жүргізілуі мен мәмілелердің шешімі үшін аудармашы қызметін
қажет етеді. Сыртқы экономикалық қызметтермен үнемi шұғылданатын кейбiр
кәсiпорындар тұрақты негіздегі аударма мамандарын жалдауды қолданады.
Қызмет көрсету саласының биiк дамытуы аудармашының сапалы
қызметтерiмен пайдалануға мүмкiндiк бередi. Бiздiң күндерде ең үлкен
сұраныспен iлеспе және кезекті ауызша аударма түрлері пайдаланылады. Ілеспе
аударма кезінде маман шетел мәтінін үзіліссіз аударады. Ал кезекті
аудармада мәтін әңгімелесуші жасаған үзіліс кезінде аударылады.
Аударма өзге тілдегі мәтінді (жай сөзден бастап романға дейін
қамтиды) мағынасы бойынша бір тілге аудару. Бір тілден екінші тілге
аударылған сөздің жазылуы,айтылуы өзгереді. Аударма процесін жүзеге
асыратын адам аудармашы деп аталады. Аудармашы белгілі бір тілдерді жетік
меңгерумен қатар, өзінің саласына қатысты оның жұмысының материялы болатын
жаңалықтарды жан-жақты білуі тиіс. Ауызша аударма адамға өте қажет. Бұл
аудармада аудармашы мәтінді есту арқылы, ауызекі тілде аударады. Аудармашы
сөйлеушінің қасында болады. Ауызша аударма үлгеруді қажет ететін
сөйлеушінің сөйлеу шапшаңдығы, есімдерді, сандарды, даталарды есте сақтау
қабілеті бір тілден, екінші тілге ауысуын т.б білуді қажет етеді. Аударма
іс - әрекет ретінде, тексттің түрленуі арқылы бірнеше нұсқасы болуы мүмкін.
Негізгілері ауызша және жазбаша аударма. Ауызша аударма – бұл аударманың
бір түрі. Әдетте аудармашы сөйлеушінің қасында болады. Сондықтан
сөйлеушінің жесттерін көруі мүмкін. Бұндай жағдай сөйлеушіні дұрыс түсінуге
көмектеседі. Бірақ кейде аудармашы аудиторияны көрмеуі де мүмкін, бұл
арнайы кабинада отырған кезде болады. Аудармашы тек наушник арқылы
сөйлеушінің айтқан сөзін естіп отырады. Ауызша аударған аудармашының
мақсаты тексттің фрагментінің мағынасын есінде сақтауы тиіс. Ал кейін
фрагментті басқа тілге аудару және сөйлеушінің сөйлеу стилін, эмоцияларын
жеткізу. Ауызша аударатын аудармашының есте сақтау қабілеті жақсы болуы
керек. Міндетті талабы – тез аудару.
Аудармашы қандай сапаға ие болуы керек? Аудармашы қызметінің бір
маңыздылығы-ол аударып отырған жұмыс саласын өте жақсы талдай білуі керек.
Аудармашылар шетел уәкілдерімен жұмыс істеуде тек қана көмекші қызметін
ғана емес, сонымен қатар пайдасынан зияны көпті болуы мүмкін. Міне осы
тақырыптың өзектілігін ұғындырады.
Жұмыстың мақсаты. Курстық жұмыстың мақсаты ауызша аударманы жүзеге
асыру процесінде туындайтын контексті қателерді зерттеу және оларды түзеу
әдістері болып табылады.
Жұмыстың міндеті. Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі нақты
міндеттерді іске асыру қажет:
- ауызша аударманың ерекшеліктері, ұғымы және оның түрлерін сипаттау:
ілеспе және кезекті аударма;
- ауызша аударманы жүзеге асыруда туындайтын типтік қателерді түзету
мақсатында анықтау;
- ауызша аударманы жүзеге асырудағы аудармашылардың жіберетін
қателіктерін түзету әдістерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының материалдары. Іс барысында әр түрлі тіл
мамандарының материалдары талқыланған. Әсіресе Е.В.Бреустің Орыс тілінен
ағылшын тіліне аударудағы теория мен практика негіздерін атап өтуге
болады. Сонымен қатар бұл жұмысты жазуда И.С. Алексееваның Аудармашының
кәсіби тренингі кітабының тигізген көмегі зор болды.
Зерттеу әдістері. Бұл жұмыста салыстырмалы талдау әдісі (ауызша
аударманың түрлерін зерттеу үшін қолданылады); аудармашы жұмысының
облысындағы ғылыми әдебиеттің теориялы-әдістемелік әдісі, аударманың
лексикологиясы мен теориясы; аударма процесін теориялық пішіндеу және
аудармашылық процестін заңдылықтарын іздеп табу әдісі секілді әдістер
қолданылды.
Зерттеу жұмысының пәні. Жұмыстың пәні ауызша аударманы жүзеге
асырудағы аудармашының жеке және кәсіби жұмыс мінездемелері, оның
дағдылары, қабілеттілігі, кәсіпқойлығы және аудармашының кәсіби
жарамдылығының басқа да сапалары болып табылады. Сонымен қатар типтік
қателерді түзету.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы аудармашылық тәжірибеде пайда болатын
өзгерістерді және бұл қызметке өсетін мүддені қарастыру. Ауызша аударма
теориясының сұрақтары ашылып, әлемдегі тілдердің әртүрлілігі қысқаша
бейнеленеді.
Курстық жұмыста аударма облысы және сол ғылымның теориялық жұмысы
және аударма ісін жүзеге асырудың мақсаты мен әдісі қысқаша сипатталады.
Жақсы аударма немесе жақсы аудармашы жауап беруі тиіс талаптардың
қатары құрастырылады. Аудармашылардың аударма тәжірибесінен алынған
қағидалар мен кепілдемелер туралы пікірлері беріледі. Аударма мәтінін жасай
алу шеберлігіне қатысты аудару көркемөнері ұғымының мәні ашылады, сонымен
қатар ой және сөйлеу қызметінің әр түрлі теориялық зерттеуінің қиындығы
қарастырылады. Аударма теориясының аударма тәжірибесімен тікелей байланысы
да сипатталады.
Бұл жұмыста аудару тәсілдерін сипаттау, оның түрлерін толығырақ
қарастыру, жұмыс барысында туындайтын проблемалар мен қиындықтар сияқты
мәселелерге ерекше назар аударылады, сонымен қатар аудару түрлерінің
ішіндегі ең қызықты да күрделісінің бірі – ілеспе аударма жайында толық
сипаттама беріледі.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның нәтижелері ауызша аударманың
тәжірибесінде қолданылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде осы тақырыптың
өзектілігі, кәсіби маңыздылығы, зерттеу пәні және әдістері ашылады. Бірінші
бөлімде ауызша аударманың жалпы түсінігі мен оның түрлері зерттеледі.
