Мәдени мінез - құлықты қалыптастырудың негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 3

1. Мінез – құлық туралы теориялық-әдістемелік сипаты 5

1.1 Мәдени мінез-құлықты қалыптастырудың негіздері 7

1.2 Мінез-құлық ауытқушылықтары және оларды жою мен алдын алу 10

2. Оқушы бойындағы жағымсыз қасиеттер мәселелері 15

2.1 Тұлғаның адамгершілік мәдениеті 17

2.2 Оқушының ақыл-ой тәрбиесінің қалыптасуы 19

2.3 Оқушы іс-әрекетін ынталандыру 25

Қорытынды 29

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 31

Кіріспе

Мінез адамның жеке басындағы қоғамдық ортаның, тәрбиенің, сыртқы
дүниедегі заттар мен құбылыстардың әсерімен пайда болатын қасиеттері.
Адамның мінезі оның бүкіл өмір бойғы іс-әрекеттері мен қылықтарының, өзін-
өзі тәрбиелеуіне байланысты қалыптасып, дамып отырады.
Тақырыптың өзектілігі: Әрбір ата-ана өз баласының мінез ерекшеліктерін
тәрбиелеумен бірге қалыптастыруда айрықша үлгі көрсетуі керек. Еңбек
тәрбиесін баланың сәби кезінен –ақ бастау артық болмас.
Мектептегі балалар мінез ерекшеліктеріне қарай ұяң, тұйық, ашық, алғыр
болып келеді. Мінезі ауыр балалар сабақ оқу үлгірімі, берілген тапсырманы
игеріп алып кету жағы да баяу болады. Ондай кезде мұғалімнің көмегі керек-
ақ. Бала мінезіндегі адалдыққа қайшы келетін қылықтарды дер кезінде тоқтата
білу де асқан көрегенділікті талап етеді. Сондықтан баланы әрқашан
бақылауда ұстап бірге сөйлесіп, ой бөлісіп турған жөн. Теріс бағытағы мінез-
құлық қалыптасуының алдын алу үшін бала назардан тыс қалдырмаған дұрыс.
Оның сөзіндегі өтірік пен шындықты ажырата білу керек. Қазіргі ақпараттық-
коммуникациялық технологияның дамыған заманында балалар ата-анасымен
сұхбаттасып, тәлім-тәрбие туралы өнегелі ақыл-кеңес алудың орнына
компьютерге қадалып отырады. Ондай баланың мінез-құлқы, өмірге деген
көзқарасы қандай болмақ. Сондықтан менің таңдап алған курстық жұмысымның
тақырыбы қоғамда өзекті мәселе болып отыр.

Тақырыптың мақсаты мен міндеті: Көпшілікке мәлім кейбір ата-аналар
күнделікті тіршілікте бала тәрбиесіне ат үсті қарап жатады. Пенделікке
салынып күйбең тірлікте балаға мейірім, қамқорлық керектігін естен шығарып
алады. Әке-шешенің қадағалауынан, тәрбиесінен тыс қалған балалар теріс
жолға түсіп, көшедегі бұзақыларға қосылады. Оның мінез-құлқы да бұрыс
бағытқа қарай икемделе бастайды.

Мен тақырыпты зерттеу барысында сондай келеңсіздіктің алдын алуды
алдыма мақсат етіп алдым. Яғни, балалар мінез-құлқын дүрыс бағытта
тәрбиелеу жолдарын қарастырдым. Ізденіс нәтижесінде мынадай міндеттерді
белгіледім:

- Бала мінез-құлқының қалыптасуына әсер етуші факторларды ашып
көрсеті;

- Тәрбие басы тал бесіктен басталатынын дәлелдеу;

- Бала мінез-құлқын тәрбиелеуде ата-ана мен ұстаздардың рөлі туралы
толық мағлұмат беру. Міне осы көрсетілген міндеттер орындалған
жағдайда мақсат орындалады. Яғни, балаларды дұрыс мінез-құлықта
тәрбиелеудің тәсілдері туралы толық ақпарат жинақталады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Сөздің шындығы керек аталмыш тақырып сонау
Аристотель, Сократ, Платоннан бастау алып, ұлы педагогтар Әл-Фараби,
Қ.Иассауи, Ы.Алтынсарин тағы басқаларының еңбектерінде арқау болған. Бала
тәрбиесі туралы идеяларды өздерніңі шығармаларына арқау еткен қазақ
даласының ойшылдары Ж.Баласағұн, М.Қашқари бар.

