Биржалық шарттың ережелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім
І.Биржалық шарт ұғымы және мазмұны ... ... ... ... ... ...
1.1.Биржалық шарттың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2.Биржалық шарттың ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3.Биржалық мәміле ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12

ІІ. Биржалық шарттың формасы және шарттың түрлері ... ... ...
2.1.Биржалық мәміле түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.Биржалық шарт жасасу негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе

Азаматтық құқық пәні бойынша курстық жұмысымның тақырыбы Биржалық
шарттар. Шарт ұғымын саралайтын болсам, шарт бір тараптың екінші тараппен
әртүрлі шарт жасасуы.
Шарт жасау екі немесе одан да көп адамдардың құқықтар мен
міндеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі деп те
түсінуге болады. Шарт деген сөздің өзіне тоқалып өтсем, шарт көне
құқықтық құрылымы ретінде жүзеге асырылған.
Шарт—құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына
негіз болатын заңдық факт. Бұл курстық жұмыста биржалық шарттың ұғымы,
шарттың мазмұны, шарт еркіндігі, шарт формасы, шарттың елеулі ережелері,
шарттардың түрлері, шарт жасасатын жер, шартты өзгерту және бұзу, шарттан
бас тарту туралы баяндалған.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады. Себебі
шарттан міндеттемелік құқық қатынастары туындайды,ал міндеттеме үшін
мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету құқығы
(несие беруші), екіншісінде-сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)
болады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік, заттық, авторлық құқық
қатынастарымен байланыстырады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен
авторлар арасында), өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар
арасында) және тағы басқа туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Биржалық шарт - биржадағы сауда-саттық үдерісінде биржа делдалдары
арасында биржалық тауарға жасасылған шарт. Көпшілік алдындағы сауда-саттық
жағдайында биржалық шарт ауызекі түрде жасасылады, электрондық сауда-саттық
жүйесінде шарт жасасу тәртібі пайдаланылатын техникамен (телефон арқылы,
компьютерлік желілер арқылы) айқындалады
Биржалық мәміле – биржа сауда-саттығы барысында биржа тауарына қатысты
биржа сауда-саттығына қатысушылар жасаған, биржа тіркеген шарт (келісім)
болып табылады. Биржалық мәмілені тіркеу және рәсімдеу тәртібін биржа
белгілейді. Биржада жасалған, бірақ жоғарыда көрсетілген талаптарға сай
келмейтін мәмілелер биржалық болып саналмайды.
Биржаның осы биржада биржалық емес мәмілелер жасаған биржалық сауда-
саттыққа қатысушыларға айыпақы қолдануға құқы бар.
Курстық жұмысымда келесідей әдебиеттерді қолдандым:
1. Ғ.Төлеугалиев Азаматттық құқығы,Азаматтық құқық І том Ю.К 1. 2. 2.
2.Толстой А.П. Сергеев.Е.Б. Жүсіпов Г.Т. Өтегенов Шарт ерекшеліктері.
3.Темірғалиева Р.А. Шарттар жинағы және тағы басқа әдебиеттер.
І Биржалық шарт ұғымы және мазмұны
1.1.Биржалық шарттың мазмұны

Биржалар 15 — 16 ғасырларда пайда бола бастады. Алғашқы Биржалар
әмбебап сипатта болды. Мысалы, 1608 жылы құрылған Амстердам Биржасы осы
сипатын қазірге дейін сақтап келеді. Ұсынылатын тауар не қызмет түрлеріне
байланысты Биржалар тауар Биржасы, қор Биржасы, валюта Биржасы, еңбек
Биржасы, т.б. болып бөлінеді.
Шарт - көне құқықтық құрылымының бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланылуы құқықтық икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу, ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзүшылықты білдіреді.
Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы
ретінде, құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең соңында тиісті құқықтық
қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Шарт - термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қабылданады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық фактор, сол шарттық міндеттеменің өзі, шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат.
Шарт - құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз
болған заңдың факт. Сондықтан да шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерде туындайтын негіздердің бірі болып табылады. Шарт-мәміле
болып табылады және шартқа екі және көпжақты мәмілелер туралы, мәміленің
формасы және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және тағы
басқа ережелер қолданады.