Екінші бөлімде кәсіби аудармашының мінездемелері қарастырылады. Ал, үшінші
бөлімде аудармашылар үшін кездесетін типтік қателіктері зерттеледі.
Қорытындыда негізгі қорытпалар жасалады.
Бөлім І
Ауызша аударманың түсінігі мен түрлері
1.1 Аударма - тілдік және мәдениетаралық қарым - қатынас құралы
Аударма-адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат тарихында
бір-бірінен тілінің бөліктігіне қарай топтасқан адамдар қауымдастығы
құралысымен-ақ әртүрлі тілді қауымның, топтың өзара түсінісіп, тілдесуіне
дәнекер болатын “қос тілді” адамдар-тілмаштар пайда болған. Халық
тіршілігінде жазу-сызу қалыптасқан соң сөйлеушіге ілесе, қосарласа отырып,
ауызша аударатын тілмаштар легіне аударуды жазбаша түрде жүзеге асыратын
тәржімашылар қатары қосылды. Жазба аудару қалыптасқан тұстан бастап-ақ
тәржімә халықтың мәдени-қоғамдық өмірінің алуан тіршілігімен қатар өріліп,
біте қайнасып жататын күрделі құбылысқа айналды.
Аударма-күрделі көп қырлы құбылыс. Оның жекелеген аспектілері түрлі
ғылыми зерттеулерге арқау болар еді. Бұл-адамзат қызметінің ежелгі түрі.
Басынан бастап маңызды әлеуметтік функцияны атқарып, тіл аралық қатынасты
мүмкін етті. Қазіргі кезде сот отырысы, нотариустың қатысуымен құжаттарға
қол қою сияқты маңызды іс-шараларға ауызша аудармашының қатысуы іскерлік
өмірімізде ажырамас бөлікке айналды.
Аударма-халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы,
халықтардың арасында үзілмейтін үрдістердің бірі. Оның тұтастай алғанда
әлем әдебиетіндегі, жекелеген халықтардың мәдениетіндегі рөлі айрықша
маңызды. Осы ғасырда өркениетті елдердің барлығында да аударма жұмысымен
шұғылдану өте-мөте белсенділік танытып отыр, Еуропа зиялы қауымның бүгінгі
дәуірді “аударма ғасыры” деп аталуында мән бар, себебі нақ сол ой-санасы
жоғары қауым бұл арнаны жер бетіндегі күллі ұлттармен ұлыстардың келісім-
татулығын, бейбіт қарым-қатынастарын қалыптастыруға сүйеу бола алатын басты
тіректердің бірі деп таниды.
Әлемдік әдебиетпен әлемдік өркениеттегі таңдаулы мәдениет
қазыналардың бірін-бірі байыту мүддесіндегі аударма ісінің маңыздылығы
соншалықты, 1948 жылдан бері қарай ЮНЕСКО-да дүниежүзі тілдеріндегі аударма
әдебиетінің жылма-жылғы тізімі жасалып, ресімделіп отырады. Демек аударма
ісі-қоғамдық құрылымдағы қайшылықтарға, саяси ағымның екпініне тәуелсіз.
Сөз жоқ, бір тілден екінші тілге аудару ісіне жүктелген міндет әр заманның
талап-мақсаттарына сай әр қилы болды. Қазіргі заман деңгейіне қарағанда,
арғы-бергі тарихта, бастапқыда ауызша, кейіннен біріңғай жазбаша қалып
алған тәржіма саласынан қазақ халқы үшін мәдени-танымдық, қоғамдық-
әлеуметтік сан түрлі қызметінің екі арнаға қарай тоғысатынын көруге болады:
оның бірі–білім-ғылымды, оқу-оқыту ісін дамытуға қосқан үлесі; яғни
ағартушылық қызметі; екіншісі–қаза әдеби тілінің қалыптасуына, тілдің
сөздік қорының, ғылыми аталымдар жүйесінің қосқан үлесі; жазба әдебиет
нұсқасы ретінде тілді байыту қызмет.
Ұлттық мәдениетті өркендетудің, әлемдік әдебиет нұсқаларымен,
көршілес, туыстас халықтар әдебиетін оқып-үйренудің, жалпы алғанда, әлемдік
өркениетке жақындаудың негізгі ұтымды көзінің бірі ретінде танылған аударма
жұмысының дұрыс жолға қойылу қоғам мүшелерінің энтилектісін көтеру мен
қатар, халықтар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстарды
нығайтуға жол ашатындығын ұғынған зиялы қауым өкілдері осы процеске белсене
араласты.
“Аударма” – көпмағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір
тілде сөйлету үрдісін білдірсе, екіншіден, осы тілде
айтылғанныңжазылғанның келесі тілге қалай жеткенін, яғни іс-әрекеттің
нәтижесін, өнімін білдіреді. Ғылыми әдебиеттерде аударманың аталмыш бұл екі
сипатын бөліп қарау бар. Бұл, біздің ойымызша, дұрыс емес сияқты, өйткені,
ең алдымен, бұл екі ұғым (үрдіс пен оның өнімі) әрдайым өзара тығыз
қатыста, ажыратуы қиын байланыста болады: үрдісі десек,оның нәтижесі алдын-
ала өзінен-өзі ұйғарылып отырады. Егер аудару іс-әрекетінің кезеңдері мен
жекелеген сәттері белгілі болса, оның өту барысының сипаты арқылы түпкі
нәтиже болатын тілдік туындының белгілі бір ерекшеліктерін түсіндіруге
болады. Не болмаса, керісінше, аударудың нәтижесіндегі өнім мен түпнұсқа
мәтіннің байланыстарының ерекшеліктеріне сүйеніп, аудару үрдісінің мәтіннің
байланыстарының ерекшеліктеріне сүйеніп аудару үдерісінің қозғалысы, қалай
өткерілгені туралы ұйғарым-тұжырымдар жасауға болады.
А.В Федоров аударманы түпнұсқасымен қатысты, екі тіл
ерекшеліктерімен байланысты, материалдың жанрлық ерекшелігімен байланысты
тілдік шығарма ретінде зерттейді.
