Қазақстандағы бюджет - салықтық саясатқа талдау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

h3Мазмұны
Кіріспе 3
1 бөлім. Бюджет-салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні 5
1.1 Фискалдық саясаттың түсінігі мен мәні 5
1.2 Қазақстандағы бюджет-салықтық саясатқа талдау 17
2 бөлім. Қазақстан Республикасыныңдағы фискалдық саясаттың негізгі
бағыттары 22
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктері 22
2.2 Мемлекеттік бюджетті атқару 26
3 бөлім. Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру жолдары
31
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатының дамуы 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 43
h3
h4Кіріспе
Нарықтық қатынастардың даму жағдайында реформалардың басты бір
міндеттері болып нәтижелі салықтың механизімін нарықтық экономиканың
инстументтерінің бірі болып құрылатын және әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
табысының көбею мәселесін шешуді рұқсат етеді, сондай-ақ бөлек шаруашылық
субъектілер мен барлық эканомиканың тұтасымен түсімдік дамуына қызмет
етеді.h4
Салық объективті қажеттілік болып табылады, олар қоғамның дамуының
қажеттіліктерімен анықталады. Салықтар жалпы қиындықта бюджетке басқа
қалған түсімдердің арасында көптік салмақты мөлшер алады. Сондықтан
салқытық заң шығаруда сәйкес қызметтердің тәжірибелік қызметі де, салықты
алу механизімінің нәтижелігі де, яғни барлығы тікелей және аса сезімді
елдің экономикасының ауқатына әсері қолайлы балансты қолдайды. Қазақстан
Республикасының салықтық саясатын жетілдіру бойынша үлкен жұмыс жүргізіп
жатыр. Соған орай салықтық теоретикалық сұрақтар кешенді зеттеу және
республикадағы жүргізілетін салықтық саясаттың тәжірбиелік жақтарын
зертеуге арналған. Сондықтан шет елдердің тәжирбесін есепке ала отырып
Қазақстан Республикасының салықтық саясатын жетілдіру бойынша ересек
актуалдылықты алады.
Кездейсоқ емес, берілген мәселенің аптималды нәтижесіне жету үшін әр-
түрлі құрылдардан, оған қоса халықаралық институттар: халықаралық салықтық
және инвестициялық орталық, Халықаралық Валюта Қоры, Еуропалық одақ және
тағы басқа басым мамандар саны қосылды.
Берілген мәселеге шетел өкілдерінің қызығушылығы кездейсоқ емес,
Қазақстан капиталды салымдар мен жер қойнауының байлықтары сияқты және
жұмысшы күштер ресурстарымен бай аймақтардың инвестициялары болып табылады.
Алайда потенциалды инвесторлардың қызығушылығының бар болуы салымдардың
қауіпсіздк кепілдемесін қамтамасыз ететін және адамдардың құқығы сияқты
және жеке пайдалылық нтықмақтастылықтың принциптерін қадағалау.
Экономикалық және әлеуметтік –саяси сипаттын анықталған жағдайларының бар
болуында ғана орын алады. Курстық жұмыстың мақсаты болып салықтық саясаттың
оның ролі мен мәнің нарықтық-экономикалық жағдайларын зерттеу болып
табылады. Жұмыстың 1 бөлімінде фискалдық саясаттың әлеуметтік экономикалық
мәні, 2 бөлімінде Қазақстан Республикасында фискалық саясаттың негізгі
бағыттарын жүзеге асыру және заңдар ерекшеліктері көрсетілген.

h41 бөлім. Бюджет-салық саясатының әлеуметтік-экономикалық мәні
1.1 Фискалдық саясаттың түсінігі мен мәні
Салықтар, белгілі болғандай, мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарының
қаржыландыру көздерінің бірі және мемлекеттік басымдықтарын өтеудің
экономикалық құралы.
Салықтар - мемлекеттік егемендіктің ықылас білдіруінің бірі. Осынысымен
олар мемлекеттік мүліктер мен қарыздардан алынатын табыстардан
ерекшеленеді. Мемлекеттің егемен құқығы болып әрқашанда салықты өндіріп
алудың құқығы тиынды шығару және әділ сотты жөнелту сияқты, соған орай,
салықтар біржақты тәртіпте белгіленген. Салықтар және олардың қызметтері
нақты базисті көрсетеді, яғни салықтық саясатта мемлекетпен қолданылатын
салықтық қатынастардың жылжуының объективті заңдылықтары.h4
Салықтық заң шығарудың мақсатты бағытталуы қолданылуды анықтайтын
үкімет органдарының және басқарудың құқықтық қызметтердің кешенінің ұсынушы
болып есептеледі. Бұл көзқарастан, халық аймағындағы саясат - бұл сонымен
қоса мемлекеттік табысты реттеу, жоспарлау және бақылау кезінде салықтық
техниканы жүзеге асырудағы құқықтық нормалар.
Қазіргі экономистердің анықтауы бойынша, салықтық саясат қаржылық
саясаттың бөлігі болып табылады. Салықтық саясаттың мазмұны мен мақсаты
қоғамның әлеуметтік- экономикалық құрылым мен үкімет басындағы тұрған
әлеуметтік топтармен шарттасылған. Экономикалық негізделген салықтық саясат
салықтық жүйе арқылы орталықтанған құралдарды оптимизациялаудың мақсатының
ізіне түсуде. Батыс экономистері салықтық саясатты бөлек бөлмейді және
мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін орындауын салықтар арқылы
жүзеге асырудың қаржыландыруын түсіндіруімен, мемлекеттік шығындардың
жағдайларын зерттеуінсіз салықтардың әсерін қарастырмайды.
Жұмыспен қамтылу, өндіру көлемдерінің және инфляция қарқынының өзгеру
деңгейіне бағытталған үкіметтің арнайы шешімдерінің нәтижесінде мемлекеттік
шығындардың, мемлекеттік бюджеттің, салықтарының және сальдо мөлшерлерінің
мақсатты бағытталған өзгерулері ретінде анықталатын бұндай саясатты
дикрециялы фискалды деп атайды.