Мінез-құлқы тақырыбында түрлі кітаптар мен басылым беттерінде көлемді
зерттеу мақалалары жарияланды. Әсіресе, Бастауыш мұғалім, XXI ғасыр
мектебі деген журналдарда осы тақырып қамтылып жүр. Менің жазған шағын
курстық жұмысым аталған еңбектердің сапына қосылады деп ойлаймын.

Тақырыптың құрылымы: Курстық жұмыстың мазмұны әдеттегідей кіріспе бөлімнен
басталады. Ары қарай негізгі бөлімде тақырыпт толықтай ашуға тырыстым. Ол
екі тарауға жіктелген. Соңында қорытынды мен пайдаланған әдебиеттерді де
тізімге кіргіздім.

1. Мінез – құлық туралы теориялық-әдістемелік сипаты

Мінез адамның жеке басындағы қоғамдық ортаның, тәрбиенің әсерінен
қалыптасып, оның ерік күшімен өзіне және қоршаған өмірге қарым- қатынасынан
айқындалатын құбылыс. Ол тәрбиеге байланысты қалыптасып, дамып отырады.

Мінез ұғымын алғаш сипаттап жазған грек философтары Теофраст және
Лабрюйер мінезді адамның адамгершілік сапасына тән қасиет деп бағалады.

Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік
әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің
бірлігі, түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар жеке адамды әр
қырынан көрсететін қасиет. Оқушылардың мінез-құлық тәрбиесін
қалыптастыруда, оқытушы мемлекеттік құжатқа сүйенуі қажет. Сонымен қатар
мемлекет заңдарын орындайды. Ережелер- оқушының мінез-құлық заңы. Осыған
сәйкес мектеп оқушыларының мінез-құлқын қалыптастыруда бірнеше тәрбие
әдістерін қолдану қажет. Оқушылар көкейкесті мәселелерді талқылау арқылы өз
көзқарастарының дұрыстығын не бұрыстығын түсінеді. Жастардың ынтасын,
белсенділігі оларды өз біліміне, өмір тәжірибесінде мінез-құлық
ерекшеліктеріне сынмен қарауға тәрбиелейді.

Мінез-құлық дегеніміз –адамның генетикалық ерекшеліктеріне байланысты
болып, өмір жағдайларына сәйкес және солардың ықпалымен байқалып отыратын
тұрақты психикалық ерекшеліктерінің жиынтығы. Адам өзінің мінез-құлқына
бақылау жасау арқылы мінездегі мінін түзетуге, жағымсыз әрекет, дөрекі
мінездерден өзін тыйып ұстауға болады. Мінез-құлық адамның өзіне,
маңайындағы басқа адамдарға, тапсырылған әске қалай қарайтынынан байқалады.
Амам мінез-құлқының алғашқы көрінісі-қылық. Мұнда тұлғаның беталысы,
адамгершілік талғам-сенімі көрініс береді. Баланың еш әрекетінсіз оның еш
мүмкіншілігі:таланты, мінезі, ақылы да дамуы мүмкін емес.

В.И.Зябкин ұсынған қағидалар ішінде:

-оқушының әлеуметтік ортаға қосылуы және үлкендердің әрекеттілігі,
себебі тұлға қоғамдық қарым –қатынас жүйесіне қосылу үдерісінде ғана
қалыптасады;

-жүйелілік;

-балаға әсер ететін сыртқы және ішкі факторды фильтрлеу, себебі
қалыптасып келе жатқан тұлға сыртқы әрекеттерден әсер алады және жағымды
әсерлерді жіберетін және жағымсызын өткізетін ерекше фильтр қажет.

Баланың мінез –құлқын дұрыс бағытта қалыптастыуға әлеуметтік-қоғамдық
үдерістер себепші болады. Олар: ортада, қоғамда әлеуметтік зомбылықтың
өсуі, ұларалық қақтығыстардың жалғасуы әсер етеді. Мінез –құлықтың
қалыптасуы қоғам дамуы заңдарымен, білім беру үдерісімен, оқыту және жеке
тұлға дамуымен заңды байланысты.

Жеке кісі болсын, адамдардың ұлттық құрылым болсын, олардың
психологиясындағы ерекше бір көрініс – мінез-қасиеті. Адам сыртқы ортамен
байланысу үшін жасайтын қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.

Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешеліктердің қосындысы, сонымен қатар жеке адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінездің түр – түрі көп. Оның моральдық жағынан
ұстамдылығы, бірқалыптылығы, толықтылығы, салмақтылығы мінездің негізгі
сапалары болып табылады.