Аудармаға байланысты, басты екі жайт бар:
1.Аударманың мақсаты – бастапқы түпнұсқа тілін білмейтін
оқырмандытыңдарманды өзге тілдегі мәтінмен мүмкіндігінше жақын таныстыру;
2. Аударма дегеннің өзі – басқа тілдің құралдарымен бейнелегенді
екінші бір тілдің құралдарымен бейнелегенді екінші бір тілдің құралдарымен
толық та нақты, нық шынайы, сенімді бейнелеу.
Аударма мынадай тұстарда қолданылады.
1. диалектіден оның әдеби тіліне;
2. әдеби тілден оның диалектісіне (негізінен, жазбаша түрде емес,
ауызша түрде болатын үдеріс);
3. бір диалектіден екінші бір әдеби тілге (керісінше болуы мүмкін
емес, яғни бір әдеби тілден екінші бір тілдің диалектісіне аудару қажетті
жұмыс емес);
4. бір тілден екінші бір тілге;
5. туыстас тілдер арасында;
6. тегі бөлек тілдердің арасында;
7. көне дәуір тілінен жаңа дәуір тіліне аударудың адамзат
мәдениеті, қоғам дамуы үшін маңызы зор (осы тұста көне түркі жазба
жәдігерлерін, аударып жүрген ғылымдардың ұлтымыздың тарихы үшін сіңірген
еңбектерінің айрықша екенін атап кету артық емес).
Аудармада да, тіл сияқты, “адамдар қарым-қатынастың аса маңызды
құралы”. Осы маңыздылығына байланысты түпнұсқадағы ойды басқа тілде
толыққанды, айқын жеткізу қажеттігі туады, аударма тілдің түпнұсқа тілінің
қалыптарына сәйкестенуі, ыңғайлануы келіп шығады. Бұл – аударманың
түсінікті болуының негізгі шарты.
Аударманың ең жиі талап етілетін түрлерінің бірі-ауызша аударма.
Ауызша аударма-түпнұсқа мен оның аудармасы тіркелмеген нысанда аудару
процесінде туындайтын түрі.
Аудармашының түпнұсқаны акустикалық нысанда (есту арқылы) қабылдап,
оны ауызша нысанда өз аудармасы арқылы айтылатын аударма ауызша аударманың
классикалық үлгісі болып табылады. Ауызша аударманың шағын екі түрі бар:
ілеспе аударма және кезекті аударма.
Кезекті аударма- бұл ауызша дәйекті аудару тәсілі. Аудармашы шешеннің
барлық сөзді немесе жартысын аяқтап, сөйлеуді доғаруынан кейін аудара
бастайды. Ауызша кезекті аудару кезінде аудармашының іс-әрекеті шешеннің
сөйлеу қарқынындағы уақытпен қатаң шектеледі. Мұндай кезекті аударма
аудармашыға шешеннің айтқандарын талдауға және керекті сөздерді таңдауға аз
уақыт береді. Түпнұсқа үзінділерінен қабылдаудың біржақтылығы оны
орындағаннан кейін аударманы кейіннен салыстыруға немесе түзетуге,
анықтамалық әдебиеттерді қарауға мүмкіндік бермейді.
Кезекті аударманың қарабайыр нұсқасын желілік деп атауға болады және
көбінесе қасында ілесіп жүргенде әрі экскурсияларда пайдаланылады.
Сөйлеушінің сөздері әрқашан қысқа бола бермейді. Осындай жағдайларда
жазу техникасын білу қажет болады.
Аудармашы үшін аса күрделі тұстарды, сондай-ақ цифрларды, күндерді,
есімдер мен атауларды аңғарып, жазбаша тез жазып ала білуі өте маңызды.
Әдетте аудармашылар кезекті аударуды хаттамалық іс-шараларға қатысу
кезінде, делегацияларға ілесіп жүргенде, іскерлік келіссөздерге қызмет
көрсеткенде қолданады.
Ауызша аударма-аудару үшін аудармашыға қажетті сөйлеушінің сөздерін
үзіліспен аудару. Бұл үзілістер көп емес. Аудармашы сөз сөйлеген уақытқа
аударманы құрастырып, үзіліс уақытында оны орындайды. Ауызша кезекті
аударма кезінде аудармашының аудару дайындығы өте жоғары болуы тиіс және
арнайы дайындықты талап етеді. Бірақ ілеспе аудармаға қарағанда сонша ұзақ
емес. Ауызша аудармашылар тақырыптық салаларға мамандалады. Аударманың осы
түрі қозғалыс кезінде, аралау барысында (құрылыс обьектілеріне жұмыс
істеуде, экскурсия жасауда) шағын келіссөздерде өте тиімді.
Кезекті аударма-оны тыңдағаннан кейін мәтінді ауызша аудару. Кезекті
аударманы жазумен, абзацты-фразаны аударумен, біржақты, екіжақты аударумен
ажыратады.
Алайда кезекті аударманың өз кемшіліктері де бар. Біріншіден, өте көп уақыт
алады. Екіншіден, сөйлеушінің сөзі мен оның аудармасы аралығында уақыт көп
болғандықтан, соңғысында қатерлерге көбірек жол беріледі.
Ілеспе аударма-ауызша аударманың ерекше түрі. Бұл ретте аудармашы
сөйлеушінің сөзімен бір мезгілде аударманы, яғни негізгі мәтінді есту
арқылы жүзеге асырады. Ілеспе аударма парақтан аударуды да білдіреді
(жазбаша мәтінді оны қабылдау процесінде және алдын ала оқымастан ауызша
аудару).
Сөйлеушіге аудармашының аударып үлгеруі үшін мағыналық топтар
арасында үзіліс жасауының қажеті жоқ. Сондықтан баяндама, хабарлама
үзіліссіз айтылады. Бұл аудитория тыңдаушыларының назарын ұстап тұруға, оны
сезінуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге тілді білмейтін мырзалардан бұрын
баяндамашының тілін түсіндіреді, елең еткізетін, күлкілі және тіпті
келеңсіз оқиғаларды болдырмайды.
Ілеспе аударма-аударманың барлық түрлерінің ең күрделісі және қиыны
да, жауапты екендігі күмәнсіз. Осыған қарағанда аударманың әр-түрі түрлі
қабілеттер мен мінезді талап етеді. Ауызша аудармашы жинақтала білуге тиіс:
оның міндеті ақпаратты осы жерде және қазір барынша толық жеткізу. Оның
сөздіктерді ақтаруға, мамандармен кеңесуге мүмкіндігі жоқ. Ол жоқтан бар
жасауы тиіс. Ауызша аудармашыға қандай қасиеттер қажет: тапқырлық, дұрыс
ақыл-ой және жалпы эрудиция көмегімен өз біліміндегі олқылдықтарды еңсере
білу. Барлық ақпаратты тыңдаушыларға қиналмай жеткізу үшін артистизм де,
баяндамашыға айнала білу де қажет.