Дискрециялық емес фискалды саясат - бұл сондай-ақ жалпы табыстың
циклдік ауытқудың нәтижесінде айтылған мөлшерлердің автоматикалық өзгеруі.
Мұндай саясат тұрақтандырылған ықпал көрсететін ЖҰӨ өсу (кему) мерзіміндегі
мемлекеттік бюджетке таза салықтық түсімдердің автоматикалық көбеюін
(азаюды) болжайды.
Нақты жағдайда таза салықтық түсімдер бюджетке салықтық түсімдердің
мөлшерінің және үкіметтің төленген трансферттер сомасының арасындағы
айырымын айтады.
Мысалы, Юткина Т.Ф. салықтық саясатты салықтық заңдардың мақсатты
бағытталуын айқындайтын үкімет органдарының және басқарманың құқықтық
қызметінің кешені деп анықтайды.
Салықтық саясат үкімет органдары мен басқарманың ғылыми негізделген
және экономикалық мақсатқа сай тактикалық және стратегиялық құқықтық
қызметтерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Салықтық саясатты жүргізудегі бастапқы нұсқама болып тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз ету, салық төлеушілерден салықтық төлемдерді төлету
емес, сонымен қоса салық салудың ықпалының астында жиналған шаруашылық -
экономикалық қатынастарды бүкілжақты бағалауды жүргізу. Сондықтан, салықтық
саясат - бұл салықтық заңдардың үйғарымның автоматикалық орындалу тиіс,
оларды жетілдіру.
Салықтық саясат келешекке есптеумен жүргізілген салықтық стратегия, ал
нақты мерзімде - салықтық тактика. Тактика және стратегия айырылмас, егер
мемлекет қоғамдық, корпоративтік және жеке экономикалық ынталарды
келістіруге ұмтылады. Жиі, мемлекеттің басқарушысымен әрекет қылған нақты
кезеңде салық салудың координациясы бойынша тактикалық қадамдар
экономикалық дәлелденбеген. Бұл тек қана салықтық стратегияның өткізуіне
кері әсер келтірмей ғана қоймай, сонымен қоса мемлекеттің экономикалық
бағытын деформациялайды. Салық саласындағы Ресейдің әйгілі экономисті
Черник Д.Г. салықтық саясатты экономикалық мемлекеттік реттеудің негізгі
құрамы болып табылады және жеке кәсіпкерліктің дамуына қаржылық ықпалын
көрсетеді деп ойлайды.
Салықтық саясаттың қаржы құралдарының алымының формалары мен
әдістерінің жиынтығы - қиын жағдай. Онда терең қарама - қайшылық шалғындық
салынған: бір жағынан, экономика субъетілерінен жеткілікті қаржы
ресурстарын айыруды қамтамасыз ету, екінші жағынан - бұл жағдайда олардың
іскерлік активтілігінің төмендеуін ұйғармау. Бұл парадоксты шешу орынды
компромисс есебінен қамтамасыз етіледі - деп, өз жұмыстарында Соколинский
В.М. белгіледі.
Экономикалық сөздіктерде берілген анықтама келесі түрде жинақталған:
салықтық саясат - салық салуда тікелей немесе жанама қатынасқа ие, қандай
да бір мемлекеттің конституциясымен салықтық заңдардың жиынтығы және басқа
заңды актілерде анықталған салықтық қатынастардың қатысушылардың өздерінің
құқықтары мен міндеттерінің орындалуындағы стратегиялық бағыт және
тактикалық іс - әрекет.
Бірақ ең қысқа анықтама дамыған елдердің салықтық жүйесі сөздігінде
берілген, ол салықтар аймағында мемлекетпен өткізілетін шаралар жүйесі
ретінде салықтық саясатты сипаттайды.
Жоғары дамыған нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің құрылымының
өзгеруін, территориалды экономикалық дамуын, халықтың табыстылық деңгейін
өзгерту мақсатымен ұлттық табысты қайта тарату үшін мемлекетпен салықтық
саясат қолданылады. Салықтық саясаттың міндеттері келесілерге бағытталады:
1.өзінің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін мемлекетті қажет қаржы
ресурстармен қамтамасыз ету;
2.жалпы елдің шаруашылығын реттеу үшін жағдайларды жасау;
3.нарықтық қатынастардың процессінде пайда болған халықтық табыс
деңгейіндегі тепетеңсіздікті тегістеу.
Халықаралық тәжірибеде салықтық саясаттың үш тұрпатын бөледі.
Бірінші тұрпат - алуға болатынның бәрін алу принципімен сипатталатын
максималды салықтар саясаты. Бірақ салықтардың көбейуі мемлекеттік табыстың
өсімі жүктелмесе, бұл жағдайда мемлекетке салықтық қапқан дайын тұрады.
Ставкалардың шектеулері анықталған және әр берілген жағдайда көптеген
факторлардан тәуелді. Шетел ғалымдары бұл шектелген ставканы 50% анықтайды.
Екінші тұрпат - орынды салықтар саясаты. Ол кәсіпкерліктің дамуын және
оны сәтті салықтық климатпен қамтамасыз етеді. Кәсіпкер максималды салық
салудың астынан шығарылады, бірақ бұл мемлекеттік түсімдердің қысқару
салдарынан әлеуметтік шаралардың шектелуіне әкеледі.
Үшінші тұрпат - салық салудың тым жоғары деңгейін қарастыратын салықтық
саясат, бірақ әлеуметтік қорлардың мағыналылығында. Салықтық табыстар әр
түрлі әлеуметтік қорлардың көбейтілуіне бағытталады. Мұндай саясат
инфляциялық спиральды тарқатылмаға әкеледі.