Оқушыларды оқуда да, одан тыс процестерде де ұйымдастыра отырып,
оқытушы олармен өзара үнемі араласады. Әлеуметтік функцияны тасушы ғана
емес, нақтылы жеке адам ретінде де көірентін мұғалімнің оқушылармен қарым-
қатынасы – педагогтық қызметтің құрамдас бөлігі. Оның оқушылармен қарым-
қатынасы екі негізгі. Информацтялық және интегративті-компенсаторлы функция
бар тәрбие процесінің өзіне тән жолымен басқару ретінде көрінеді. Бұл жерде
хабар екі бағытта басқару субъектісінен (мұғалімнен) басқарылатын объектіге
(оқушыға) және керісінше – объектінің субъектіге қарай жүреді. Тікелей
адамдар арасындағы қатынаста педагог тәрбиелеушілер, жалпы коллектив
туралы, ондағы ішкі процестер туралы сан алуан мәліметтер алып отыр. Өз
ретінде, педагог қатынас процесінде тәрбиеленушілерге мақсатты бағытталған,
оқушыларға оның үндеуінің шағын текстегі ретінде спонтанды, жарып шығатын
қаптаған информация береді.

Қатынасу арқылы мәліметтер алады. Тікелей қарым-қатынас жеке адамды
түрлі жағдайда және жәйттерде танып ұғынуға мүмкіндік береді. Ол жеке
адамның ашық, неғұрлым айқын байқалатын сыртқы қылықтарын біліп қоймай,
майда шамалы мәлімденген қылықтарын ашуға мүмкіндік береді. Ал, олар жеке
адамды түсіну үшін аса елеулі, маңызды ішкі процестердің байқалу нышандары
болуы мүмкін.

1.1 Мәдени мінез-құлықты қалыптастырудың негіздері

Мінез адамның жеке басындағы қоғамдық ортаның, тәрбиенің, сыртқы
дүниедегі заттар мен құбылыстардың әсерімен пайда болатын қасиеттері.
Адамның мінезі оның барлық қимыл-әрекетіне, қызметіне әсер етеді. Ерте
дүниедегі ойшылдардың айтуы бойынша, қалыптасқан табиғи мінез балаға
тумысынан берілу мүмкін. Адам мінезінің ерекшеліктерін анықтауда оның неге
қызығатыны, қандай іспен шұғылдану ұнайтыны да маңызды рөл атқарады. Сондай
–ақ эстетикалық қызығулар мінездің жұмсақ, сыпайы, жібектей болуына өз
септігін тигізеді. Адамдардың ақыл-парасаты да мінез ерекшеліктерінің
қалыптасуына өз үлесін қосады. Адамның еріктік сапалары жағымды мінездің
жотасы деп аталады. Ал интеллектілік сезім адам мінезіндегі
тындырымдылықты, ұқыптылықты, байымдылықты білдіреді.

Мінез ерекшеліктері адам темпераментінің табиғатына да тікелей тәуелді.

- Сангвиник –қимыл –әрекеті тез, көңіл күйі тез –тез;

- Холерик –қимыл әрекеті тез, төзімді, сыртқы тітіркендіргіштерге
жылдам реакция бере алатын, жүйесінің ерекшелігіне қарағанда
тежеуден қозуға басым ұстамсыз типтегі адам. Холерик
темпераментіндегі бала тәрбиеленбей, өз бетінше өссе, мінез
ерекшелігінде өркөкіректік, менмендік, шыдамсыздық, жеңілдік
байқалады. Тиісті тәрбие беру әрекетінде өз мақсатына жету үшін
шапшаң шешім қабылдай алатын ұшқыр, таусылмас күш иесі болып
қалыптасады.

- Флегматик –қимыл –әрекеті баяу, кездескен қиыншылыққа төзімді,
көпшілік ішінде байсалды адам. Әрине, тиісті тәрбие берілмесе
флегматик бала дербес әрекет етуге батылы бармайтын, тәуекелінен
гөрі уайымы іс-әрекетінде сылбырлықты байқататын адам болып өседі.
Жақсы тәрбиелеу нәтижесінде флегматик тұлға өз шаруасын тап
тұйнақтай етіп аяқтайтын, шыдамды, төзімді, сабырлы адам болып
қалыптасады.

- Меланхолик – сыртқа көп сыр аша қоймайтын, қимыл-әрекеті баяу,
байсалды, шыдамды адамдар тобы. Тиімді тәрбие берілмесе, меланхолик
бала өте сабырлы, төзімді мінез көрсетеді.

Демек, мінез бітістерінің қалыптасуы адамға әсер ететін барлық
құбылыстарға тығыз байланысты.

Мәдени мінез-құлықтарының негізгі көрінісі –адамгершілік қатынас.
Балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі сонау алғашқы
заманда –ақ қарастырылып келеді. Адамгершілік қасиеттерінің негізгі
ерекшеліктерін адам қарым-қатынасынан байқауға болады.

Баланың дұрыс мінез-құлықта тәрбиеленуіне ұстаздар қауымының атқаратын
қызметі зор. Жақсы мұғалім өз оқушысына өмірлік жолдас болады. Баланың
адамгершілік қасиетінің қалыптасуына жанұя мен мектеп тәрбиесінен артық
ештеңе жоқ. Кейбір жағдайда жанұя тәрбиесі нашар болса өмір

Мінез-құлықтың ережелері:

1.Жеке бастың гигиенасы, жинақылық пен тазалық ережелері

Күн сайын бір мерзімде тұрып бөлмеңді желдетіп ал.

Ертеңгілік жуыну, тісті тазалау, құлақ пен мойындарын жуу.

Ұйықтар алдында жуынып, бөлмені желдетіп алу керек.

Тамақ ішер алдында, жұмыстан соң және дәретке барғаннан бастап жуынып-
шайынып жүр.

Бет орамалды пайдалан, мұрныңның әр кез таза болуын сақта.

Түкіргенде және жөтелгенде аузыңды бет орамалмен жауып, теріс қарап
қақырын.

Шашыңды тәртіпті таза ұста, ол әр қашан жуылған әдемі қиылған болсын.

Төсекті әдемілеп жинау, ақ жаға тігу, оны жуып жүру керек.

Дастарған басында дұрыс отыру, құралды пайдалану орны мен әдебін сақта.

Әркез жинақы, таза киініп жүр.

Мектепте мектеп формасын, үйге арналған киімді үйде жүргенде кию керек.

Қонаққа барғанда ерекше жинақы, мерекедегідей әдемі киінеді.

Өз киімің мен аяқ киіміңе ұқыпты бол.

Жұмыс істейтін орныңды таза ұста.

Сыртқы киімді көрінген жерге тастай салмай ілгішке іліп қой.

Ойыншықтарыңды да рет-ретімен ұста. Ойнап болған соң жинау керек.

2.Сыпайылық пен сөйлеу мәдениетінің ержелері

Сыпайлық арқылы өзінің басқа адамдарға қатынасын білдіреді. Ондай адам
ылғи да сәлемдесіп, қоштасып жүреді. Басқаларға жылы шырайлы, ілтипаты
болады. Ендеше сыпайылықтың да өзіндік ережелері бар екенін есте ұстаған
жөн.

Сен отырған бөлмеге жасы үлкен кісі кірсе, оған бірінші болып амандас.

Үлкен кісі саған қарап сөйлесе отырған орныңнан тұр.

Өз жолдас, қатарлас құрбыларыңмен сыпайы бол, оларға оғаш ат, айдар
қойып атама. Ыңғайсыз болады. Жолдасыңа ұнамай, көңіліне тиюі мүмкін.

3.Дәлдік пен міндеттілік ережелері

Сен бұл жарық дүниеде жалғыз емессің, өзіңнен басқа да адамдар бар.

Жалпыға ортақ ережелер болады. Оны бір кісідей сақтау керек.

Жұмыс не болмаса ойын, тіпті көңілді кештер ұйымдасқан түрде
көпшілікпен өтуі керектігін естен шығарма.

Кез келген істі бастай отырып, уақытында дұрыс аяқта.

Күн тәртібін орындауға тырыс. Дер кезінде ұйықтап, уақытында орныңнан
тұр. Осы аталған ережелер толықтай орындалған кезде бала толыққанды тұлға
болып қалыптасады.

1.2 Мінез-құлық ауытқушылықтары және оларды жою мен алдын алу

Балалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттауда қазіргі заманғы
педагогикалық-психологиялық әдебиетте девианттық мінез-құлық термині
қолданылады (латын тілінен аударғанда deviatio -ауытқушылық). Девианттық
мінез-құлық –қалыптан ауытқушылық және ол адамның қоғам мен әлеуметтік
топта қабылданған өзін-өзі ұстау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-
әрекеттері мен қылықтары. Девианттық мінез құлықтың мәнін түсінуде негізгі
екі ұғымды қарастырамыз-қалып (норма) және қылық. Әлеуметтік қалып-бұл
нақтылы қоғамда тарихи түрде қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың
немесе ұйымның мінез-құлық ережелерінің мөлшері, этикет, мораль, заңдық
нормалар. Басқа да құндылықтар тәрізді, әлеуметтік нормалар тұлғаның
бағалау және бағыт ұстау функцияларын орындайды, мінез-құлықты реттейді
және бақылап отырады. Норма-идея, идеалдар сияқты бағыттапқана қоймай,
белгілі бір ереже-міндеттерді жүктейді.
Нормалардың реттеуші ықпалы-олардың мінез-құлықтың түрлерін,
шарттарын, шекарасын ғана анықтап қана қоймай, сонымен бірге, қарым-қатынас
шарттарын, мақсаттары мен құралдарын жасайтындығында.
Әдетте, қабылданған нормаларды бұзу-қоғамның әлеуметтік топтары мен
институционалдық формалары тұрғысынан осы ауытқуларды жою бағытындағы нақты
және айқын жағымсыз реакциясын іске қосады. Сондықтан да нормалар қоғамның
тұрақтылығы мен тәртібін қамтамасыз ететін, девиацияға қарсы күрестің
бірден-бір әлеуетті құралы болып табылады.
Психологияда қылық- адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
және сол тұрғыда оның өзге адамдарға, өзіне, қоғамға және қоршаған
табиғатқа деген қарым-қатынасын айқындауы деп қарастырылады. Қылықтың
адамгершілік көзқарас тұрғысынан бағаланатын жағымды және этикалық,
моральдық нормаларды бұзумен сипатталатын жағымсыз(аморальды) жақтары бар.
Заң тұрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін бұзушылық –бұл мемлекеттік
немесе қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың құқығы мен жеке меншігіне қол
сұғушылық болып есептеледі.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім –тәрбиелік идеялар қазақтың халық
педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,
Махмұт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары Абай
Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы  т.б. мұраларынан да елеулі орын алған.
Мінез –құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары
пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде
қолданып жүрді. Біраз уақытқа ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында
қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу
жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский. Проблеманы алғаш болып көтерген
белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басылық
ерекшеліктерінің  өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке
алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын
анықтады.
Ал, А.С. Макаренконың бұл мәселеге арналған еңбектері педагогика
ғылымының алтын қорына енді.
Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық
әсерін Т.В. Лодкина, А.В. Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О.
Смирновалар атап көрсеткен.
Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев тұлғаның мінез-құлқының деңгейіне
және күрделілігіне қарамастан, оларда:
-       Адамдар туралы ақпарат пен тұлғаралық қарым-қатынас арасында;
-      Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын өздігінен реттеуі мен
коммуникация арасындағы;
-       Тұлғаның өзіндік ішкі әлемін өзгертуі сияқты қарым-қатынастар
түрлері болатындығын дәлелдейді.
Бұларда балалар мінез құлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен
сипаттауда және олардың себептері мен жою шарттарын анықтауда есте -ұстау
қажет.
Девиантты мінез-құлықты кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең
мағынадағы девианттық мінез-құлық деп–қоғамдағы  қабылданған нормалар мен
әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл
жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады.
Жағымды девиантты мінез-құлық – бұл көпшілік әдеттен тыс, таңғаларлық
деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін.
Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді
шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін.
Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды мақұлдамау, жек
көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм,
вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б.
Тар мағынасындағы девианттық мінез-құлық дегеніміз жалпы қабылданған
нормалардан тыс, жағымсыз, еш адам жақтамайтын ауытқулар.
Сонымен, девианттық мінез-құлық –кез келген қоғамдағы қабылданған
әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі.
Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен
ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр.
Девианттық мінез-құлық – бұл балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау
шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан,
жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу
ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын
қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың
түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар
ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды
жатқызуға болады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында девиацияның биологиялық және
психологиялық табиғаты туралы түрлі концепциялар пайда бола бастады.
Девиантты мінез- құлық  үлкен екі категорияға бөлінеді. Біріншіден,
ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан
ауытқитын іс-әрекет. Екіншіден, құқықтық әлеуметтік және мәдени нормаларды
бұзатын әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл әрекет еленбейтін болса, оларды
құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай және оларды жазаланатын
болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы жылдары тәртіп бұзушылық,
нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік кең орын
алуда. Жасөспірімдердің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын,
іс-әрекеттерін, ақпарат құралдарын (теледидар, түрлі түсті бейресми
журналдар, т.б.) көргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда алған
ақпарат пен телехабарла беріліп тұратынқылмыс хроникасы жағымсыз мәліметтер
жастарды қатыгездік пен жүгенсіздікке ұрындыруда.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық
жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның обьективті себебі, жасөспірімдерде
құқықтық әлеуметтену процесі және деликвенттік мінез-құлық бір мезгілде
жүреді. Девианттық мінез-құлыққа психологиялық, құқық, мәдениет немесе
мораль нормалары сияқты жалпы қабылданған немесе оған негізделген
нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.
Неліктен жасөспірім шақ қауіп тудыратын шақтар?
Біріншіден, психогармоналды процестерден басталып, Мен концепциясының
бетбұрысымен аяқталатын өтпелі кезеңдегі ішкі қиыншылықтар әсер етеді.
Екіншіден, жасөспірімнің әлеуметтік жағдайының тұрақсыз болуы.
Үшіншіден, әлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта құрылуына
байланысты туындаған қарама-қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары,
сыртқы нормалар мен үлкендерге бағынушылықты ұстану ықпал ете алмайды, ал
ересектік әдістері қалыптасып үлгермеген.
Жүргізілген зерттеулер бойынша жасөсіпірдерде девиантты мінез- құлықпен
(әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді жасау,
есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-құлқы, суицидті мінез-құлық)
және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен
түсіндіріледі.
Ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты 4 басты гипотеза бар:
1.     Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлаудың төмендеуіне септігін
тигізеді. Себебі, соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы
қоғамның ойларын бөледі, сонымен қоса өзін де.
2.     Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың
өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік емес
ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жасөспірім өзінің психологиялық
деңгейін құрдастары арасында жоғарлатқысы, мектепте немесе үйде болмаған
өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы келеді.
3.     Кейбір топтар бойынша, әсіресе, төменгі бастамалы өзін құрметтеу
девиантты мінез-құлықтың жоғарлануына, өзін сыйлау деңгейінің өсуіне әсе
етеді.
4.     Деликвенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын
өзгеретін әсерін береді.
Статистикалық зерттеулерге қарағанда жасы толмаған құқық бұзушылардың
44 пайызы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер. Ғалым
А.Е. Личко отбасының сәтті дәрежесін талдай келіп, жиі кездесетін төрт
жағдайды бөліп көрсетеді:
1.Отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека)  баланың ішкі өмірінің
көріністерінен (оның ойлануына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы
қаталдыққа дейін әр түрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;
2. Немқұрайлық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз
қалуы.
Ресейлік ғалым Я. Гилинский девиацияның шығу көзі деп-қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті атайды. Девиация сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік,
демографиялық, мәдени және т.б. факторларға байланысты келеді. Бұл
проблема, әсіресе, өтпелі кезеңдерде күшейе түседі, себебі, бұл кезде қоғам
өмірінің барлық салалары түбегейлі өзгерістерге түсіп, бұрынғы мінез-құлық
ережелері қайта қаралады.  Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептерін
анықтаған кезде олардың сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін екі
бағыттағы факторларды байқаймыз, яғни, объективтік және субъективтік
факторлар. Объективті себептерге тұрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар және
қылмыстық мінез-құлық жатады. Объективті немесе сыртқы себептер жас адамның
девианттық мінез-құлықының қалыптасуына әсер етеді. Төмендегі сандар
жиынтығынан девианттық іс-әрекеттердің бір қырынан динамикасын көруге
болады:
3. Бейнесіне жасалуы, барлық уақытта баланың ниетіне ықылас білдіру
және оның қарапайым жетістігін шамадан тыс марапаттау;
4. Отбасында күл қызының пайда болуы-бұл ата-ананың өзіне көп көңіл
бөліп, ал балаларына аз көңіл бөлуі.
Деликвенттік жасөспірімнің  психологиялық құқықтық нысанасында
қызуқандылық міндетті түрде болады.
Зерттеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында
қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін
мына жағдайларды көрсетуге болады:
-жиі болатын ата-аналар арасындағы ұрыс-жан-жалдар;
-ата-аналардың бірін-бірі және балаларын сыйламауы;
-балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
-жасөспірімдердің пікірін елемеу;
-ата-аналардың тиісті жылаулықты бере алмауы;
-балалардың ар- намысына тию;
-тәрбие жүйесінің сапасыздығы.
Қорыта келгенде, болашағыңды болжау үшін ұрпағыңның денсаулығы мен
тәрбиесіне көңіл бөлу керек екендігін естен шырмай, әрбір отбасы бала
дүниеге келгеннен кейін емес, баланы дүниеге әкеле алдында тәрбиеге мән
берсе дұрыс болар еді.