Аударма қандай қоғамдық қажеттілікті өтейді дейтін сұрауға көп
ойланбай-ақ меңгерген ортақ тілі жоқ адамдар арасында тұрақты түрде
үзіліссіз туып отыратын қарым-қатынас қажеттілігін қанағаттандырады деп
жауап беруге болатын еді. Алайда бұл үстірт жауап бізді қанағаттандырмаса
керек.
Аударманың қоғамдығы қызмет аясын кеңейту мақсатында, коммуникативтік
ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында “языковое
посредничество” деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша “тілдік
дәнекерлік” деп алдық.
Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі
тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Бұл
лингвоэтникалық кедергі жағдайында қарым-қатынас жасауға неғұрлым кең
мүмкіндік туғызады. Белгілі бір жағдайларда өзінің тиімділігі жағынан
тілдік дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау іс жүзінде әдепкі бір тілді қарым-
қатынаспен теңесе де алуы мүмкін.
Тілдік дәнекерлік қай–қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандырады. Дегенмен басты міндетіміз – аударма
қанағаттандыратын қоғамдық мұқтаждық, қажеттілікті көрсетіп беруге тырысу.
Аударманы тілдік дәнекерліктің басқа түрлерімен салыстыра отырып,
іс жүзінде аудармаға қойылатын талаптарды қорыта келсе, аударманың даму
қарқынын еске ала отырып аударма өзінің қоғамдық тиімділігі, табиғилығы,
толыққандылығы жағынан қарым-қатынасты әдепкі бір тілдік қарым–қатынасқа
мүмкін болғанынша барынша жақындатуға арналған тілдік дәнекердің жоғары
дәрежедегі, дамыған түрі деп тұжырымдауға болады. Аударма әдебиеті осылайша
зиялы қауымның назарынан түспей, әдебиеттің өзекті мәселесінің біріне
айналды. Бұлай болуының түп-арқауы, біріншіден, аударманың, төл әдебиеттен
өзгеше, қоғамдық-саяси тапсырысты орындағанға байланысты болса, екіншіден,
аударма қоғамның әр бір жеке адамның зердесін, интелктісін байытатын,
тұтастай алғанда, ұлт мәдениетіне қосылатын рухани қазына, көркемөнердің
бір түрі деп бағаланды.
1.2 Ауызша аударманың түсінігі
Ауызша аударма- аударманың түпнұсқаны ауызша аударуын айтамыз. Ауызша
аударманың классикалық түріне аудармашы түпнұсқаны акустикалық түрде
қабылдап, ауызша аударуын айтамыз. Ауызша аудармада аударма түпнұсқаны
қабылдаумен параллель немесе түпнұсқаны қабылдағаннан кейін аударылуы
мүмкін. Осыған орай, ауызша аударманың екі түрі бар: синхрондық аударма
және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма дегеніміз – аудармашы түпнұсқаның сөзін тыңдай отырып,
сонымен бірге аударылатын ауызша аударманың бір түрі, синхрондық аударма
техникалық базамен қамтамасыз етілген арнайы кабиналарда жүзеге асырылады.
Мұнда оратордың сөзі аудармашыға наушниктер арқылы беріледі, аудармашы
берілген ақпаратты микрофонға айтып аударады. Синхрондық аударма ауызша
аударманың ең қиын түрі, себебі бұл аудармашыдан біруақытта түрлі сөйлесу
қарым-қатынасты орындауды талап етіледі: бір тілден тыңдап, оратордың
сөйлеу темпінен қалмай екінші тілде аударуды талап етіледі. Синхрондық
аударма есте сақтау қабілетіне, мұқият назарды, түпнұсқаның келесі
бөліктерін болжау, қате кеткен болжамдарын дұрыстау және тез арада шешім
қабылдаумен тығыз байланысты.
Ауызша аудармада аудармашы берілген оратордың сөзін кішігірім
сегменттерін аударумен шектеледі, сондай-ақ түпнұсқаның басқа бөліктерін
қарастыруға мүмкіндік берілмейді. Ілеспе аудармада аудармашы айтылған бір
немесе бірнеше ойды аудара алады. Синхрондық аудармада аудармашы шектелген
уақыт аралығында түпнұсқаның әрбір бөлігін параллель түрде түпнұсқаның
екінші бір бөлігіне сәйкес етіп аударады.
Ауызша аудармада аудармашы қарым-қатынасқа түсушілер мен тілдік
байланыспен жұмыс жасайды, мұнда жиі кері байланыстар болады.
Аудармашы ауызша айтылған ойдың дұрыс айтылуын, дұрыс темпін не
манерін тәуелсіз қабылдап, тыңдарман мен сөйлеушінің арасында тура қарым-
қатынасты орнатуы керек. Тағы бір аудармашыға айтылатын кеңес түпнұсқаны
аудару барысында қарым-қатынас принципін анықтау, егер өткізіп алған
ақпарат болса, оны толықтыру, әңгіменің мақсаты мен алдыңғы өткен
келіссөздерді анықтау. Аудармашы мен оратордың арасында кері байланыстың
сәті түссе, онда аудармашы оратордан түсінбеген терминнің мағынасын сұрап
анықтауға болады. Ал егер тыңдармандар арасында кері байланыс туындаса,
онда олардың көңіл –күйіне, аудармадағы тапқырлықтың, аудармашының сөйлеу
типін өзгерту, кейде оратордың темпін өзгертуіне мүмкіндік туады. Ал егер
аудармашы жеке қарым-қатынасқа түсушілердің арасындағы байланыста, олардың
қимылына, сыртқы іс-әрекетіне назар аударады. Бұндай сәттерде аударма
адаптивтік транскодтаудың көмегімен толықтырылмайды, бұл кезде қосымша
толықтырулар енгізуде аудармашының үлесі зор.
Кез-келген тілдік қарым-қатынаста ақпараттың берілуі бір ғана бағытта
өтіледі: Түпнұсқаның қайнар көзінен Рецептірге. Аудармашы түпнұсқадағы
тілден аударылатын тілге аударады. Ауызша аудармада екі жақты қарым-
қатынастар бойынша әңгімеге ұласуы мүмкін, мұнда әрбір қарым-қатынас құрушы
репликтермен алмастырылып отыруы мүмкін. Бұл кезде аудармашы екі жақты
аударманы орындайды.