Салықтық саясат екі өзара байланысты әдістермен өткізіледі:
1) салықтық жоспарлау және болжау;
2) салықтық есептеме.
Салықтық жоспарлау мен болжаудың негізгі міндеттері - бюджеттік
тапсырмалардың сапалы және санды параметрлерін экономикалық негізделумен
қамтамасыз ету және салықтық концепциясының заңды тәртіппен өңделген және
қабылданған шығатын елдің әлеуметтік-экономикалық дамудың болашақты
бағдарламасы. Берілген міндет бір қаржылық жылға (ағымдық салықтық
жоспарлау), сондай - ақ тым алыс болашаққа (салықтық болжау) есеп айырысу
болып орындалады. Соған орай салықтық жоспарлаудың тактикасын және оның
стратегиясын бөледі.
Салықтық жоспар және болжауды қаржы мемлекеттерінің базистік
элементтерінің бірі ретінде қарастыру толығымен заңдылықты. Берілген
жағдайда қаржы менеджменті елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық басқару
позициясынан жалпы мағынада қарастырылады.
Жоғарыда айтылғандай, салықтық саясат болашаққа есеп айырысумен
өткізілетін, бұл салықтық стратегия, ал ағымды мемлекетте салықтық тактика.
Бұдан, экономикалық дамудың тенденциясына жанаса ғылымдардың болжамын
есепке ала отырудан объективті шындылығынан, қоғамдағы әлеуметтік
жағдайының жайы, мемлекетпен жетілдірілетін салықтық стратегия келесі
міндеттерді қудалайды:
1.экономикалық - экономикалық өсуді қамтамасыз ету, өндірістің
циклдігін әлсіретуін, дамудағы сәйкестенбеулерді жою, инфляциялық
процесстерді жеңу;
2.әлеуметтік - пайданың өсімін ынталандыруды және халықтың табысының
түсуін жаратпау жолдарымен белгілі әлеуметтік топтардың ықыласында ұлттық
табиғатты қайта бөлу;
3.қазыналық - мемлекеттің табыстарын көбейту;
4.халықаралық-басқа елдермен экономикалық байланыс-тарды күшейту, төлем
балансы қолайсыз жағдайларды жеңу үшін. Басқармалық құрылымдардың
тактикалық іс - әрекеттері мен мемлекеттің конституциялы құқық актілерімен
бекітілген салық салудың жалпы стратегиясының арасындағы қарама -
қайшылықтары бюджеттің қайта теңгеруге, шаруашылық механизмдегі қауызға,
қайта өндіру процессінің тежелуіне және жалпы - экономикалық кризиске
әкеледі.
Салықтық тактика бюджеттік сыныпталу тілігінде табыстылық бюджеттік
статьяда жалпы құрылымдардың жасалуында, салықтық реттеу және бақылауды
өткізудің тұсында үкімет және басқару органдарының тәжірибелік іс -
әрекеттерінің кешенін көрсетеді. Тактикалық қадамдардың сапалы мазмұны
барлық бюджеттердің деңгейлерінің орындалуының толықтығын және уақыттылығын
алдын - ала анықтайды.
h4Салықтық саясаттың өткізілу тұсында тактикалық іс - әрекеттердің
негізделуі бюджет табыстарының құрылуында үлкен ролін ойнайды. Нақты
нүктелі тапсырмалардың орындалуы бойынша салықтардың сәйкес жоспар кезеңі
тұтас қатар өзара аралас іс - әрекеттерден құрылады:
- өткен кезеңде экономикадағы пайда болған тенденцияны есепке ала
отырып салықтық шаралар жүйесінің нұсқауларын іздеу;
- оптималды салық салудың нұсқауларын бағалау, олардың салықтық сынып
қаржы - шаруашылық қызмет тұрпаттарын, салық төлеушілер сыныбын, бөлек
территориялар және басқа факторлар тілігінде олардың ранжированиесі;
- болашақ салықтық тәртіптердің артық көрінетін варианттарды негіздеу;
- өткен жылдың бюджеттің орындалуының экспертизаның жүргізілуінің
нәтижесін есепке ала отырып салықтық табыстардың жобаларын есептеу;
- бюджеттік сыныпталудың сәйкес статьялары бойынша үкіметпен және
парламентпен қабылданған салықтық міндеттемелерді талқылау, сәйкес
заңдардың бюджеттік табыстарының ақырғы ұйғару негізінде нақтылау және
қабылдау.h4
Салық төлеушілерден, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес ресми
органдардан түсетін басқарушылық шешімдерді өндіру үшін бұл іс-әрекеттерде
ақпаратты жинау және өңдеу талдау сатысында негізгі ролді ойнайды. Дұрыстық
және толықтық жиналған және өңделген ақпарат бюджетті-салықтық нормалар мен
ережелерді әрі қарай жетілдіруде негізгі базасын құрайды.
Мықты экономикада барлық салықтық саясаттар үйлеседі. Қазақстан үшін
салықтық саясаттың бірінші тұрпаты үшіншімен үйлесуде сипатталады.
Қазіргі уақытта салықтық есеп түсінігі Салықтық Кодекске енгізілген,
солай бұл ерекшеленген есеп беру түрі заң шығарушымен негізделген, сол
уақытта мұндай ерекше есептік қызмет оқымыстылармен және тәжірибеліктермен
қашанда емес оң бағаланады.
Алайда, мұндай қажеттілік жетілдірілді, өйткені Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығымен енгізілген заң күші бар Салықтар
және бюджетке басқа міндетті төлемдер туралы 1995 жылы Қазақстанда екі
есепке алу жолдары бар: бухгалтерлік және салықты есептеу бойынша есеп беру
бөлек салықтар бойынша салық салу базасын есептеу үшін қажет арнайы
ұйымдастырылған мәліметтерді есептеуді жүргізудің талаптары, дәстүрлі
бухгалтерлік есеппен қатар есеп беру бойынша ерекше заң шығарумен
бекітілмегенмен.
Алайда олар заң шығарушы ережеде (Қазақстан Республикасының мемлекеттік
табыстар Министрлігінде және ҚР Салықтар және бюджетке басқа міндетті
төлемдер туралы Заңының бөлек статьяларында), үкіметтің орнатылуы мен
Министрліктегі түсіндірулерде мемлекеттік бюджетке бағыталатын төлемдер мен
жиындар бойынша бөлек салық түрлерінің есептелу тәртібін және төлетудің
мерзімін уақыт тәртібімен бақылау. Қазіргі уақытқа бухгалтерлік есеп есеп
айырысу-салықтық қызметті орындай бастады.
Экономистердің белгілеуі бойынша салықтық заң шығару норма қатынасында
командно-таратушылық тоны бар кәсіпорын бухгалтерлеріне нақты талаптарды
бекітті, бухгалтерлік есептің ұйымдастыруын регламентациялайды. Бөлек
салықтық талаптар қаржылық-шаруашылық кызметтің көрсеткіштерін шектеулі
шамалаған әдістемелік ережелер мен нұсқаулар бойынша салықтық төлемдерді
есептейді. Алайда салық салу емес, керісінше бухгалтерлік есептің жүйесі
ақша ағынының қозғалысын белгілейді және өндірістің құндық шамасын жалпы.
Сондықтан, бухгалтерлік тәжірибе салықтық өндірістің ерекшелігін айқындау
керек және салықтық есепті жүргізудің негізі болу керек, керісінше емес.
Салықтық басқару елдің шаруашылық дамуын алып түседі, өйткені салықтық
шаралар базистік қатынастарға ықпал ететін жан-жақты құрал.
Елбасы Тәуелсіздіктің бастауында қабылданған ұзақ мерзімдік стратегия
мен он жылдық жоспардың ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп,
келесі, 2004 жылғы бірқатар салық ставкаларын төмендету мен халық тұрмысын
жақсартудың мәдениет, білім жөне жалпы руханият салаларын дәйекті түрде
дамытудың негізгі бағыттарын саралап, баяндап берді.
Қазақстан Республикасыньщ нарық жағдайындағы экономикасының дамуы,
мемлекетгің экономикалық саясатының құрылымдық және қаржы саясаттарының
шешуші шараларына байланысты.
Қаржы саясаты еліміздің қаржы заңдылықтары негізінде қаржы ресурстарын
жұмылдыру, оларды бөлу, пайдалану тәсілдері мен формалары жүйесінен түрады.
Қаржы саясатының негізі болып фискалдық саясат, яғни үкіметгің салық
салу жүйесіндегі және мемлекетгік шығындарды реттеуі төңірегінде жүргізетін
бюджетті - салық саясаты саналады.
Салық — экономикалық қатынастардың бір бөлігі болып табылатындықтан
қаржы қатынасы арқылы оны экономикалық базиске жатқыза аламыз. Салықтың
объективті қажетгілігі қоғам дамуының тұтынуына байланысты. Мемлекет
салықтың осы объективті қажеттілігіне сәйкес салық жүйесін қалыптастырады,
қаржы жүйесіндегі оның құрылымы мен әрекет ету механизмін жетілдіреді.
Салықтың әлеуметгік-экономикалық мәні мен атқаратын рөлі, қоғамның саяси
және экономикалық құрылғысына, мемлекеттің табиғаты мен алдында тұрған
міндеттеріне байланысты анықталады. Сондықтан да, мемлекет пен қаржы жайлы
ілім, салық ұғымының мәні мен салық салу механизмінің теориялық негізі
болып табылады.
Салықтың экономикалык мәні - шаруашылық субъектілері мен жеке
тұлғалардан, міндетті жарна түрінде жалпы ішкі өнімдерінің белгілі бір
үлесін алатын экономикалық қатынастардың бір белігі болып табылуында.
Қазіргі мемлекеттердің барлығында дерлік, азаматтарды экономикалық
қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеумеггік қолдау жүйесі бар.
Әлеуметтік қолдау дегеніміз — қоғамның табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек
ретінде көрсететін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша жәрдем
ақы, қарттар мен мүгедектерге берілетін зейнетақы және әл-ауқаты нашар
отбасыларына берілетін әлеуметтік көмектер мен 2002 жылдың І-ші қаңтарынан
әрекет ететін мақсатгы әлеуметтік көмек және басқа да түрлері жатады.
Осындай бағдарламаларға мемлекеттің тегін медициналық қызмет көрсетуі,
тегін пәтер беруі, сондай-ақ табысы аз отбасыларына әлеуметтік қызметтер
көрсетуі және т.б. жатады. Әлеуметтік қорғау бағдарламасының мәні,
қоғамдағы табысты қайта бөлумен көрсетіледі. Осылардың негізінде
біреулерден салық өндіріліп алынып, екінші біреулеріне жәрдем ақы ретінде
беріледі. Қазіргі қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын камтамасыз ететін салық
құралдарыньщ негізгісі болып: жұмысты ұсынушылар мен жалданып жұмыс
істеушілер, еңбек ақы қорынан төленетін әлеуметтік салық пен жеке
тұлғалардың табыс салығы бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесі жатады.
Кез келген елдің экономикалық жүйесінің функциясын қамтамасыз етуде
басты ролді мемлекет атқарады. Мемлекет өзінің барлық өмір сүру тарихында
ішкі тәртіпті, заңды сақтау, ұлтгық қорғанысты ұйымдастыру сияқты, бірқатар
міндеттемелермен бірге экономика саласында да белгілі бір қызметгер
атқарады, яғни ақша айналымын реттеу, салық жинағын ұйымдастыру және т.б.