2. Оқушы бойындағы жағымсыз қасиеттер мәселелері

Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиенің озық әрі
өнегелі дәстүрлерін, асыл қасиеттерін оқушылардың бойында қалыптастыру –аса
маңызды міндеттердің бірі.
Қай дәуірде болсын ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге олардың
бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына
үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған. Қазақ халқы мінез-құлықты
қалыптастыруда арзан күлкіге, арсыздыққа жол бермеген. Өз ұрпағын жігерлі,
өжет, қайсар, ойлы, өткір тілді, иман жүзді, парасатты етіп тәрбиелеген.
Жағымды мінез-құлық сапалары көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз
байланысты. Мәселен, сыпайылықтың, ілтипаттылықтың, әдептіліктің көптеген
нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымдық, достық,
жолдастық, өзінің мінез-құлқы мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты адами
ұстанымы жатыр. Әдеп пен дағдының бірлігі жағымды мінез-құлыққа ие болуға,
жеке бастың белгілі бір қасиеттерін қалыптастыруға көмектеседі.
Баланың жағымсыз қасиеттері: бір беттілігі, ашушаңдылығы, ұялшақтығы,
ідепсіздігі, тәртіпсіздігі, мақтаншақтығы, дөрекілігі, жағымпаздығы сынды
мінез-құлқындағы келеңсіз жақтарымен ерекшеленеді. Бұның бәрін оқытушы мен
ата-анасы дер кезінде байқап, дұрыс бағытқа жөн сілтеуі керек.
Балалар үлкендерді, олардың тәртібін, өзара қарым-қатынастарын, сөйлеу
мәнерін қадағалап жүреді. Егер ата-ана бір-біріне ілтипатты, сыйлы, сыпайы
болса, олардың балалары да жақсы тәрбиелітболып өседі. Отбасында сыйластық
болмаса, ұлкендер бір-бірін сыйламаса, үйде тазалық пен тәртіп сақталмаса,
бала бойында жағымды мінез-құлық сапалары мен әдеттерін қалыптастыру
анағұрлым қиындай түседі.
Бүгінде балалардың бойында жағымды мінез-құлық сапаларын қалыптасыру
жолдары халықтық, ұлттық тәрбие тағылымдармен ұштастырылып жатыр. Қазақ
мектептеріндегі оқу-тәрбие жұмысын ұлттық негізде құра отырып жас ұрпақтың
сана-сезімін ұлттық дәстүрде қалыптастыру мәселесі күн тәртібіне қойылған.
Бұл орайда халқымыздың әдептілік, имандылық, қонақжайлық секілді тамаша
қасиеттерін ұрпақ санасына сіңіру үшін әрбір ата-ана, әрбір ұстаз сан
ғасырлық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды жан-жақты білуі тиіс.
Педагогтың жұмыс тәрірибесінде түрлі оқушылар кездеседі. Олардың
арасында қиын мінезділері де болады. Яғни, әдептілік, сыпайылық,
жігерлілік, ізденімпаздық, іскерлік, тапқырлық сынды жағымды іс-
әрекеттерден гөрі жағымсыз әрекеттерге жақын болады. Бұл орайда есте
ұстайтын бір жай түрлі мінездегі баланың болуы тәрбиеге байланысты. Мәселен
ұлы Абай Адам баласынан адам баласы ақыл, ғылым, ар, мінез деген
нәрселерімен озадыә деп жазса, Ж.Аймауытов Адам мінезінің, ақыл-қайратының
әр түрлі болуы тәрбиенің түрлі болуынан деп түсіндіреді.
Бала тәрбиесінің маңыздылығына тоқталған Ж.Баласағұн өз еңбегінде
Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде бұлар адамшылық
қасиеттер болып келсе, біз өз ойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық
пен жетілгендікті табамыз және осы екеуінің арқасында біз игілікті және
қайырымды адам боламыз, деп жазған.
Ондай балалармен жұмыс істеуде ұстаз мынадай әдіс-тәсілдерді қолданған
жөн.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, түрлі мінездегі балалармен жұмыс істеуде
алдымен оқушы ықыласын тудыратын, қызықтыратын ақпараттар мен мысалдарды,
ойындарды көбірек қолдану керек.
Екіншіден, әдептілік қарым-қатынас, сіз мәдениеттісіз бе? деген сынды
тақырыпта пікір-сайыс өткізіп, әр оқушыны ойландырыңыз.
Үшіншіден,сыр-сұхбат. Қазіргі кезде қоғамымызда болып жатқан түрлі
өзгерістерге сай адамдар арасындағы қарым-қатынастың өзгеруі, жастарымыздың
қарым-қатынас, мінез мәдениетінің өзгеруі байқалады. Осы орайда тәрбиелік
бағыттағы жұмыстарды қолға алсақ ұтарымыз көп. Оқушымен неғұрлым сұхбаттасу
арқылы оның адамгершілігі мол тәртіпті шәкірт болып қалыптасуына әсер ете
аласыз.
Осы аталған жұмыс формасын кез келген ұстаз өз тәжірибесінде қолданса
оқушылардың өзіндік сана-сезімін, сыйпайылық, әдептілік, жігерлілік,
іскерлік, тапқырлық сияқты жағымды мінез-құлық сапаларын қалыптасыруға
мүмкіндік берер еді.
Мінезі жақсы, үлгілі оқушы мен тәртібі төмен оқушыны салыстырар болсақ
есте ұстар бір жай бар. Тәртібі жақсы үлгілі оқушы сабаққа үлгіріп,
берілген тапсырманы жақсы орындап, өз ортасында әдепті, ибалы болып
танылады. Ал мінезі қиын дөрекі оқушының қарым-қатынасынан-ақ тәрбие
деңгейі байқалып тұрады. Бір-біріне қарама-қарсы мінездегі оқышылармен
жұмыс істеуде ұстаз ұлттық тәрбие беру үлгілеріне сүйенген жөн. Халқымызда
сонау заманнан бері келе жатқан әдептілік нормаларын негізге алу керек.
Қазақ халқының алғырлық пен батылдық, қайырымдылық пен кішіпейілдік сынды
ежелден келе жатқан қанға сіңген қасиеттерін жас ұрпақ бойында жаңғырту
керек. Сонда ғана жағымсыз мінезді оқышыны дұрыс жолға сала аламыз.