Ауызша аударманы оқытуда үш басты бағытқа негізделеді. Зерттеудің
бірінші аспектісі аудармашының түпнұсқаның мазмұнындағы ақпаратты
қабылдауын оқытып үйретеді. Ауызша аударма дегеніміз – ауызша айтылған
оратордың сөзін, ойын ауызша аудару. Ауызша аудармада сөзді қабылдау қысқа
уақытпен, біркелкілікпен ерекшеленеді.Аудармашының толық түсінуі ритмге,
паузаға және сөйлеу темпіне байланысты.
Ауызша аударма теориясы аудармашының басқа да қасиеттерін оқытып
үйретеді. Оған жай артикуляция, хезитатциондық үзіліске байланысты,
аудармада жаңылысу, бұл интервалдың ұлғаюына әкеліп соғады, сондай-ақ
айтылатын сөзге қатысты үзіліс кіреді. Синхрондық аудармада
аудармашы жоғары темппен сөйлейді. Ілеспелі аудармада сөйлеу темпі
біртіндеп баяулай бастайды, себебі аудармашы түпнұсқаның мазмұнын есіне
түсіреді. Ауызша аудармада ең басты назар аудармашылардан нормативтік
талаптарына аударылады. Мұндай талаптар синхрондық және ілеспелі аудармада
аса қажет: нақты артикуляцияны қамтамасыз ету, ритмнің біркелкілігі,
акцентті дұрыс қою, соңғы айтылған ойдың дұрыс әрі түсінікті берілуі.
Ауызша аударманың орталық аспектісіне аударманың ерекше түрі ретінде
жазбаша аудармаға қарама-қарсы қою. Арнайы ауызша аударма теориясы сандық
және сапалық ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Синхрондық аудармада мәтіннің көлемі аударылатын бөліктің ұзақтығына
байланысты. Синхрондық аудармада қысқа сөздердің аудармасы жазбаша
аудармаға қарағанда көп болады. Ұзақ сөзді аудару барысында көлемі
теңестіріледі. Абзацты немесе мәтіннің ірі бөліктерін аударғанда синхрондық
аудармада өте қысқа түрде беріледі. Сондықтан да ауызша аударма теориясы
ерекше назарды сөздік қысқартуға береді.
Бұл тәсілдерді пайдаланудың өзіндік себептері бар. Біріншіден, оратордың
жылдам темпіне байланысты аудармашыға мәтіннің толық мазмұнын аудару қиынға
түседі. Екіншіден, аудармашылардың барлығы оратор секілді сөйлей алмайды.
Үшіншіден, жылдам аударылған мәтін көп жағдайда тиімсіз және айтушы мен
тыңдаушылар арасында кері байланыс тудыруы мүмкін.
Сөйлемді қысқарту ауызша аудармада оңай шаруалардан емес. Мұнда тек
қана кейбір бөліктерді тастап кету емес, сонымен қатар аударылатын
ақпараттың маңызды элементтерін сақтай отырып, қысқа түрде жеткізу.
Кейде айтылған ойда бірін-бірі толықтырып тұратын элементтер
кездеседі, осы элементтерді мәтіннің мағынасын сақтай отырып түсінуге
болады. Мысалы аудармашы мына сұрақты толықтай аударды дейік: Бұл жоспар
қай кезде жүзеге асырылады? Ол мынадай жауап қайтаруы керек: Бұл жоспардың
жүзеге асырылуы 1990 жылдан басталады, мұнда аудармашы қысқаша тоқсаныншы
деп аударуына болады.
Аудармада ақпаратты қысқарту уақыттық өрісті сипаттайды. Ол оратордың
сөйлеу темпі мен түпнұсқа тілімен аударылатын тілдің сәйкестіліктеріне
тәуелді. Ауызша аударма теориясы сөзді қысқарту арқылы екі тілдің құрамын,
және семантикалық қайта құрылуын сипаттайды. Ең тиімді сөздің қысқартуларға
сөйлемнің ең қысқа сөзбен айтылатын синонимдік алмастырулар, мұнда әсіресе
мекемелер немесе кәсіпорындардың толық атаулары, аббревиатурамен немесе
қысқаша айтылады. (The United Nations-БҰҰ), зат есімнің қатысуымен жасалған
етістік (to render assistance –көмектесу) сөз тіркесінде қосымша
элементтерді түсіру (the policy pursued by the United States – АҚШ саясаты)
және т.б. Оратордың жылдам темпімен айтылған мәтін аудармашы түрлі қысқарту
тәсілдерін қолдана оырып мәтінді жазбаша аудармаға қарағанда 25-30% дейін
қысқарта алады.
Ауызша аударманың басты бөлігі – аудармада баламалықты оқытып-үйрету.
Ауызша аудармада жазбашамен салыстырғанда кейбір ақпаратты өткізіп алуымен
ерекшеленеді. Аудармашы мәтіндегі ақпараттардың орнына басқа ақпаратпен
алмастырып, түпнұсқаның мазмұнын өзгертуі мүмкін. Осыған орай тастап кетуге
мыналар жатады: 1) эпитеттегі мағынасыз сөздерді тастап кету; 2) мәтіндегі
басты және үлкен бірліктерді тастап кету, бұл аудармашының мәтіннің бөлігін
түсінбеуінен туындайды; 3) аудармада мәтінді қайтакезіндегі тастап кету; 4)
оратордың сөзінен қалып қою кезіндегі тастап кетулер.
Сонымен қатар аудармада қате мынадай түрлерге бөлінеді: жеке сөзді
аударудағы үлкен қателік; сөйлемнің құрамын өзгерту барысындағы қателік
және сөйлемнің құрамын өзгертудегі үлкен қателік және т.б.
Айтылған аударманың 2 түрлі классификациясы бір-біріне мүлдем сәйкес
келмейді. Теоретикалық жағынан мәтіннің қандай да түрі болмасын ауызша
немесе жазбаша аударыла алады. Практикалық жағынан мәтіннің кейбір
аударылмайтын бөліктеріне байланысты ауызша аудармада шектеулілік ұғымына
түсінік береді. Көркем әдебиет шығармалары ауызша аударылмайды, бірақ осы
шығармаларда жеке цитаталар ауызша аудармада синхронды немесе ілеспелі
түрде аударыла алады. Ауызша аудармада көркем-эстетикалық әсер беру аса
қиын міндет болып табылады.