Ал қазіргі жағдайда кез келген дамыған нарықтық экономика мәні бойынша,
аралас экономика - мемлекетгік сектордағы еркін кәсіпкерлікпен қатар,
мемлекеттің ұлттық шаруашылықты реттеуі де жатады. Мемлекеттің экономиканы
ретгеу теориясының пайда болуы, XX ғасырдың ортасында болған экономикалық
дағдарыстьщ көлемімен тікелей байланыста болды. Әлемге аты әйгілі, ұлы
ағылшын экономисі Дж.М. Кейнстің концепциясы нарық көлемін кеңейту, жаппай
тұтынуды арттыру, циклдік ауытқуларды жеңілдету, міне осылардың нәтижесінде
— экономикалық өсудің тұрақты, жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуді
қарастырған. Шаруашылықты реттеу фискалдық және қаржы саясаттарының
көмегімен сұранысты икемдеуге ынғайласқан. Арада біраз уақыт өткеннен соң,
мемлекеттің тәуелсіз, еркін тауар өндірушілердің шаруашылық қызметін
реттеуге мүмкіндік беретін, А.Лаффердің бюджеттік концепциясы пайда бодды.
XX ғасырдың екінші жартысындағы нарықтық экономиканық дамуы, мемлекет
кызметінін кеңеюіне және оның экономикалық аядағы рөлінің артуына әкеп
соқты. Осындай нөтижедегі экономикалық тиімділікке, көп жағдайда,
бәсекелестік нарық механизмінің әрекет етуі жағдайында ғана қол жеткізуге
болады. Әйткенімен, нарықтық экономикадағы мемлекеттің мақсаты - нарық
механизмін түзету емес, сәйкесінше, оның еркін әрекет етуіне жағдайлар
жасау, яғни мүмкіншілігінше бәсекені, қажеттілігінше мемлекеттің реттеуші
әсерін қамтамасыз ету. Осы аталған мәселелердің бәрін шешу үшін,
мемлекеттің қол астында барлық құралдар жиынтығы бар. Солардық ең
негізгілері: фискалдық саясат, әлеуметгік және табысты реттеу саясаттары.
Фискалдық саясатқа мемлекеттің бюджет қорын бөлу қызметі де жатады,
яғни бір жағынан салық салу жүйесі арқылы бюджеттің кіріс қорын толтыратын
болса, ал екінші жағынан — оларды жұмсау қызметімен айналысады. Мемлекет
дәл осы қорлардың есебінен ұлттық қауіпсіздікті халықтың қоғамдық
игіліктері мен қызметтерін түтынуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ саяси,
әлеуметтік, экологиялық және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекет халықтың әл-ауқатын, тұрмыс денгейін жақсарту мақсатында
белгілі бір әлеуметтік саясат жүргізеді. Ал мемлекеттің кірісті қайта бөлу
функциясы, біз жоғарыда айтьш өткендей, мемлекеттің салық жүйесі арқылы,
сондай-ақ әртүрлі мемлекетгік бағдарламалары арқасында тұрмыс деңгейі
нашарларға — мемлекетгік көмек көрсету, жұмыспен қамту аясында да белгілі
саясаттар жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттің фискалдық саясатының басты міндеті болып, салық ставкаларын
үкіметтің мақсатына сәйкес өзгерту. Фискалдық саясатты жүргізу - еліміздің
занды органдарының айрықша құқы, себебі бұлар мемлекеттік бюджетті қысқарту
және бекіту арқылы салық салуды және олардың жұмсалуын бақылайды.
Экономикалық саясатты жүргізудің барлық құралдары бір-бірімен тығыз
байланыста. Бірақ та бұлардың ешқайсысы бір-бірінен жекеленіп әрекет
етпейді. Әйткенмен бұларды нақты бір салада пайдалану кезінде, басқаларына
тигізетін әсерін ескерген жөн.
Мемлекет өз елінің қаржы жағдайының тұрақтылығына, қоғамдық өндірістің
тұрақты өсуі негізінде, қаржы ресурстарын үнемі арттыруының арқасында қол
жеткізеді. Экономикалық дағдарыс жағдайында, әлеуметгік-экономикалық даму
кажеттілігіне арналған қаржы ресурстарының көлемі азаяды. Осының салдарынан
көптеген қажеттілік қанағаттандырылмай қалады. Мемлекет бірінші кезекте
тұрған тактикалық және стратегиялық міндетгерді бұза отырып, шектелген
қаржы көлемін бірінші қажеттіліктегі шығындарды жабуға қарай жұмсайды. яғни
алдағы мақсаттарын таңдауына шектеу қойылады. Ал мұндай әрекег, жағдайды
одан да бетер тұрақсыздандыра түседі.
Сондықтан да, қаржы тұрақтылығының жалпы ережесі бойынша, дағдарыс
кезінде де және экономикалық өсу кезінде де қаржы ресурстары мен бұларға
қарама-қарсы қоғамның әлеуметгік-экономикалық қажеттіліктері сәйкес болуы
керек.
Біздің қоғамымыздың өтпелі кезеңінің дамуына, әлеуметтік аядағы өтпелі
жағдай сәйкес келеді. Бұрынғы халықты әлеуметтік қорғау моделі мен
әлеуметтік салаларды қаржыландыру жүйесі бүгінгі кұнде жойылған, ал жаңа
қаржыландыру механизмі әлі тәжірибелік кезеңде және оны дамытудың ұтымды
жолдарын іздестіру үстінде.
Қоғамның әлеуметгік-экономикалық қажетгілігін қанағаттандыру дәрежесі,
өндірілген жалпы қоғамдык өнімнің көлеміне байланысты. Ұлттық табыстағы
әлеуметгік қажеттілік көлеміне шектеу енгізу минималды күнкөріс минимумын;
минималды тұтыну бюджеті; тұтыну корзинасының құны; еңбек ақы, зейнет ақы,
жәрдем ақы және стипендия төлеудің минималды мөлшері сияқты тұтынудың
әлеуметтік нормативтерін пайдалануға мұқтаждық етеді. Инфляциялық жағдайда
халықтың өмір сүруінің қажетті әлеуметтік деңгейін сақтап тұруы үшін еңбек
ақы мен әлеуметгік төлемдерге индексация жүргізіледі, өтемдік үстемақылар
ұсынылады. Мұнымен қатар, халықтың әлеуметгік қажеттілігі мен оны
қанағаттандырудың негізі болып, еңбек ақы төлеу түрлері мен жүйелері, табыс
және әлеуметгік салықтардың ставкасы арқылы еңбек ақыны салықтық реттеуі,
тұтынуға бағытгалған қордың өсімін немесе еңбек ақы төлеудің жалпы қорын
реттеуі саналады.
Халықтың кедейлігі мәселесін түсінуге деген көзқарастың үш түрі бар:
- табыс немесе тұтыну тұрғысынан;
- негізгі қажеттіліктер тұрғысынан;
- адам әлуетін дамыту мүмкіндіктері тұрғысынан.
Қазіргі кезде, қоғамның әлеуметгік-экономикалық саясатының стратегиялық
мақсаты болып, экономикалық өсу негізінде халықтың әл-ауқатын жақсарту
болып табылады. Сондықтан да, бюджет саясатының нәтижесі бюджет кірісінің
деңгейімен, бюджет міндеттемелерін орындау дәрежесімен, бюджетаралық
катынастардың әрекет ету процесіндегі бюджет тапшылығы мен мемлекет қарызын
басқаруы сияқты құрамдас бөліктердің орындалуымен анықталады. Әр түрлі
деңгейдегі бюджеттердің өзара қатынасы бюджетті өңдеу, қарастыру, бекіту,
орындау, бақылау және бюджетгің орындалғаны жайлы есеп беруі сияқты нақты
механизмнің әрекет етуінен тұрады. Бюджет саясатының, соның ішіндегі
бюджетаралық қатынастардың механизмі ортақ құқықтық негізде, барлық
бюджеттердің бірдей жіктелуімен, бюджетгің бір деңгейінен басқасына
берілетін статистика түрімен, бюджет процедурасының ортақ принциптерімен,
бюджеттік процестермен өзара байланыстағы ортақ ақшалай-несиелік жүйемен
қамтамасыз етіледі.
h41.2 Қазақстандағы бюджет-салықтық саясатқа талдау
Бүгiнде Қазақстанда салық жүйесiнде, бюджеттiң атқарылуында бiраз
табыстар бар, негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердің тұрақтануына қол
жеткiзiлдi. Тиiмдi бюджет жүйесiн құру жөнiнде едəуiр қадамдар
жасалды.h4
1999 жылғы есептiк деректерге сəйкес мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-
нiң 19,8%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,2%-ын құрады. Мемлекеттiк
бюджеттiң тапшылығы IЖӨ-нiң 3,5%-ын құрады жəне 1998 жылмен салыстырғанда
0,7%-ға төмендедi. Есептiк деректер бойынша, (есептеу кезеңiнсiз) 2000 жылы
мемлекеттiк бюджеттің IЖӨ-ге 0,1% болған шамалы профицит жағдайында,
мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-нiң 23,1%-ын, шығыстар мен кредиттер -
IЖӨ-нiң 23,0%-ын құрады. Қазақстан ТМД мемлекеттерiнiң алғашқыларының бiрi
болып салық туралы заң қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың
қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке
құрылымдандыруда, салықтарды есептеу мен алудың тəсiлдерiн белгiлеуде
едəуiр рөл атқарды. Мемлекеттiк кiрiс жүйесiндегi реформалау, мемлекеттiк
бюджет қаражатының келiп түсуiн бақылау мəселелерiне байланысты барлық
фискалдық органдарды бiр ведомство шегiнде шоғырландыру процестерi табысты
жүргiзiлдi.
Салық заңдарын жетiлдiру жөнiнде жұмыс жүрiп жатыр. Экономиканың даму
перспективасын ескеретiн жəне мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерiн
оңтайлы үйлестiретiн қолайлы орта жасауға барлық нормативтiк құқықтық
актiлердi бiр заң актiсiнiң шеңберiнде бiрiктiруге бағытталған жаңа Салық
кодексi қабылданды.
Салық жүктемесiн азайту мақсатында 2001 жылы қосылған құн салығының
ставкасы 16%-ға дейiн жəне əлеуметтiк салық 21%-ға дейiн төмендетiлдi.
Шығыстардың тиiмдi жүйесiн жасау жөнiнде шаралар қолданылды.
Қазынашылық жұмысы тиiстi деңгейде жолға қойылды. ТМД елдерiнiң арасында
алғашқылардың бiрi болып Қазақстан қазынашылық жүйесi арқылы бюджеттiк
бағдарламаларды уақтылы жəне мақсатты қаржыландыруға қол жеткiздi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жəне Қазақстанның Даму Банкi
құрылды. Əлемдiк стандарттардың талаптарына жауап беретiн кiрiстер мен
шығыстарды жаңа бюджеттiк жiктеу енгiзiлдi.
Шығыстар жүйесiн жетiлдiру жөнiнде маңызды iс-шаралар орындалды. 1999
жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар таратылды, ал олардың кірістерi
мен шығыстары мемлекеттiк бюджетке шоғырландырылды. Сондай-ақ алдын ала
бақылау жасау тетiгiн жетілдiру жөнінде шаралар қолданылды, мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттемелерiн тiркеудi есепке алу енгiзiлдi. Сондай-ақ
республика халқының белгiлi бiр санаттарына бюджет көтере алмайтын нақты
жеңілдіктер мөлшерiн берудiң көп жылдық практикасы оларды азаматтардың
жекелеген санаттарына ақшалай өтемақы берумен алмастыру арқылы алып
тасталды. Барлық деңгейдегi бюджеттер бюджеттік бағдарламалар деңгейiнде
бекiтiледi, ал бюджеттен қаражат бөлу жекелеген министрлiктер мен
ведомстволарды қаржыландыруға емес, бюджеттiк бағдарламаларды орындауға
жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк бюджет кiрiсiн басқару процесiн жетiлдiру шеңберiнде 1999
жылы мемлекеттiк қаржыны басқару мəселелерi бойынша бюджет заңдарына
өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдың 1 сəуiрiнде қабылданған "Бюджет жүйесi
туралы" Қазақстан Республикасының Заңы бюджетаралық қатынастың жаңа
тетiктерiн белгiледi.
Мемлекеттiк секторға функционалдық талдау жүргiзу нəтижесiнде
мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мемлекеттiк мекемелер мен
мемлекеттiк кəсiпорындарға бөлiндi. Азаматтық жəне бюджеттiк заңдарға
тиiстi өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдан бастап кейбiр мемлекеттiк
функциялар бəсекелестiк ортаға берiлдi жəне мемлекетке қызмет көрсету
нысанында орындалады. Мұндай функцияларды iске асыру жөнiндегi бюджеттiк
бағдарламалар мемлекеттiк тапсырыс нысанында орындалады.
Қазақстанда жұмыс iстейтiн iрi шетел компаниялары салық заңдарын жиi
бұза отырып, салық төлеуден жалтарады, мұны тiптi халықаралық ұйымдар да
атап көрсетедi. Бюджетке түсiмдi көбейту үшiн едəуiр резерв нақ осында бола
тұрса да, бюджетке берешектi өтеу жөнiндегi жұмыс нашар жүргiзiледi.
Бюджетке төлем жасау жөнiндегi салық мерзiмiн кейiнге қалдырудың
тəртiбiне өзгерiстер енгiзу талап етiледi, өйткенi қазiргi кезде салық
органының басшысы тиiстi қаржы органының басшысымен келiсiм бойынша салық
төлеу жөнiндегi мерзiмдi ұзартуға құқылы.
Соттардың жұмыс бастылығына жəне судьялардың арнаулы бiлiмiнiң
жоқтығына байланысты кəдiмгi сот арқылы салық төлеушiлердiң құқығын қорғау
тым қиындатылған. Қазақстан аумағына шектес мемлекеттерден тауарлардың
кеден бақылауынан өтпей əкелiну мүмкiндiгi мемлекетке елеулi экономикалық
залал келтiредi.
IЖӨ көлемiнiң жыл сайынғы өсуi жағдайында мемлекеттiк бюджеттің көлемi
тұтас алғанда төмен болып отыр, ол IЖӨ-нiң 25%-дан кем мөлшерiн құрайды.
Шығыстардың мұндай деңгей жағдайында мемлекеттiк бюджет мемлекеттiң барлық
функцияларын орындауды толық қамтамасыз ете алмайды.
Бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың аяқталмауы бюджетаралық қатынастың
өзектi проблемасы болып отыр.
Бюджеттiң теңдестiрiлмеуi бюджеттер өкiлеттiгiнің айқын ажыратылуының
жеткiлiктi болмауына байланысты тереңдей түсуде.
Бюджет ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкiлеттiктерiн
орталықтандыру арасында үйлесiмсiздiк бар. Қазiргi кезде қалыптасқан жағдай
бюджет жүйесiн орталықсыздандыруды күрделендiредi. Бұл ең алдымен бюджеттiң
тiгiнен түсiрiлуi туралы түсiнiктiң сақталуына байланысты.
Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың
артықшылықтарын пайдалануға кедергi келтiредi.
Бюджеттi жоспарлаудың уақыт аясы орталықта да, сондай-ақ аймақтық
деңгейлерде де қысқа мерзiмдi болып отыр. Бюджеттердiң аудандық жəне
облыстық деңгейлерiнде өзіндік кiрiс көздерi бекiтiлмеген.
Республикалық бюджетке iшiнара аударылатын кiрiстер есебiнен жергiлiктi
бюджеттердiң кiрiс бөлiгiн асыра орындауы көбiне мемлекеттiк бюджеттiң
еркiн қаражатын түзедi.
Жергiлiктi атқарушы жəне өкiлдi органдар осы көздер бойынша кiрiс
жоспарын ұлғайту жəне қаражатты қосымша шығыстарға бағыттау мүмкiн
болмайтын проблемаларға тап болады. Еркiн қаражат айналымға уақтылы тартыла
алмайды жəне өткiр əлеуметтiк-экономикалық проблемаларды шешуге жiберiле
алмайды.
Қайсыбiр кiрiс көздерi бойынша болжамды деректердi асырып жiберу немесе
төмендету фактiлерi жиi кездеседi, бұл өз кезегiнде, əр түрлi деңгейдегi
бюджеттердiң атқарылуын тұрақсыздандырады. Заңдарда белгiленген ұзақ
мерзiмдi бюджеттiк алу мен субвенциялар мөлшерiн белгiлеу рəсiмi практикада
жеткiлiктi деңгейде iске асырылмайды. Жергiлiктi бюджеттердiң шығысы
негiзiнен ағымдағы шығындарға шоғырландырылған жəне күрделi шығындарды
бекiтуде белгiсiздік орын алған. трансферттердiң ағымдағы тетiгi
аймақтардың жай-күйiн бағалаудың маңызды факторларын қамтымайды, ол ашық
емес жəне орталықтан тұрақты түрде түзетiлуге мұқтаж.
Трансферттердің қолданыстағы жүйесi алулар мен субвенцияларды реттеу
əдiсiмен "жыртықты жамаудың" ескi тетiгiн шын мəнінде қайталайды жəне сол
арқылы облыстардың бюджетiн теңдестiредi. Шығыстар жоспары ел дамуының
басымдықтарымен əрдайым байланыстырыла бермейдi. Республикалық жəне
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуының жеткiлiктi дəрежеде ашық болмауы
мемлекеттiк шығыстарды тиiмсiз басқаруға алып келедi.
Бюджеттiң шығыс бөлiгiнде ағымдық сипаттағы шығыстар мен дамытуға
арналған шығыстар бөлек көрсетiлмеген. Iшкi жəне сыртқы аудит жүйесi
тиiмсiз. Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау тұрғысынан
бюджет қаражатын жұмсаудың мониторинг жүйесi жоқ.
Бюджеттiк бағдарламалардың əкiмшiлерi жəне оларға ведомстволық
бағынышты мекемелер деңгейiнде бюджет қаражатын тиiмсiз басқару
нəтижесiнде, сондай-ақ тауарлар мен қызмет көрсетулердi сатып алуға
арналған уақтылы өткiзiлмейтiн конкурстар есебiнен бюджеттiң
пайдаланылмаған қаражаты көбеюде. Өткiзiлген конкурстар басқа ықтимал
жеткiзушiлердiң жоқтығына иек арта отырып көбiне бiр көздегi жеңiмпаздарды
айқындайды.
Тауарлар мен қызметтердi конкурстық айқындау есебiнен пайда болған
бюджет қаражатын үнемдеу ашық болмай отыр.Аумақтық Қазынашылық органдарының
жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына қызмет көрсетуге қатысты талаптары
қаражатты ұтымды жəне тиiмдi пайдалануды толық қамтамасыз етпейдi. Шетелдiк
көздерден қарызға қаражат алуға байланысты консультациялық шығыстар жоғары
күйiнде қалып отыр.
h42 бөлім. Қазақстан Республикасыныңдағы фискалдық саясаттың негізгі
бағыттары
2.1 Қазақстан Республикасының фискальдық саясатының ерекшеліктері
Салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығарумен жүзеге асырылады және
реттеумен және осыған сәйкес құқықтық формаға ие.
Солай, сәйкес құқықтық актілер арқылы мемлекет оған өкілетті
мемлекеттік органдармен салықтарды бекітеді және енгізеді, осының негізінде
салықтық саясат пен салықтық жүйені қалыптастырады, әр салықтың түрі
бойынша салық салудың тәртібін анықтайды, өзінің арнайы салықтық органдарын
құрайды және олардың хабардардығын анықтайды, салықтық заң шығарудың
бұзушылығы үшін жауапкершілікті бекітеді және т.б. Бұл актілер қоғамдық
қатынастардың көпсандық негізінде жатыр, олар мемлекеттің салықтық
қызметінің процессінені құрылады. Бұл құқықтық бұзушылықта мемлекет
субъектілердің тәртібін құқықты және міндеттерді анықтау арқылы реттейді.
h4
Салықтық заң шығарудың нормативтік құқықтық актілер біруақыттылы салық
салудың заңды негізделу ретінде және қоғамдық қатынастардың, өздерінің
экономикалық және заңды белгілері бойынша салықтық болып табылатын құқықтық
көздерін реттеу ролінде шығады.
Құқықтық нормалардың жиынтығы, салық пен салық салуға арналған,
құқықтық институт құрайды, ол салықтық құқық деп аталады.
Салықтық саясат өмірге мемлекеттің салықтық жүйесі арқылы жүзеге
асырылады.
Қазақстан Республикасының салықтық жүйесінің негізі 1991ж. СССР
салықтық сұрақтар бойынша құжат пакетінің болғанында салынған. Әрине, ол
өзінің көп қалпында елде болған салық салудың тәртібінен тәжірибелік
айырмашылығы болған жоқ. Алайда, Қазақстанның егемендігін жариялағаннан
соң, ондағы нарықтық қатынастардың қалыптасу шамасымен сәйкес оның салықтық
жүйесі өзгерді.
Салықтық заң шығаруға енгізілген өзгерудің алғаш сатысында жүйелі мәні
болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша өркениетті нарықтық сипат емес,
өкілетті сипатта болды. Солай бюджетке салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің саны өсті, сол кезде салықтық заң шығаруда жаңа жеңілдіктер
енгізілді.
Ақырында, өз мәнінде жүйесіз көпшілікті үймелеуді, жиі бір-біріне
қарама - қайшылықты және барлық салықтық жүйенің, заңдардың, заң
актілерінің қызмет етуін көрсетті.
1995 жылдың басында біздің салықтық жүйе соншалықты қиын, басқаруға
жатпайтын және нәтижелі емес болған, ал оның төлеушілеріне салынатын
салықтық ауыртпалылық сонша үлкен болғаны, тіпті ол объективті қоғамдагы
экономикалық өзгерістер үшін кедергі болды, экономиканың барлық
сфераларының өндірісінде теріс белгіленді. Қазақстан Республикасының
тарихында ҚР Президентінің Салықтар және бюджетке басқа міндетті төлемдер
туралы Жарғысын қабылдауға қарсы кезеңінде салықтық заң шығару Республика
Президентінің үш Жарғысынан және 45 заңнан құралған. Бұл бытыраңқылықты
заңдардан 18 салықтық қатынастардың жүйесін, салықтар түрін және салық салу
тәртібін реттеді, 11- бюджеттен тыс қорлардың қызметтерінің тәртібін және
оларға аударуларды, қалғандары - салықтық жеңілдіктердің қолданулуын
қарастырды. Солай, салықтық жүйенің үйлестік реформалаудың қажеттілігі
көріне бастады, ол үкіметтің реформаларын тереңдету және экономикалық
дағдарыстан шығу шаралары бойынша Бағдарламада белгіленді.
Салықтық реформаға аттаудан бұрын оның стратегиялық мақсаттарын,
бағытын өткізу мерзімін анықтау керек еді. Салықтық жүйе әлемдік тәжірибеде
қабылданған критерийлелердің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.