2.1 Тұлғаның адамгершілік мәдениеті

Адамгершілік тәрбиесі жастардың қоғамға, отбасына, еңсе, білімге,
Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасын қалыптастырады. Осы заманғы
адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға
негізделген. Адам-ең әуелі адамгершілігімен, парасатының биіктігімен
көрікті. Мәдениеті жоғары адам айналасындағылармен қарапайым қарым-
қатынаста болады.
Адамгершілік тәрбиесі балалардың адамгершілік ұғымы, принциптері, мінез-
құлық нормалары жайындағы білімімен кемелдендіріледі. Оқушылар оларды оқып
үйренумен шектелмей, оқу, тәрбие, еңбек процесінде іске асырғанда
адамгершілік олардың сеніміне айналады. Адамгершілік қатынастар моральдық
нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті-адамның мінез-құлқын
тәрбиелеу, осы арқылы олардың бойында әдеп сақтау қатынастарны
қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу.
Адамгершілік тәрбиесі баланың моральдық сенімдерін, жағымды мінез-құлық
дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиесінің теориялық
мәселелері Әл-Фараби, Ыбырай, Абай тағы басқа ғұлама ғалым, ақын-
жазушылардың еңбектерінде кеңінен қолданыс тапқан.
Әл-Фараби Адам өз өмірінің қожасы. Сондықтан өз бағытын өзі жасауы
керек. Ол не нәрсеге де ұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсыз шашпай,
кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат мүдделері жөнінде достарымен
ғана бөлісіп отыруы керек. Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданы таза
болады деген.
Абай адамгершілік, әдептілік нормалары жайында көптеген пікірлер
қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы-мораль жағынан ұстамды, таза болу,
сыпайы мінезді, жақсы қылықты, әділетшіл, шыншыл болу. Әдепсіз, арсыз,
байлаусыз, сұраншақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман
мінездер мен әдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары
санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болды.
Абайдың қоятын екінші талабы-тұрақтылық. Қылам дегенін қыларлық, тұрам
дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі,
қайраты бар болсан дейді. Үшінші талап-әділетшілдік. Тура биде туған жоқ
дейді халық даналығы. Әділдік араша болған жерде іске алға басады.
Адамгершілік тәрбиесінің құрамды бөлігі-ұлтжандылық, отаншылдық
(патриоттық) қасиеттер.Патриоттық сезім және ұлттық құндылықтарды құрметтеу
арқылы Отанға деген сүйіспеншілік артып, оның қуатты, тәуелді болуы үшін
жауапкершілікті сезінуі пайда болады. Жас ұрпақты адамгершілікке
тәрбиелеуде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.