1.3 Ілеспе аударма
Ілеспе аударма – халықаралық конференцияда аудиториядан оқшаулаған
кабинада отырып, сөз сөйленетін тілде бір рет қана айтылатын ауызша
хабарламаны сөз сөйлеушімен бір мезгілде екінші тілге аударуды жүзеге
асыратын ауызша аударманың түрі. Синхрон сөзі гректің syn (бірге) +
chronos (уақыт) деген сөздерінің біріктірілуінен алынған, екі немесе
бірнеше процесті олар өтіп жатқан кезде бір-біріне дәл сәйкестікте орындау
дегенді білдіреді. Зерттеушілердің ілеспе аударма процесінің ең мәнді
бөлігі аудармашының миында жүзеге асырылатындықтан оны тікелей байқау
мүмкін емес деп атап көрсетуі бұл саланы зерттеудің күрделілігін білдіреді.
Ілеспе аударманы коммуникативтік-қоғамдық саладағы сөйлеу қызметінің дербес
бір түрі ретінде қарауға болады.
Ілеспе аударма – бұл оратордың сөзінен кейін аударылатын ауызша
аударманың түрі. Аударылатын сөздің ұзақтығы әр түрлі болуы мүмкін: әдетте
20-30 минут немесе одан да көп. Бұл аударманың түрі аудармашыдан ұзақ
уақытқа созылатын түпнұсқадан аса маңызды сегменттерін есте сақтауды талап
етеді. Оратордың сөзінен кейін аудармашы есінде ұстаған ақпаратты аударуға
кіріседі, егер түпнұсқада айтылатын сөздің көлемі жоғарыласа, онда
аудармашы түпнұсқаның басты мазмұнын жазып алып, оны аудара бастайды.
Мысалы, сөйлемді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда Советтік Союзбен
достығымызды біз мақтан тұтамыз Аудармашы аударуды бастау үшін оратордан
бастауыш пен баяндауышты күтеді. We highly appreciate our friendship...
Аударманың бұл түрін (simultaneous translation ) кейде аудармашы
мамандығының жоғарғы ұшу өнері деп атайды: ол профессионал еместердің
көздеріне өте күрделі де қол жеткісіз, тіпті жұмбақтылыққа толы болып
көрінеді. Бұл баяндамашының сөзімен бір уақытта аударылып отыратын
аударманың түрі.
Ілеспе аударма технологиясын қолданып презентациялар, форумдар,
семинарлар, конференциялар сияқты шараларды ұйымдастыруға болады. Көзге
жеңіл болып көрінгенімен, бұл мамандық ұзақ әрі күрделі дайындық процесін
талап етеді, инженерлерден бастап копирайтерлер мен сценаришілерге дейінгі
ғылым мен техниканың әр түрлі облыстарында квалификацияланған мамандарды
еліктіреді. Нюанстар мен басқа да көптеген жағдайлар мамандандырылған шешім
мен осыған ұқсас шаралардың өткізілуі үлкен тәжірибені талап етеді. Кез
келген ұқыпсыздық алға қойған мақсатқа жету үшін үлкен кедергі тигізуі
мүмкін.
Бұл күрделі қызметті іске асыра алатын не? Әдетте біз нақтылы бір
қабілеттіліктің, білім және дағдының тіркесі туралы айтамыз: мысалы, тілді
еркін иелену, білімдарлық, тез әрекеттілік, қиын жағдайлардан тез шыға білу
қабілеттілігі-жалпы алғанда, мұның бәрі кез-келген ауызша аудармашының ие
болуы керек қасиеттерінен еш айырмасы жоқ. Дегенмен, көптеген жағдайда
аудармашы аударып отырған сөйлемнің соңы белгісіз болғандықтан, оның басы
әлдебір механизммен қамтамасыз етілуі тиіс.
Аударманың бұл түріне тән бірқатар ерекшеліктер мен қиындықтар бар,
солардың ең бастысы–уақыттың тапшылығы. Ілеспе аудармашыға аударма жасауы
үшін кезекті аудармашыға берілетін уақыттан 2 есе, ал сол мәтінді жазбаша
аударуға кететін уақыттан 20-30 еседей аз уақыт беріледі. Екінші
ерекшелік–аударма барысында ілеспе аудармашыдан шешеннің сөз сөйлеу
қарқынына сәйкес қарқынмен аударма жасау талап етілуі. Үшінші
ерекшелік–ілеспе аудармашының аударманы сөйлемдердің айтылуына қарай бөлік-
бөлік (сегментті) сипатта жасауы. Төртінші ерекшелік–ілеспе аудармашының өз
функциясына қоса редакторлық міндетті жүзеге асыру қажеттігі. Осындай қиын
талаптар және В.Н. Комиссаров атап өткендей, екі тілді жақсы меңгерген адам
аудармашы бола алады деген дәстүрлі формуланы ілеспе аудармашыға қолдануға
келмейтіні ілеспе аударманың күрделілігін сипаттайды. Ілеспе аударманың
тағы бір ерекшелігі-аудармашының нәтижелі жұмыс істеуі үшін оған залдың
шуынан бөлек арнайы бөлмелерді қамтамасыз етіп, оның сөзін әр тыңдаушыға
тиімді ету қажет. Міне, осыдан аудармашыларға арналған бөлмелер мен
тыңдаушыларға арналған телефон құрылғылары пайда болды. Ереже бойынша бұл
құрылғылардың таңдамалы 5-6 тілдері болады.
Ілеспе аударма ауызша аударманың ішіндегі ең жауаптысы және оның
бағыты қарапайым емес. Аударманың бұл түрі аудармашының арнайы және сирек
кездесетін дағдылары мен білімін, сонымен қатар үлкен тәжірибесін талап
етеді. Зерттеушілер (Л.Виссон, А.Ф.Ширяев, А.Д.Швейцер) ілеспе аударманы
сипаттағанда оның басты ерекшелігі ретінде сөз сөйлеу мен аударма тілінде
сөз тудырудың параллельді түрде жүзеге асырылуын атап көрсетеді. Бұл –
дұрыс пікір. Бірақ, біздің ойымызша ілеспе аударма бұдан әлдеқайда
күрделірек процесс. Ол аудармашының сөз сөйленетін тіл мен аударма
жасалатын тілдегі жеткілікті тілдік құзыретіне сүйенетін аудармасын ғана
емес, аударма жасау барысында қолданылатын амал-тәсілдерді, аудармашының
жиын барысында туындауы мүмкін экстремалдық жағдайларға психологиялық
тұрғыдан әзірлігін, ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен
қасиеттер жиынтығын қамтиды.