Нарықтық конъюнктураға байланысты биржа сұраныс және ұсыныс негізінде
тауарға нақты бағаны белгілеуге мүмкіндік береді
Сатып алушы мен сатушыға бәсекелес орта қалыптастыру әр позиция бойынша
биржалық сауда-саттыққа қатысу, бірнеше брокер мен дилер жабдықтаушыдан
болсын, сатушыдан болсын бірдей талаппен қатыса алады, бұл сауда-саттықтық
жеңіл бәсекелестік негізінде, пайдалы бағамен тауарды алуға және сатуға
мүмкіндік береді.
Тауарды потенциалды тұтынушылар мен жеткізушілерді іздеу іс-
шараларын қарапайымдылату биржалық сауда-саттық, уақытты үнемдеуге
көмектеседі, себебі алушылар (сатушылар) және олардың брокерларыдилерлары
бір тауар алаңында болады
Қысқа уақыт аралығында мәмілелердің көлемді мөлшерін жасау мен
рәсімдеу биржалық сауда-саттық барысында бір немесе бірнеше
контрагенттермен бірнеше минут ішінде биржа мәмілесінің шарттарын
белгілеп, сонымен қатар қорытынды мәмілеге қажетті құжаттарды рәсімдеуге
болады.1
Сату-сатып алу шарттарының стандартты формасы биржалық мәмілелерді рәсімдеу
үшін биржаның стандартты сауда-саттық келісім-
_____________________________
1Қаржы қаражат №8, 2004 жылы

шарты қолданылады, бұл биржалық тауардың, биржалық сауда-саттықтағы
ерекшелігін ескереді. Әзірленген құжат түрлері, практикада көптеген
сұранысқа ие болып, мүмкіндік бойынша іске асуда.
Биржалық келісім-шарттың мәні:
1.Биржа, Кеілісім-шарт бойынша, Клиент тіркелу кезінде таңдаған Биржалық
нарықтың секторлары немесе секторлар жиынтығына сәйкес, Биржаның Интернет-
сайтында нақты уақыт тәртібінде Сауда-саттық ақпаратын қарауға рұқсат беру
арқылы Клиентке ақпараттық қызметтер көрсетуге (бұдан әрі – Қызметтер), ал
Клиент Келісім-шарттың шарттарына сәйкес Қызметтердің құнын уақытылы
төлеуге міндеттенеді.
2.Келісім-шарт Клиент Оферта Акцептін жүзеге асырған сәттен бастап жасалды
деп саналады.
3.Келісім-шартқа сәйкес Клиентке берілген сауда-саттық ақпараты, тек қарау
үшін және Клиент пайдалану үшін арналған.2
Клиентке келісім-шартқа сәйкес алған сауда-саттық ақпараттарды
жаңғыртуға, жариялауға немесе қандай да бір амалмен таратуға (соның ішінде
пайдакүнемдік мақсатта) тыйым салынады.
Биржаның клирингілік орталығы арқылы міндеттемелерді орындалуын
қамтамасыз ету мен есеп айырысу биржа қатысушылары, биржа мәмілесі
бойынша мүмкіндіктердің іске асуын қамтамасыз ету үшін, (брокерлері,
дилерлері және олардың клиенттері (жабдықтаушы мен алушылар)өзара есеп
айырысу барысында биржаның клиринг шотымен және клиринг орталығының кепіл
құжат беру арқылы басқа да құралдарын пайдалануға болады
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік құқық қатынастарымен
байланыстырады. Міндеттемелік құқық қатынастарының ауқымына зорға сиятын
құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттан ортақ
меншік объектісін бірлесіп иелену және пайдалану жөнінде оның қатысушылары
арасында қатынастар туындайды, ал олар міндеттемелік емес заттық
салыстырмалық құқық қатынастары болып табылады.
Биржалық сауда-саттықтың ережелеріне сәйкес биржалық мәміле
міндетерінің іске асуына көптеген құралдарды қолдануға болады:
-кепілақы (наличные и безналичные),
- банк кепілі қаражат мекемелері
- сақтандыру куәлігі
- қаражат (наличные и безналичные),Биржалық тауардың құнына жететіндей,
биржаның клиринг шотына салынған қаражат
- ҚР заңнамасына қайшы келмейтін қамтамасыз етудің өзге түрлері3
Биржалық шарт тараптарының құқықтары мен міндеттері.Биржа:
1)Клиенттен Келісім-шарт шарттарын тиісті орындауын талап етуге;
_____________________________
2Бухгалтерлік есеп және аудит №2, 2003 жыл.
3Бухгалтер бюллетені: қазан 2003, №41
2)Клиент:
–Қызметтер құнын төлеу мерзімдерін бұзған жағдайда; немесе
–Биржа Клиенттің қандай да бір әрекеттерін Келісім-шарттың қағидаларын
бұзды деп негізді санаған жағдайда, Клиентке Сауда-саттық ақпаратына
Рұқсатты уақытша тоқтатуға;
3)Клиентке алдын ала хабарлаусыз, сауда-саттық ақпаратының жәненемесе оның
кез келген бөлігінің форматын өзгертуге;
4)Интернет желісіндегі Сауда-саттық ақпараты немесе оның кез келген бөлігі
жарияланатын беттерінің мекен-жайларын, осындай өзгертулер туралы Биржаның
Интернет-сайтында хабарландыру жариялап, өзгертуге;
5)Клиентке алдын ала хабарлаусыз, Сауда-саттық ақпаратының жәненемесе кез
келген оның бөлігінің құрамын өзгертуге, егер осындай өзгертулер Сауда-
саттық ақпараттың құрамындағы мәліметтер санының қысқаруына әкеп
соқтырмаса;
6)бір тарапты тәртіпте көрсетілетін қызметтерге қатысты тарифтерді
өзгертуге, сондай-ақ келісім-шартқа өзгертулер мен толықтырулар енгізуге,
осындай өзгертулертолықтырулар туралы хабарландыруларды Биржаның Интернет-
сайтында, өзгертулертолықтырулар қолданысқа енгізілер алдында, кемінде 10
(он) жұмыс күн бұрын жариялаумен;
7)Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де әрекеттерді жүзеге
асыруға құқылы.
Клиент:
1)Биржадан, Келісім-шартта қарастырылғандай, Қызметтер көрсетуді және өзге
де міндеттерін тиісті орындауын талап етуге;
2)Келісім-шарттың 2.3 тармағында белгіленген шектеулерді ескере отырып,
сауда-саттық ақпаратын пайдалануға;
3)Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, өзге де әрекеттерді жүзеге
асыруға құқылы.
Биржа:
1)Клиентке, Келісім-шартта қарастырылғандай, Қызметттерге төлеу бойынша
Биржаны банктегі шотына ақша аударылған күннен кейінгі келесі 1 (бір) жұмыс
күн аралығында Сауда-саттыққа Рұқсат беруге;
2)Клиентке Сауда-саттық ақпаратына Рұқсат беретін бағдарламалық-аппараттық
кешеннің жұмысқа қабілеттілігін қамтамасыз етуге;
3)Келісім-шарттың шарттарына сәйкес, Қызметтерге төлеу шоттарын Клиентке
белгіленген тәртіпте және уақытылы ұсынып тұруға;
4)Сауда-саттық ақпаратын қарау Рұқсатын уақытша тоқтатуға негіз болған
(Келісім-шарттың 3.1 тармағының 2) тармақшасы) тәртіп бұзушылықтарды Клиент
жойған жағдайда, Клиентке Сауда- саттық ақпаратын қарау Рұқсатын 1 (бір)
жұмыс күн аралығында қайта беруге;
5)Келісім-шарт бойынша Клиенттің өз міндеттерін орындауға әсер ете алатын,
деректемелердің өзгеруі туралы және өзге де ақпараттарды Клиентке, осындай
өзгерістер пайда болған сәттен бастап 10 (он) күнтізбелік күн аралығында
хабарлауға;
6)Келісім-шартта және Қазақстан Республикасы заңнамасында қарастырылған
басқа да барлық міндеттемелерін тиісті орындауға міндетті.4
Клиент:
1)келісім-шарттың шарттарына сәйкес, Қызметтердің құнын уақытыл және толық
көлемде жасауға;
2)Келісім- шарт бойынша қызметтерді алуға қажетті, байланыс каналын
(Интернет желісіне рұқсатын) дербес түрде және өз есебінен ұйымдастыруды
жүзеге асыруға;
3)Пайдаланушының аты мен Клиенттің Құпия сөзінің құпиялығын қамтамасыз
етуге;
4)Келісім-шарт бойынша міндеттерді орындауға әсер ете алатын,
деректемелердің өзгеруі туралы және өзге де ақпараттарды Биржаға, осындай
өзгерістер пайда болған сәттен бастап 10 (он) күнтізбелік күн аралығында
хабарлауға;
5)Келісім- шарттың 2.3 тармағында белгіленген, Сауда-саттық ақпаратын
пайдалану бойынша шектеулерді орындауға;
6)Сауда-саттық ақпаратын алу Рұқсатын жүзеге асыруға қажетті,
Пайдаланушының аты және Клиенттің Құпия сөзіне қатысты құпиялылық тәртібін
бұзған жағдайда, осы туралы Биржаға Тараптарға түсінікті түрде, осындай
дерек орын алған сәттен бастап бір жұмыс күн аралығында хабарлауға;
7)Келісім-шартта және Қазақстан Республикасының заңнамасында қарастырылған
өзге де міндеттемелерін тиісті орындауға міндетті.
Биржаның қорытынды мәміле міндеттерінің іске асу жолында пайда
болатын дау –дамайлар, биржалық арбитраж Аралық сот туралы ҚР заңына
сәйкес брокердилер және олардың клиенттерін (сатушы алушы) азаматтық және
экономикалық сотқа барудан құтқарады.5

_____________________________
4Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі
және аудит Депортаменті, “Бухгалтерлік есептің стандарттары және
әдістемелік ұсынылымдар” – Алматы 2000 жыл.
5Т.Әбдіхалықов ,Бухгалтерлік есеп және аудит Алматы 2000ж
1.2.Биржалық шарттың ережелері

Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген.
Азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді.
Шарт еркіндігі туралы норма азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне
берілген азаматтық құқықтарды өз қалауы бойынша пайдаланады деген ережесіне
негізделген. Шарт еркіндігі азаматтық кодексте бекімін тапқан кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі мен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен
қызметтер пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Шарт жасасу міндеті Азаматтық кодексте, егер мұнда жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387 бап). Шарт жасасу міндеті еркімен
қабылдаған міндеттемеден туындайтын жағдайларға алдын ала шарт жасасу
жатады. Азаматтық кодекстің 306 баптың 1-тармағына сәйкес кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен
немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында
қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Биржалық сауда-саттыққа шығарылған тауардың сапасына қойылатын шартсыз
міндеттердің орындалуын қамтамасыз ету жолында, биржа тәуелсіз эксперттік
ұйымдармен ынтымақтастық туралы мәміле құрылады, бұл брокерларғадилерларға
және олардың клиенттеріне (сатушы алушы) олардың қызметтерімен және қажетті
әдіс туралы қорытынды алуға мүмкіндік береді
Клирингілік операция бойынша кепілдік меншік, биржалық тауар бағалануын
ұйымдастыру
Биржа мәмілесі бойынша шартсыз өзара есеп айырысуды іске асыру үшін
және мәміле міндеттерінің орындалуын іске асуын қамтамасыз ету үшін,
биржада кепіл ақы қолданылады, сонымен қатар мүлік, мүлік меншіктігін
растайтын құжаттар, қоймалық, т.б. құжаттар биржаның клиринг орталығына
ұсынылады
ҚР заңнамасына сәйкес биржа кепіл ақы құжаттары негізінде
брокерларғадилерларға және олардың клиенттеріне (сатушы алушы) мәміле
жасауға мүмкіндік береді.
Шарт формасы мәмілелер формасы туралы ережеге сәйкес анықталады. Заңнама
бойынша шарттың бұл түрін нотариалдың куәландыру қажет болмаса да шарттың
нотариалдық формасы туралы тараптар өздері қарастыруы мүмкін. Бұл ретте
мәміленің нотариалдық формасы туралы ереже елеуліге айналады.Егер тараптар
белгілі бір формада шарт жасасуға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы
түрі үшін бұл форма талап етілмесе де, шарт оған уағдаласқан форма берілген
кезден бастап жасалады деп есептеледі. 6
_____________________________
6 К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Алматы Экономика 2001ж
Егер барлық биржалық мәмілелерді топтастырса, онда негізгі екі топты
бөліп шығаруға болады.
Нақты тауарға жасалатын мәмілелер (немесе кассалық мәмілелер немесе
қолма-қол ақшаға мәмілелер) – биржада айналысқа түскен тауарларды, бағалы
қағаздарды немесе шетел валютасын шын мәнінде сатып алу мақсатында
жасалады. Өз кезегінде, нақты тауарға жасалатын мәмілелер кэш-мәмілелерге
(немесе спот мәмілелері) және форвардтық мәмілелерге бөлінеді.
Спот мәмілелері – бұл дереу немесе жақын арада орындалатын қолма-қол
ақша қаражатына жасалған мәміле. Спот мәмілесі дереу биржа жабылған
бойда, ертеніңде, яғни биржалық жақын күнде (бірнеше күннен кейін)
орындалуы мүмкін.
Форвардтық мәмілелер – тараптардың беру туралы келіскен және шартта
белгілеген болашақта беру және емеп айырысу мерзімінің талаптары бойынша
ұйым-сатушының ұйым-сатып алушы меншігіне берген тауарына жасалатын мәміле.
Нақты тауарсыз жасалатын мәмілелер – бұл мәмілені орындау үшін биржалық
тауарды кейіннен беруге болжам жасамайтын мәмілелер (мұндай мәмілелерді
басқаша жедел биржалық мәміле деп атайды). Әдетте, оларға фьчерстік және
опциондық мәмілелер жатқызылады.
Фьчерстік мәміле сатушының сатып алушыға белгілі бір мерзімде белгілі
бір орынға жеткізіп беретін белгілі бір тауардың қандай да бір санына
байланысты стандарттық міндеттеме болып табылады.7
Сыртқы экономикалық мәмілені халықаралық құқықпен реттелуін
қарастырайық. Сыртқы экономикалық қатынастардың ерекше қасиеті құқықтық
регламентацияның әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдануды міндеттейтін
субъектілік құрылымы жағынан түрлі қатынастарды бірыңғай жүйеге келтіру
болып табылады. Қатынастың екі деңгейі бар: біріншіден, мемлекетаралық және
халықаралық құқықтың әмбебеп, аумақтық, локальдық сипаттағы басқа
субъектілері арасындағы қатынас (көбіне мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар арасында), екіншіден, әр түрлі мемлекеттердің жеке және заңды
тұлғалар арасындағы қатынас. Әсіресе жеке және заңды тұлаға арасындағы
қатынас сыртқы экономикалық қызметте аса маңызды рөл атқарады. Бірінші
қатынас халықаралық (жария) құқық нормаларымен реттелсе, екінші қатынас
ұлттық заңнамамен, оның ішінде халықаралық жеке құқықпен реттеледі.8
Сыртқы экономикалық мәмілені реттеудегі халықаралық құқықтың рөлі екі
бағытта жүзеге асырылады:
1.Халықаралық экономикалық байланыстарды жүзеге асыруда құқықтық
негізін, яғни құқықтық режимін орнату;
2. Материалдық-құқықтық нормаларды унификациялау негізінде сыртқы
экономикалық мәміленің бірыңғай құқықтық реттелуін құру.
_____________________________
7 Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулар. Қазақстан
Республикасы – 1997ж.
8 Баймұханова С.Б. , Ә.Ж. Балапанова. Бухгалтерлж есеп жэне аудит.
Бірінші бағыттың ішінен екі жақты шарртарды атап кеткен жөн. Бұл
шарттар тек сауда емес, сонымен қатар келісуші меемлекеттер арасындағы кез
келген экономикалық қатынастардың жалпы құқықтың негізін орнатады.
Соңғы уақытта сауда шарртарының дамуында олардың орнына сауда, ғылыми-
техникалық және экономикалық ынтымақтастық туралы үкіметаралық келісім-
шарттар жасалуда.
Осы шарттар қатысушыларға маңызды мәселелерді шешеді: әр келісуші
мемлекет тарапынан сауда немесе экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға
құқылы субъектіні анықтайды; кедендік алымдар; тауарды кіргізу-шығару
тәртібі; транзит; тауарды тасымалдауға қатысты қатынастарда бір біріне
құқықтық режим береді, бір мемлекеттің жеке заңы және заңды тұлғасының
екінші мемлекеттегі қызметінің құқықтық режимін анықтайды.
Сыртқы экономикалық мәмілені реттеудегі құқықтың екінші бағыты әр түрлі
мемлекеттерде бірыңғай құқықтық режим құрудан көрінеді, ол тиісінше
коллизиялық құқық нормалары мен азаматтық материалдық құқық нормаларының
унификациялануы арқылы жүзеге асырылады.
Сыртқы экономикалық мәмілені реттеудің тағы бір ерекшелігі мемлекеттік
емес реттеу болып табылады. 9
Мұндай реттеудің негізігі нысаны контракттік талаптар: шартты жасай
отырып, тараптар келісім бойвнша өздерінің құқықтары мен міндеттерін еркін
орнату бостандығына ие. Бірақ бұл бостандық шексіз емес. Біріншіден, жария
құқық нормаларымен, екіншіден, азаматтық құқықтың жалпы диспозитивтілігімен
(тыйым салынбағанның бәрі рұқсат етіледі), үшіншіден, азаматтық құқықтың
императивті нормаларымен шектеліп отырады.
Мемлекеттік емес реттеу жүйесінде халықаралық сауда әдет–ғұрыптары
ерекше орында. Әдет-ғұрыптар – тәжірибеде қалыптасқан, бірақ міндетті заңи
күші жоқ бірыңғай тұрақты ережелер жиынтығы.
Егер шартта сауда әдет ғұрыптарына сілтеме жасалса, ол онда сипатқа ие
болып, шарттың талаптары ретінде қабылданады. Дүниежүзінде халықаралық
сауда әдет-ғұрыптарының бірнеше түрлері бар.
Сыртқы экономикалық мәмілені мемлекеттік емес реттеу нысанына сот және
арбитраж тәжірибесін жатқызуға болады. Оның маңызы:
– халықаралық сауда әдет-ғұрыптар және қолданбалы құқық нормаларының
талқылауы мен мазмұнын анықтау;
– әр түрлі салалар мен жүйелерге жататын құқықтық нормалардың
келісімді қолданылуын қамтамасыз ету;
– сыртқы экономикалық мәмілені реттейтін халықаралық-құқықтық және
ұлттық-құқықтық нормалардың дамуына жағдай туғызу.10

_____________________________
9 Әубәкіров Я.Ә. , Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова Экономикалык теория. Оқу
құралы. Алматы Қазақ университеті 1999.
10Ержанов М.С, Ержанов С."Есеп саясаты " Алматы 1997ж.
Төлем тәртібі мен шарттары:
Қызметтердің құны, жарияланған қолданыстағы тарифтерге сәйкес,
Клиенттің Тіркелу кезінде таңдаған Биржалық нарықтың секторына немесе
секторлар комбинациясына байланысты.Биржа клиентке, алдын ала толық төлеу
шартымен, келісім-шарт шегінде қызметтер көрсетеді.Қызметтерге төлеуді
клиент алдын ала төлейтін кезең басталар алдында, Биржа ұсынған шоттар
негізінде, шотта көрсетілген соманы келісім-шарттың 10 бөлімінде
белгіленген Биржаның тиісті банктегі шотына аудару арқылы жүзеге асырылады.
Келісім-шарт шегіндегі Биржа мен Клиент арасындағы есеп айырысулар
ұлттық валюта – теңгемен, осы тармақтың екінші абзацында белгіленгенді
қосапғанда, жүзеге асырылады. Клиент Қазақстан Республикасының резиденті
болмаған жағдайда есеп айырысулар АҚШ долларымен жүзеге асырылады.Клиент
қызметтердің құнын келісім-шартқа сәйкес тиісті шот алғаннан кейін 3 (үш)
жұмыс күн аралығында төлейді.Қызметтерге төлеу шотын Биржа клиентке факс
арқылы немесе электрондық пошта арқылы жібереді.Егер бухгалтерлік
құжаттарды материалдық (қағаздағы) тасымалдағышта алу қажет болған жағдайда
клиент биржаға тиісті жазбаша сауал жіберуі керек.
Биржа қызметтерге төлеудің бірінші шотын клиент тіркелу өткеннен
кейінгі келесі жұмыс күнінен кешіктірмей, кейін – ай сайын, төлем жасалатын
айдың алдындағы айдың 25 (жиырма бесінші) жұлдызынан кешіктірмей жолдайды.
Биржа:
–егер биржа клиентке сауда-саттық ақпаратын қарауға рұқсатты беріп, бірақ
клиент қандай да бір себептермен осы рұқсатты пайдаланбаса;
–егер биржа клиентке сауда-саттық ақпаратын қарау рұқсатын беріп, бірақ
клиент қандай да бір себептермен осы рұқсатты ,төленген, бірақ толық емес
кезең пайдаланса.
Қызметтерге төленген ақшаларды қайырмайды және Сауда-саттық ақпаратын
қарауға рұқсаттың тең мөлшерлі қосымша уақытын беру арқылы, өтемейді. Бұл
ретте, осы тармақта қарастырылған жағдайларда, Биржа қызметтерді тиісті
түрде көрсетті деп саналады.11

_____________________________
11 К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
Алматы Экономика 2001ж
1.3.Биржалық мәміле ұғымы

Биржалық сауда-саттықта алынған тауарды жоғарғы сапада тасымалдап
жеткізу үшін, биржа Қазақстан нарқындағы белгілі операторлармен келісім
жасайды.Биржалық тасымалдаушы ретінде олар өз клиенттеріне көлікті-
экспедиторлық қызметті, өзара ұтымды шарт бойынша жасай алады.
Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісімі, немесе бірнеше
адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген ережелер болуы мүмкін,
олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп
алу қажет. Бұл — шарттың елеулі ережесі. Азаматтық кодекстің 393- бабына
сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті
жағдайларда талап етілетін формада келісімге қол жеткен кезде шарт
жасалынады деп есептелінеді.
Биржалық сауда-саттықта алынған тауарды жоғарғы сапада сақтау үшін,
биржа Қазақстан қойма нарқындағы белгілі операторлармен және қойма иесімен
келісім жасайды.
Биржаның қоймалық логистикалық құрылымы ретінде олар өз клиенттеріне
қоймалық қызметті, өзара ұтымды шарт бойынша жасай алады.
Биржаның транспорттық, қоймалық логистикасы бойынша биржалық сауда
мүшелері үшін биржалық қорғаныш қызметін ұйымдастыру іске асырылады.
Биржалық сауда-саттықта алынған тауарды жоғарғы сапада сақтау үшін
және қоймада, көлікте сақталған тауарға,биржа Қазақстанның белгілі күзет
қызметкерлерімен келісім жасайды.
Биржаның күзеттік құрылымы ретінде олар өз клиенттеріне күзет
қызметін, өзара ұтымды шарт бойынша жасай алады.Биржаның Call- орталығы
арқылы тауар биржасы бойынша сауалдарға кеңес-жауаптар алады.
Биржа клиенттеріне өз сұрақтарына телефон арқылы немесе биржаның
интернет-ресурсы арқылы және де биржа қызметкерлері(юрист, маклер, эксперт-
тіркеуші, клиринг орталығының маманынан т.б.) сонымен қатар биржалық
алаңға сауда-саттықтың барлық түрінен өтетін және қандай әдіспен өтетіні
туралы (дауысты, электронды-дауысты, электронды) ақпарат ала алады.12
Заңнамада елеулі деп танылған ережелер. Мысалы, брокер-
диллер мен оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар болуы
тиіс:
а) шарт нысаны: номиналдың ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер -диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
ә) тараптардың, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты туралы
коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы,
_____________________________
12 Бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік нұсқаулар. Қазақстан
Республикасы – 1997ж.
құқықтары мен міндеттері;
б) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
в) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің формасы мен
кезеңділігі;
г) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы;
д) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің есеп —шотына
аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша төлеудің
шарттары мен тәртібі (Қазақстан Республикасының 1997 жылга 5 наурыздағы
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді тіркеу туралы
заңы)13
Шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы:
мүлікті жалдау шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
Тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты
келісім болуға тиіс ереже. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті теміржолмен емес
су көлігімен жеткізу туралы ереже болуын талап етеді. Ондай елеулі ережелер
болмағандықтан немесе ондағы ержелер бойынша келісімге келмегендіктен
шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп санау салдарына әкеледі.
Биржалық тауардың бағасы ҚР баға белгіленімі мен бағалық туралы заңына
сәйкес анықталады.
Мемлекеттік көтере сатып алуды жүргізу мен ұйымдастыру ҚР-ның
заңнамасы шаруашылық субъектерге биржа алаңындағы электронды-сауда жүйесін
қолдану арқылы, мемлекеттік сауда-саттықты жасайды.
Тапсырыс беруші үшін биржалық алаң тегін және оның брокері өз қызметі
үшін биржа табысынан сыйақы ала алады, ал тапсырыс беруші өткен биржалық
сауда -саттықта үнемделген қаражаттан сыйақыны төлей алады. Жабдықтаушы
үшін биржалық алаң өз шығындарын биржалық алаң арқылы үнемдеп, өз
брокерлары арқылы бірдей шартта мемлекеттік сауда-саттыққа қатыса алады.
Биржалық сауда-саттық Ережелерінде белгіленген тәртіппен тіркелген
сәттен бастап, биржалық мәміле жасалған болып саналады. Көптеген биржаларда
Үлгі шарттар әзірленген, сондықтан биржалар қабылдайтын биржа сауда-
саттығының Ережелерінде барлық құжаттарды рәсімдеу кезінде Үлгі шарттардың
мазмұның есепке алуға кеңес берілерді.
Тауардың атауын, санын, бағасын, тауардың жатқан жерін және орындау
мерзімін есепке алмағанда, биржа мәмілесінің мазмұны коммерциялық құпия
болып саналады және жария етуге жатпайды.
Тауарды беру мерзімдері биржалық сауда-саттық Ережелерінде емес,
биржалық мәмілелерде көрсетіледі.14
Қор биржасы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі
нарық орны. Қор биржаларында ірі банктер қожалық етеді. "Биржа" деген
термин ежелгі грек сөзі - "бурзэ", яғни әмиян деген мағынаны
_____________________________
13 Баймұханова С.Б. , Ә.Ж. Балапанова. Бухгалтерлж есеп жэне аудит.
14Әубәкіров Я.Ә. , Б.Б. Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова Экономикалык теория. Оқу
құралы. Алматы Қазақ университеті 1999.
аңғартады. Алғашқы қор биржасы XVIғ. Голландияда бағалы қағаздар
(облигация, содан кейін акция) шығару және сату үшін пайда болған. Ал XVII
ғ. биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне бастады. Қор биржаларының
ең кең түрде дамыған кезі капитализмнің монополизм сатысына өту кезі, яғни
XX ғ. бас кезі. Ол уақытта қор биржаларының негізгі операциялары өндіріс
кэсіпорындарының акцияларын шығару және сату болды. Биржа өнеркөсіп циклын
және жалпы елдің экономикасы мен саясатындағы өзгерістерді қадағалап
отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсіптің өрістеу
фазасында экономиканың өсуіне, ал дағдарыс фазасында оның баяулауына
себепші болады.15
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді.
Мысалы,
•қор биржасы (бағалы қағаздар сатады);
• валюта биржасы;
• тауар биржасы;
• еңбек биржасы.
Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным
негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер
жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келісімге келу үшін кездесетін
орын.
Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принципінде жұмыс істейді (мысалы, Лондон,
Нью-Йорк биржалары), немесе оны мемлекет ұйымдастырады (мысалы, Францияда,
Италияда). Қор биржасын ұйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген
өзгешеліктер бар.Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады.
Жарғыда қор биржасы құру, оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының
қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері.
Биржалық тауарға қатысты биржалық саудаға қатысушылар жасасқан биржалық
сауда барысында биржа тiркеген шарт келiсiм, контракт биржалық мәмiле
болып табылады. Биржалық мәмiлелердi тiркеу және ресiмдеу тәртiбiн
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес биржа белгiлейдi. Белгiленбеген
тәртiппен биржада жасалған мәмiлелерге биржаның кепiлдiгi қолданылмайды.16

_____________________________
15 Ержанов М.С, Ержанов С."Есеп саясаты " Алматы 1997ж.
16 Күлімжаев "Бухгалтерлік есеп принциптері" Алматы 2004ж.
ІІ. Биржалық шарттың формасы және шарттың түрлері
2.1.Биржалық мәміле түрлері

Биржалық мәмілелер әрқандай түрлерде болуы мүмкін. Сөйтіп биржалық
сауда-саттыққа қатысушылар төмендегілерге байланысты мәмілелер жасай алады:
- нақты тауарға қатысты құқықтар мен міндеттерді өзара бір-біріне
беруге;
- беру мерзімі өтіп кеткен нақты тауарға қатысты нақты құқықтар мен
міндеттерді өзара бір-бірімен беруге (форвардтық мәмілелер) ;
- биржалық тауарды берудің стандарттық шарттарына қатысты құқықтар
мен міндеттерді өзара бір-біріне беруге (фьючерстік мәмілелер) ;
- биржалық тауарды берудің стандарттық шарттарына қатысты құқықтар
мен міндеттерді болашақта беру үшін құқықтарынан шегіну (опциондық
мәмілелер);
- биржалық тауарға, шарттарға немесе құқықтарға байланысты биржалық
сауда-саттық ережелерінде белгіленген басқа да мәмілелер.17
Биржалық саудаға қатысушылар биржалық сауда биржасында: нақты тауарға
қатысты құқықтар мен мiндеттердi өзара алысуға; жеткiзу мерзiмi кейiнге
қалдырылған нақты тауарға форвардты мәмiлелер қатысты құқықтар мен
мiндеттердi өзара алысуға; биржалық тауарды болашақта жеткiзуге фьючерлiк
мәмiлелер арналған стандартты контрактiге қатысты құқықтар мен мiндеттердi
өзара алысуға; биржалық тауарға немесе биржалық тауарды өткiзуге арналған
контрактiге опциондық мәмiлелер қатысты құқықтар мен мiндеттердi
болашақта алысу құқығына арналған құқықтарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.