Ілеспе аудармашының бойында болуы керек қабілеттер мен қасиеттер
табиғи психологиялық және адамның өзі үйрену, іздену арқылы бойына
физиологиялық ерекшеліктер сіңіретін қасиеттер
Бойын жию, зейінін бір нәрсеге Ой-өрісінің кең болуы, білімдарлығы;
ғана аудару қабілеті; Екі тілде таза сөйлеуі;
Өзі атқармақшы бірнеше міндетке Сөздік қорының мол болуы;
назарын бір мезгілде бөле алу Дикциясының жақсы болуы;
қабілеті; Аударатын тілдің кез келген құрылымдағы
Реакциясының жылдамдығы; сөйлемдерін жеңіл қабылдауы және жақсы
Тез сөйлеуі; түсінуі;
Дыбыстарды анық айтуы, тілінің Аударатын тілдің сөз орамдарын және
мүкіс болмауы; фразеологиялық тіркестерін білуі;
Психологиялық және физиологиялық Тапқырлығы, қысылтаяң тұстарда жол таба
тұрғыдан төзімділігі және т.б. білуі;
Командада жұмыс істей алуы және т.б.
Ілеспе аударманың шетелде пайда болу тарихы бостондық радиоинженер
Гордон Финли мен IBM фирмасының президенті Томас Уотсонның атына ілеспе
аударма жасауға арналған құралға патент берілген 1926 жылдан басталады,
америкалық алғашқы ілеспе аудармашылардың бірі Лион Достерттің ілеспе
аударманы насихаттау мақсатында 1946 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының
мәжілісінде, кейін Джорджтаун университетінде ілеспе аударма жасауды
ұйымдастыруы бұл саланың дамуына зор ықпал еткен. Жаңа тәсіл Женева
қаласында (1927 ж.), Схевенинген қаласында (Голландия) өткен халықаралық
конференцияларда (1938 ж.) қолданылған. 1936 жылы қос тілді Бельгия
парламентінің отырыстарында ілеспе аударма жасала бастайды.
Ілеспе аударманың Қазақстанда пайда болуы туралы айтқанда ұлттық
театрлардағы қойылымдарда орыс тіліне жасалатын аударманы ілеспе аударма
жасаудың алғашқы мысалы ретінде атауға болады. Ресми жиындарда ілеспе
аударма жасаудың алғашқы талпыныстары тәуелсіздікке дейін-ақ, Қазақ ССР
Жоғарғы Кеңесінің сессияларын өткізу кезінде, Президент әкімшілігінде
болған. Ал жиналысты тұтастай (оның өзінде де орыс тілінен қазақ тіліне
ғана) ілеспе аударма жасай отырып жүргізу Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің ХІ
шақырылымынан басталады.
Еңбекте ілеспе және жазбаша аудармашының жұмыстары сараланып
қаралады. Кезінде олардың қандай параметрлер бойынша ажыратылатынына
сипаттаманы канадалық зерттеуші Б. Харрис берген. Бізде А. Алдашеваның,
Ә. Тарақовтың еңбектерінде ілеспе аударма ауызша аударманың бір түрі
ретінде атап өтіледі, тағы бірер автордың мақалалары жарық көрген, алайда
жазбаша аударма мен ілеспе аударманы салыстыра зерттеу әлі жүргізілмеген.
Біздің бұл бағыттағы ізденістеріміз екі түрлі аударманы жүзеге асыруда
мынадай айырмашылықтар бар екенін көрсетеді:
1) Жазбаша аудармашының қолында түпнұсқа мәтін тұтастай болады, бұл оның
жұмысын жеңілдететін фактор. Аудармаға кірісуден бұрын түпнұсқаның
мазмұнымен танысып алу, тұтас мәтіннің құрылымын зерттеу, талдау,
мүмкіндігі бар. Ілеспе аудармада сөйленетін сөз сол жерде туындайды және
айтылған сәтте жоғалып кетеді, бұл ретте аудармашы өзінің есте сақтау
қабілетіне ғана сене алады, сөйленетін сөзді зерттеп, талдау мүмкіндігі
жоқ.
2) Жазбаша аударма мен ілеспе аударма жасау аудармашыға эмоциялық
тұрғыдан екі түрлі әсер етеді. Мәтін аудармашыға белгісіз жағдайларда
жазылғандықтан, оның аудармашыға эмоциялық тұрғыдан түсіретін салмағы онша
көп болмайды. Ілеспе аударма жасау барысында аудармашыға жиынның
атмосферасы тікелей әсер етеді. Ілеспе аудармашы шешеннің қалыбына
кіреді: сол болып сөйлейді, пікірді сол болып дәлелдеп, сол болып
дауласады.
3) Жазбаша мәтін мен ақпаратты қабылдау кезеңдерінің ерекшеліктері бар.
Жазбаша аудармада бұл кезең кем дегенде екі фазадан тұрады. 1) аудармаға
дейінгі қабылдау: мәтінді бірінші (екінші...) рет оқу барысында, аудармашы
шығармаға терең бойлап, оны сезінуге тырысатын фаза; 2) аудармалық
қабылдау: аудару сәтінде нақты сөздерді, сөйлемдерді қабылдайтын фаза. Ал
ілеспе аударма жасаған кезде: 1) тұтас сөйлемде берілетін мағына әлі
белгісіз болады; 2) аударма фразаның жекелеген бөліктерін қабылдау арқылы
жасалатын кездің өзінде сөз сөйленетін тілдегі мәтінді түсіну міндетті; 3)
аудармашы сөйлемді түсінгеннен кейін ғана ойша аударылған сөздерді
тиісінше түзетулер жасай отырып, тұтас фразаға жинақтайды.
4) Жазбаша аударма қалыпты жұмыс жағдайында атқарылатындықтан, мәтін
біртұтас болып, ал ілеспе аударма мәтіні аударманы сөйлемдердің айтылуына
қарай бөлік-бөлік (сегментті) сипатта жасау арқылы туындайды.
5) Жазбаша аудармашы, ресми құжаттарды аударуға байланысты шұғыл
жағдайларды қоспағанда, аударма жасау қарқынын өзі айқындайды. Ілеспе
аудармашы қызметінің қарқыны аудармашыға байланысты емес, ол сырттағы
хабарлама жасайтын шешеннің сөз сөйлеу қарқынына байлаулы болады.
Осындай қиындықтарға қарамастан, аударманың екі түрінде де аударма
сапасына қойылатын басты критерий түпнұсқаға баламалылық болып қалады.
Аудармадағы баламалылық – осы саламен бірге жасасып келе жатқан
мәселе. Жазбаша аударма мен ілеспе аудармағы түпнұсқаға баламалылықты
салыстыра отырып, тұжырым жасау ілеспе аударманы дамыту үшін аса маңызды.
Өйткені, қай тілден аударсақ та баламалылық – аударма сапасының басты
көрсеткіші. Басқа ел зерттеушілері (В.Н. Комиссаров, Ю. Найда, т.б.) мен
біздің ел ғалымдарының (Э. Сүлейменова, А. Алдашева) бұл терминді
түсіндіруінде сәл алшақтық болғанымен, қайшылық жоқ. Мысалы: (1)Maybe there
is some chemistry between us that doesn't mix.
Кейде арамызда мінездері сәйкес келмейтін адамдар да болады.
(2) That's a pretty thing to say.
Ұялсаңшы!
Бірінші мысалда қарым-қатынас мақсаты басқа мағынамен берілді, бұл
айтылған ойдың басты бөлігін құрап тұр. Мысалда қарым-қатынас әсері адамның
өзіндік көркем бейнелеу қарым-қатынасынан туындап отырып, химиялық
элементті пайдаланудың өзі сондықтан. Егер аудармашы аударылатын тілде
түпнұсқаны сол күйінде аударса, ол сөйлем түсініксіз болар еді, ал енді
аудармашының басқа сөздерді қолдана отырып аударуы айтылған ойға қажетті
қарым-қатынас әсерін қамтамасыз етіп отыр.
Екінші мысалда қарым-қатынас мақсаты айтушының сезімін білдіріп тұр.
Осы мақсатты жеткізу барысында аудармашы стереотиптік фразалардың бірін
қолданды, бірақ бұл қолданылған тілдік тәсіл түпнұсқаның бірліктеріне
сәйкес келмегенімен, берілген ойды нақ беріп тұр.
Ілеспе аударма сапалы болуы үшін аудармашы аударма жасау тәсілдерін
және бірқатар машықтарды игеруге тиіс. Бұл жерде реле-тіл дегеніміз –
аудармашы шешеннің тілін білмейтін жағдайда сол тілден аударма жасау үшін
қолданылатын аралық тіл. Біз аралық аудармашы арқылы жасалатын аударманы
сатылап аудару деп жүрміз. Тәсілдерге тоқталайық:
Ілеспе аударманы қағазға қарап отырып аударуды жүзеге асыру тәсілі
және оның сипаттамасы: Аудармашы бұрын көрмеген мәтінді алып, түпнұсқа
тілде жасалған баяндаманы тыңдап әрі қағаздағы мәтінге көз жүгірте отырып,
аударма жасайды. Бұл аудармаға төмендегідей ерекшеліктер тән.
Міндетті қиындататын факторлар: Басы артық паузалар, қайталаулар
жасамай бір қалыпты сөйлеу қарқынын сақтау; Орташа есеппен минутына 100 сөз
айтылатын жағдайда екі есе дерлік жылдамдықпен оқуды қамтамасыз ету; Бір
мезгілде оқу, аудару және өз аудармаңды айту қажеттігі.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Түпнұсқаның келесі бөлшегін көріп
отыру мүмкіндігі; ол бөлшекті өз бетіңше бөле алу; Айтылуы қиын сөздерді
көзбен көру, сол арқылы оларды аударуды жеңілдету мүмкіндігі.
Қажетті машықтар: Аударма тіліне тез ауыса білу, дайын баламаларды
жартылай автоматты түрде қолдана білу; Аударманы айту мен түпнұсқаның
келесі бөлігін оқуды бірге атқара алу; Іштей тез оқи білу.
Аралық аудармашының көмегімен сатылап ілеспе аударма жасауды жүзеге
асыру тәсілі және оның сипаттамасы: БҰҰ және ЕҚЫҰ сияқты ірі халықаралық
ұйымдар өткізетін жиындарда реле-тіл қолданбайды. Бірақ, басқа
халықаралық іс-шараларда мұндай аудармалар жиі жасалады.
Міндетті қиындататын факторлар: Аралық аудармашының сөйлеу
ерекшеліктері (сөйлеу қарқынының тым жылдам болуы, дикциясының нашарлығы,
сөйлемді дұрыс құрай білмеуі); Шешен сөзінің паузаларының, интонациясының
сақталмауы; Түпнұсқа тілде айтылған ақпараттың аралық аударма барысында
жоғалуы.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Ғылыми лексиканың ауызекі лексикаға
айналуы; Қатысушылардың басым бөлігінің шешенді немесе аралық аудармашыны
тікелей тыңдау мүмкіндігінің болуы.
Қажетті машықтар: Ауызша сөйленетін сөзді жақсы түсіну; Аралық
аудармашының емес, шешеннің интонациясын беруге ұмтылу.
Ілеспе аударманы ешқандай дайындықсыз, қағазда жазылған мәтінсіз
жүзеге асыру тәсілі және оның сипаттамасы: Әдетте шетелдік шешендердің
басым көпшілігі талқыланып жатқан мәселе бойынша түйген ойларын ауызекі
тілмен ортаға салады. Қағазға қарап отырып, бір де бір сөзін қалдырмай оқу
– негізінен біздің елдегі саяси дискурсқа тән.
Міндетті қиындататын факторлар: Шешеннің баяндаманы тым жылдам оқуы;
Сөйлемдерінің ауызша аударма жасауға лайықталмай, шұбалыңқы құрылуы;
Шешеннің дикциясының нашарлығы, тілінің мүкістігі; Баяндамасында бейтаныс
терминдерді, атауларды пайдалануы.
Міндетті жеңілдететін факторлар: Қатысушылардың басым бөлігі шешенді
түпнұсқа тілде тыңдайтын және түсінетін факторды қоспағанда, аударманың
бұл түрінде жеңілдететін факторлар жоқ деуге болады.
Қажетті машықтар: Реакцияның жылдамдығы; Аударманы айту мен келесі
сөйлемді тыңдауды бір мезгілде атқара алу; Ақпаратты тұжырып айта білу; Тез
ойлау, тез аудару, тез сөйлеу қабілетінің болуы; Психологиялық және
физиологиялық төзімділігі; Сөз сөйленетін сала мәселелерінен хабардар болу;
Терминдерді, атауларды, дайын баламаларды жартылай автоматты түрде қолдана
білу; Бейтаныс сөз тіркестерін құбылтып аудару қабілетінің болуы.
Ілеспе аударма мәтіндік материалдардың берілуін тұспалдайды. Ілеспе
аударманың жетістігі үшін талқыланып отырған мәселені алдын ала толықтай
зерттеп алу қажет, бұл жерде импровизацияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz