Қытай жазба деректерінде

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3

1 Үйсін мәселесінің тарихнамасы және деректері 9

2. Патшалық Ресей тұсында және Кеңестік дәуірде үйсін ескерткіштерінің
зерттелу деңгейі. 14

3. Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы Үйсін археологиялық
ескерткіштерінің зерттелуі. 20

Қорытынды 27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ 29

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Ғасырлар бойы қазақ халқының тәуелсіздік үшін
жүргізген күресінің тарихи тәжірибесін объективті шындық тұрғысынан жүйелі
түрде зерттеу Отандық тарихнамаға жүктеліп отырған күрделі де маңызды
міндеттердің бірі болып табылады. Осы бағытта қол жеткізген ғылыми
тұжырымдардың мемлекеттік идеологияны, жас ұрпақтың тарихи санасын
қалыптастыруына, егеменді еліміздің іргетасын нығайтуға, жалпы алғанда
халқымыздың болашаққа деген сенімінің артуына қосар үлесі зор және ата-
бабамыздың бізге қалдырған мұрасын қалпына келтіріп, оны жаңа қырларын
жүйелі түрде зерттеп, қазақ тарихының беттерін толтыруға мүмкіндік алып
отырмыз
Өткен ғасырда ұлттық көне тарих зерттеу саласында өздерінің
зерттеулерімен, еңбегімен, талантымен зор үлес қосқан ғалымдардың шоғыры
шықты. Олардың ғылыми еңбектерінің құндылығы мен негізіне ғылыми тұрғыдан
талдау жүргізбей тұрып, болашақта тарихи зерттеулерді айтарлықтай деңгейде
жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да Қазақстан тарих ғылымын қалыптастырған
ғалымдардың мәдени мұрасын дұрыс түсініп, оны жан-жақты талдап игеру
білудің маңызы зор. Ұлттық көне тарихымызды, мәдениетімізді, оның құрамдас
бөліктерін жеке-дара талдап зерттеу ұлттық төл тарихымыз бен
мәдениетіміздің қырларын терең саралауда жол ашатыны сөзсіз.
Халқымыздың тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін
көп жағдайда археологиялық зерттеулер қажет болып отыр. Яғни, адамдардың
тіршілік әрекетінен қалған заттарды зерделей келе, археология ғылымы өткен
тарихымыз турасында мәліметтер тобын беріп отыр. Осы мәліметтер туралы
ежелгі еліміздің территориясында орналасып, кейіннен қазақ елінің
тайпаларының құрамында кездесетін тайпалар тобы да кездесіп отыр. Міне
сондай тайпалардың бірі ретінде үйсін тайпаларын алуымызға болады.
Үйсіндер ғасырлар бойы Жетісу жерінде мекендеп өзіндік мәдениетін
қалыптастырып, керемет ескерткіштерін бізге мұраға қалдырған. Осы
ескерткіштерді зерттеп, оларды ғылыми айналымға енгізу біздің алдымызда
тұрған негізгі міндеттердің бірі болып отыр.
Сонымен үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне байланысты
бірнеше өзекті мәселелерін көрсетуімізге болады:
Біріншіден, Жетісудағы үйсін археологиялық ескерткіштерінің зерттелу
тарихына арналған еңбектер отандық тарихнамада жоқтың қасы. Осыған
байланысты кезінде жазылған еңбектердің көбі ескірді. Одан бері Жетісу
жеріндегі көптеген үйсін дәуірінің ескерткіштері зерттелді. Атап айтқанда
олардың обалары және де қоныстары көптеп зертелді. Сайып келгенде, соңғы
жылдардағы археологиялық ізденістерді толығымен қамтыған, ғылыми ой
пікірлерді жүйелеген еңбектердің болмауы, тақырып өзектілігін нақты
көрсетеді.
Екіншіден, Үйсін атауы қытай деректері арқылы ортамызға сіңісіп,
қазіргі қазақтың Ұлы жүзінің құрамында үйсін атауы кездесіп отыр. Сол
себепті де Қазақстан территориясын ежелгі заманда мекен етіп, кейін бұл
атауы ортамызда қайта кездесуі әрине заңдылық болып отыр. Сол себепті де
ежелгі заманда елімізде мекен етіп, артында өзіндік тарихын қалдыра білген
үйсін тайпасы туралы зерттеп, оның мәнін ашу жұмыстың өзектілігін байқатып
отыр.
Үшіншіден, Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерін зерттеу қазіргі
таңда маңызды екендігін, сонымен қатар оның тарихымызда алатын орнын
көрсету және теориялық болжамдық жағынан өзекті мәселердің бірі болып отыр.
Қазақстан тұрғындарында тарихи сананы қалыптастырудың мемлекеттік
консепциясында бұл мәселе кезек күттірмес маңызды мәселе ретінде қойылады.
Отан тарихының тағылымдары және Қазақстан қоғамының қайта жаңғыруы атты
ғылыми сессияда да: Үшінші мыңжылдыққа аяқ басарда бізге өткен-
кеткенімізді қайта сараптамасқа жағдай жоқ. Өйткені, тарихи жадымызды
қалпына келтіріп, тағдырымызды қайта таразылау тәуелсіздігіміздің де мән-
мағанасын ұғындыра түседі делінген.
Осыған орай тарих ғылымында өткеніміз бен бүгінімізге көз жүгірткен
болатынбыз. Өзінің 2500 жылға созылған ұзақ тарихын көптеген оқымыстылар
зерттеулеріне көз жүгірте отырып, ежелгі үйсін тайпаларының қазақ халқының
құрамына енген жергілікті Жетісулық тайпалар болғандығы қазіргі таңда
айтылып жүргендігі белгілі. Олай болса, б.з.д ІІІ-І ғасырларында өмір
сүрген үйсін тайпаларының тарихын зерттеу күні бүгінге дейін қазақ
тарихында ерекше орны бар өзекті тақырып екендігін танытып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың алдына қойған мақсаты
мен міндеттері тақырыптың өзектілігі және оның қамтитын хронологиялық
мерзімінен туындайды. Мақсат –Жетісу өңіріндегі Үйсін дәуірінің
ескерткіштерінде жүргізілген ізденістер негізінде алынған деректерді
жинақтап, топтастырып, саралап, жеткен нәтижелерін көрсету.
Осы мақсатқа орай, төмендегідей міндеттер туындайды:
• үйсін мәселесіне тарихнамалық талдау жасап, басты дерктік негізін
көрсету;
• Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерінің патшалық Ресей және Кеңес
үкіметі тұсындағы зерттелу деңгейін анықтау және зерттеу жұмыстарына
талдау жасау;
• Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерінің тәуелсіздік жылдарында
зерттелу барысын көрсету;
• үйсін археологиялық ескерткіштерін зерттеудің қазақ тарихымен
сабақтастығын айқындау;
Зерттеу жұмысының нысаны. Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштеріне
қатысты ғылыми ақпараттар қоры, ғылыми зерттеулер мен ізденістер зерттеу
нысанына кіреді.
Зерттеу пәні. Үйсін ескерткіштерін қазу барысында алынған мәліметтер
негізінде қол жеткізілген пайымдаулар мен тұжырымдардың ғылыми әлеуеті
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістері. Курстық жұмыстың мақсатына орай ең алдымен
тарихылық принцип басшылыққа алынады. Зерттеу барысында статистикалық,
салыстырмалы типологиялық, тарихи қалпына келтіру әдістері кеңінен
қолданылады.
Методологиялық және теориялық негіздері. Ғылыми айналымға үйсін
археологиялық ескерткіштеріне қатысты зерттеулерді топтастырып, жүйелеп
енгізуді мақсат тұтқан осы ізденісті жазуда барлық зерттеушілердің
теориялық және ғылыми-практикалық жұмыстары басшылыққа алынады деп
жоспарлануда. Зерттеудің методологилық негізін тарихи-мәдени және
өркениеттілік ұстанымдар қалайтындығы анық. Сондай-ақ үйсін тарихы мен
мәдениетіне қатысты айтылған теориялық ой-пікірлерді саралауда тарих
ғылымында қолданылып жүрген барлық зерттеу әдіс-тәсілдері, принциптері мен
ұстанымдары қалайтындығы анық. Жаңа тарихи - методологиялық өзгерістерді
негізге ала отырып, жүйелілік, обьективтілік, салыстырмалылық сияқты ғылыми
таным принциптерін негізге алдым. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегіндегі
соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен пікірлерді
мүмкіндігінше нақты басшылыққа алынып, зерртеу барысында зерттеу, талдау,
сараптау әдістерін қолдандым.
Тарихнамасы. Жазба деректер бойынша үйсін тайпалары туралы алғаш тарихи
жазбаларды ғылыми айналымға енгізген зерттеушілер Н.В. Кюнер мен Н.Я.
Бичурин болды [1; 2]. Олар қытай тілін өте жақсы меңгергендіктен, олардың
аудармаларын және басқа деректерді пайдалана отырып В.В. Бартольд өзінің
атақты Жетісу тарихы очеркі атты еңбегінде үйсін тайпаларының қысқаша
тарихын жазды [3]. Сол сияқты қытай маманы Ю.А. Зуев та үйсін тайпасы
туралы жаңа деректер тобын пайдалана отырып, қазақстан тарихын жазуда
үйсіндер жайлы өз үлесін қосты [4].
Үйсін тайпаларының тарихи өмір тіршілігін қалыптастыруда, археологиялық
материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде еңбек сіңірген
ғалымдар академик Ә. Марғұлан мен М. Бернштам болды [5]. Іле өзенінің
орталық ағысының оң жақ жағалауында үйсін ескерткіштеріне археологиялық
жұмыстар жүргізіп, алынған материалдар бойынша олардың өмір сүрген мезгілін
дәуірлерге бөліп, даму кезеңдерін бір жүйеге келтірген А.Г. Кушаев болды
[6].
Сол сияқты сақ, үйсін тайпаларының тарихымен ұзақ уақыт айналысқан К.А.
Акишев болды. Ол үйсін тайпаларының қоғамдық құрлысы мен әлеуметтік-
экономикалық жақтарын бір жүйеге келтіріп, үйсін тайпаларының мемлекеттік
дәрежеде – таптық құрлыста өмір сүргендігі туралы жазды [7].
Ал қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болса қазақ арасынан жинаған
шежірелік жинақтарына қарай отырып, үйсін ұлы жүз қазақтарының түп атасы
екендігін мәлімдеген болатын [8].
Сол сияқты әйгілі ғалым Е.С. Малов үйсін атауының 8 ғасырдағы Орхон-
Енисей жазбаларында кездесіп, олардың сақ тайпаларымен туыс болғандығын
атап өтеді [9].
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.д.д. деректерінде кездесетін
Большой Ючежы, Малый Ючежы деген ұлыстарды Ұлы жүз және Кіші жүз деп
оқуға болады десе, ғалым С. Жолдасбайұлының пікірі бойынша мүмкін Ұлы жүз
деген сөзді қытай тілінде Ючежи деп атаған болар, ал оның өзі (ючеждер)
түркі тілдес тайпалар болған соң, қайтадан бұрынғы Ұлы жүз сөзі жанданған
деген ой туғызады дейді [10].
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог Е.И.
Агеева мен А.Г. Максимова зираттарға жұмыстар жүргізіп, жерлеу әдет-
ғұрыптарының әртүрлі тәсілдерде болғандығын, сондай-ақ қорған оның шетін
таспен қоршайды, осы тасқа дейін келеді ары қарай баруға болмайды, яғни
үйінділерге ата-баба аруағына табынушылықтың болғандығын айтады [11].
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші
тобына Қазан төңкерісінен кейінгі Ю.А. Зуевты, С. Аманжоловты, В.В.
Восторовты атауға болады.
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
жолмен анализ жасап, үйсіндердің түркі тілдес болғанын дәлелдесе, ал
зерттеуші С. Аманжолов болса тайпалардың түркі тілдестігі жайлы зерттеуінде
үйсін, дулат тайпаларының тілі туралы дау-таласты қарастырып өзіндік пікір
ұстанады [12]. Сол сияқты В. Востровтың Ұлы жүз тайпаларын Жетісу аймағына
XІХ ғасырдың аяғында келіп қоныстана бастаған деген пікірі ешқандай шындық
тұрғысына келмейді [13].
Сондай ақ соңғы жиырма жыл ішінде үйсін мәселесімен және олардың
археологиялық ескеркіштеріне зерттеу жұмыстарын жүргізіп, ғылыми айналымға
енгізген зерттеушілер шоғырын атап айтуымызға болады. Мемлекеттік Мәдени
мұра бағдарламасы аясында жүргізілген және қала әкімдігі тарапынан
қаржыландырылған зерттеу жұмыстарының бір бағыты үлкен Алматы аумағындағы
ерте темір дәуіріндегі қоныстарды қамтиды. Барша Жетісу аймағындағы қоныс
тұрақтарды зерттеу нәтижесінде осы өңірде мал шаруашылығы мен егіншіліктің,
қалалар мен далалық аймақтардың өзара ықпалдаса отырып, қатар өмір сүргенін
неғұрлым дәйекті деректер арқылы дәлелдеуге мүмкіндік туды. Бұл жұмыстарға
ғалымдар Т.В. Савельева, Д.А. Воякин, С. Ақылбек, А.Н. Марьяшев, Ф.П.
Григорьев, А.А. Горячев, Ю.А. Мотов, О.В. Кузнецова, американдық
археологтар К. Чанг, П. Туртеллотт, Н. Миллер, А. Розен атсалысты.
Сонымен тарихнамада байқағандай, үйсін проблемасын зерттеуге Ш.
Уәлиханов, А.И. Левшин, А.Н. Бернштам, К.А. Ақышев, К.Г. Кушаев, Ю.А. Зуев,
А.Г. Максимова, С. Аманжолов және т.б. ғалымдар мол үлес қосты. яғни үйсін
тарихы мәселесін зерттеу ісінде олардың ізденістерінде бұрын айтылмаған
пайымдаулар жасалғаны байқалады.
Деректік негізі. Курстық жұмыстағы дерктік қор негізін екіге бөлуге
болады. Біріншісіне, үйсіндер туралы жазба деректер, тарихи дерекнамалар
кірсе, екіншісіне далалық археологиялық ізденістер жатады.
Ежелгі үйсін тайпалары туралы негізгі дерек көздерін қытай деректері
береді. Яғни, Н. Мыңжан кітабына сүйене отырып, үйсін тайпалары турасында
бірнеше деректер тобын атап өтуімізге болады. Мәселен, үйсін тайпалары
туралы Хан патшалығы тарихы, дуан шежірелерінде, Хан патшалығы тарихы,
Батыс өңір шежіресінде Үйсін елі деген арнаулы тарау енгізіліп,
үйсіндердің тарихы баяндалған. Сол сияқты Тарихи жазбалар, Дуан
шежіресінде де үйсін тайпалары аталады.
Сол сияқы үйсін тайпалары туралы тағы бір құнды мәліметтер тобын
Шадыман Ахметұлының құрасытыруымен ҚХР Үрімжі қаласында басылып шыққан
Ежелгі үйсін елі атты үйсін тарихына қатысты қытай деректері мен
зерттеулерінің топтамасы беріп отыр. Аталған зерттеуде 1960-1990 жылдар
аралығында зерттеушілер назарында болған үйсін тайпаларының тарихы,
деректері, археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер топтастырылған.
Сондай-ақ жоғарыда атап өткендей жұмыстың негізгі дерек көздерін
археологиялық материалдар тобы құрайды. Академик Ә.Х. Марғұлан Жетісу
өңірін мекендеген тайпалардың тұрақты қоныс-жайларының даму тарихын сонау
көне дәуірден бастап, архитектуралық қоныс жүйелері туралы мәліметтер
берсе, археолог-тарихшы А.Н. Бернштамның Жетісудың оңтүстік және оңтүстік
батыс аудандарына жүргізген зерттеу жұмыстарының арқасында археологиялық
ескерткіштерді дәуірлерге бөліп, олардың этникалық жағына баса назар
аударады. Ал К.А. Акишев Жетісу жерін мекендеген сақ-үйсіндердің
материалдық жағын зерттей отырып, олардың мәдениетінің өзара ұқсас
болғандығы туралы мәліметтер береді. Археолог ғалым Г.А. Кушаев Іле
бойындағы сақ-үйсіндердің б.д.д. Y -ІY ғасыры мен б.д. ІІІ-ІY ғасырларына
дейін тайпалық одақтар болғандығы туралы мәлімет береді. Бұл аталғандардың
барлығы да бізе ежелгі үйсін тайпалары туралы негзгі дерек көздерін береді.
Сонымен қатар соңғы жылдары Жетісу үйсін археологиялық ескерткіштерін
Ә.Т Төлеубаев, Т.В. Савельева, Д.А. Воякин, С. Ақылбек, А.Н. Марьяшев, Ф.П.
Григорьев, А.А. Горячев, Ю.А. Мотов, О.В. Кузнецова, американдық
археологтар К. Чанг, П. Туртеллотт, Н. Миллер, А. Розен зерттеді. Сондай-ақ
ескерткіштердің зерттелу тарихына қатысты бірқатар еңбектер жарияланды.
Олардың арасынан біздің қарастырып отырған тақырып ішінара болса да А.
Досымбаева, Д.С. Байгунаков т.б. ізденістерінде көтерілді.олардың да
еңбектері осы курстық жұмыстың деректік негізіне жатады.
Құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, үш тараушадан, қорытынды және
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Үйсін мәселесінің тарихнамасы және деректері

Көп ғасырлар бойы Жетісу жері әр түрлі тайпалардың, халықтардың өмір
сүрген, мәдениеттер мен өркениеттердің тоғысқан ортасы болды.Осы жерлерді
ежелден жайлаған үйсін ескерткіштерін зерттеу Қазақстан археологиясының
негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Ерте темір дәуірінде өмір сүрген үйсіндердің тарихы жөнінде басы ашылмай
келе жатқан мәселелер әлі де бар. Атап айтқанда этникалық тарихы, тілі,
тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, сонымен қатар олардың алып жатқан
территориясы мен таралу аймағы әлі де терең зерттеуді қажет етеді.
Жетісу жерінде қытай жазба деректерінің хабарларына қарағанда б.з.б. ІІ
ғасырларда атақты үйсін тайпаларының өмір сүргендігі туралы мәліметтер
кездеседі. Үйсін тайпалары кейіннен сол атаумен қазақ халқының Ұлы жүз
құрамына сіңген ру. Үйсін этносы қазақ халқының тарихында ерекше орны бар
тарихи тақырып болғандықтан зерттеуді көп қажет етеді.
Мәселенің тарихнамалық қарына келер болсақ, зерттеуші Н.Я. Бичурин
аударған қатай деректерінде үйсіндердің зерттелу тарихының негізгі деректік
қорлары кездеседі. Үйсіндер тарихын зерттеген ғалымдар Н.Я. Бичурин, Н.В.
Кюнер, В.С. Таскин, Ю.А. Зуев, Н. Мыңжан үйсіндер тарихына мол үлес қосқан.
Бұл ғалымдардың еңбектері үйсіндердің зертттелу тарихнамасын толықтыра
түседі.
Деректік мәліметтер бойынша Іле өзенінің оңтүстігіндегі Іле Алатауын
қытай елінің б.д.д. жазба дерегінде Үйсін тауы деп атаған. Халқымыздың
тарихына ерекше мән беріп, оны алғаш тарихшы ретінде жазған атақты ғалым
А.И. Левшин өзінің еңбегінде бұл Қытай жеріне кіріп жатқан Алатау ма немесе
Үйсін Алатауы ма деген сауалға нақты ешнәрсе айта алмайтындығын жазған
[14]. Ал археологиялық зерттеулер бойынша Іле өзенінінің оң жағы болсын сол
жағы болсын б.д.д. ІІІ ғасырларда ежелгі үйсін тайпаларының өмір сүргендігі
толығымен дәлелденген. Көрнекті шығыстанушы ғалым, академик В.В. Бартольд
үйсін атауына үлкен мән берген. Ғалым халқымыздың тарихына байланысты алғаш
рет Жетісу очеркі атты көлемді еңбегін жазды. В.В. Бартольдтің пікірі
бойынша Ыстық көлдің оңтүстік жағындағы Ферғана, Күшпен Шершинге дейінгі
Қытай Түркістаны аралықтағы Манглай Сүбе облысының жері де Жетісудың бір
бөлігіне жатқан. Ғалым бұл жерлер түріктенген моғол тайпаларының бірі
дулаттардың жері деп көрсетеді [15]. В.В. Бартольд дулаттардың жері Жетісу
аймағы деп көрсетеді.
Ал зерттеуші Н.А. Аристов өзінің пікірі бойынша дулу тайпасы шығыстан
хундармен бірге Батысқа қарай жылжып қоныстанғанын атап өтеді [16].
С. Аманжолов болса Менің ойымша бүгінгі дулаттар ертедегі орхон-енисей
түріктерінің тура ұрпақтары (Y-YІІІ ғғ.) деп көрсетеді [17]. Ертедегі
үйсін, қаңлы, дулат және т.б. тайпалар қазіргі қазақ халқының құрамына сол
атауман енген Ұлы жұздің рулары екендігі айқын.
Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б.з.б. деректерінде кездесетін
Большой Ючежы, Малый Ючежы деген ұлыстарды Ұлы жүз және Кіші жүз деп
оқуға болады дейді. Бұл тайпалар шығыста көршілес өмір сүріп ақыр аяғында
олардан теперіш көріп, Жетісу жеріне келіп, мұнда сақ тайпасын ығыстырып,
үйсін тайпасымен араласса керек Ғалым С. Жолдасбайұлының пікірі бойынша
мүмкін Ұлы жүз деген сөзді қытай тілінде Ючежи деп атаған болар, ал оның
өзі (ючеждер) түркі тілдес тайпалар болған соң, қайтадан бұрынғы Ұлы жүз
сөзі жанданған деген ой туғызады дейді [18].
Жетісу жерінде судың молдығына байланысты бұл өлкенің құрғақ табиғатына
қарамастан отырықшылық күй кешкен. Бұл процесс турасында академик Ә.Х.
Марғұлан Жетісу өңірін мекендеген тайпалардың тұрақты қоныс-жайларының даму
тарихын сонау көне дәуірден бастап, архитектуралық қоныс жүйесінің бүгінге
дейінгі өзгеріске ұшырағанын ашып көрсетеді [19]. Бұл кезеңде Жетісу
аймағында ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген археолог-тарихшы А.Н.
Бернштамның қазақ халқының тарихына сіңірген еңбегі өте зор. А.Н. Бернштам
Жетісудың оңтүстік және оңтүстік батыс аудандарына жүргізген зерттеу
жұмыстарының арқасында археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге бөліп,
олардың этникалық жағына баса назар аударады [20]. Ғалым ескерткіштердің
материалдық жағына сүйене отырып, ежелгі үйсіндердің шығыстан яғни Қытайдың
Гонсу провинсиясынан келмегендігін олардың таза Жетісуды мекен еткен
үйсіндер болғандығын дәлелдей отырып, қытай дерегінің негізсіз екендігін
жазады.
1946 жылы Қазақстанда ғылыми академия ашылады. Соған орай үйсіндер
тарихын зерттеу мәселесі кеңейе түседі. Жетісу аймағына жүргізілген
зерттеулердің барысында болған К.А. Акишев Жетісу жерін мекендеген сақ-
үйсіндердің материалдық жағын зерттей отырып, олардың мәдениетінің өзара
ұқсас болғандығын атап өтеді. Сондай-ақ үйсін тайпалары сақ тайпаларының
заңды жалғасы, ұрпағы болғандығын да атап өтеді. Зерттеуші Алматы облысының
Кеген ауданының Ақтас қыстағынан алынған материалдарға сүйене отырып, үйсін
тайпаларының негізінен үш кезеңді бастан өткізгендерін дәлелдейді. Яғни,
бірінші кезеңінде б.з. І-ІІІ ғасырында, екінші – ІY-YІ ғасырларында және
үшінші кезеңі – ХYІІІ ғасырында қазақ халқының өмір кешкен кезеңі. Бұл
кезеңдер қазба жұмыстарының кезінде табылған үйсіндердің тұтынған
бұйымдарынан белгілі болған. Археолог ғалым Г.А. Кушаев Іле бойындағы сақ-
үйсіндердің б.д.д. Y -ІY ғасыры мен б.д. ІІІ-ІY ғасырларына дейін тайпалық
одақтар ғұмыр кешсе, ал одан кейін таптық жіктелулер болғандығын атап
өтеді. Сол сияқты ғалымдар Г.А. Кушаев пен К.А. Акишев өз еңбектерінде
үйсіндердің әдет-ғұрып, салт-санасына байланысты зираттардан алынған
материалдарға талдау жасай отырып, үйсін тайпаларындағы салт-сана, әдет-
ғұрыптардың қазақ халықында да кездесетіндігін де жазады. Мәселен үйсін
тайпаларының көкке (көк тәңірге), жерге (жер анаға), суға (су анаға), отқа
(от анаға), күнге, айға және т.б. аспан дененлеріне сиыну салтының
сақталғандығын жазады [21].
Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог Е.И.
Агеева мен А.Г. Максимова зираттарға зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оларға
сипаттама беріп өтеді.Жерлеу әдет-ғұрыптарының әртүрлі тәсілдерде
болғандығын ерекшелейді.Қорғанның шетін таспен қоршап, осы тасқа дейін
келіп ары қарай баруға болмайтынын, яғни үйінділерге ата-баба аруағына
табынушылықтың болғандығын айтады [22]. Бұл қазақ халқына тән діни наным-
сенімдер болып табылады. Яғни, қазақ халық ерте кезде қайтыс болған ата-
баба аруақтарына сыйынған, ол аруақтар өзінің ұрпақтарын руластарын
қолдайды деп сенген. Сондықтан соғыс шайқасына кірген кезде немесе ат
бәйгеге шапқанда қазақтың ру-тайпалары өзінің ата-бабаларын яки сол рудан
шыққан батырлардың атын ұран етіп шақырып, олардың аруағынан медет күткен.
Жетісу аймағынан табылған обалар ежелгі сақ-үйсін тарихының туындысы. Ғалым
К.А. Ақышевтың Қазақстанның басқа жеріне қарағанда, әсіресе Жетісудағы
қыстаулар тұрақты болған деп дәлелдеген. Жетісу жерін мекен еткен
тайпалардың әдет-ғұрпы, салт-санасы және мал шаруашылығымен қатар сондай-ақ
этникалық құрамында ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарынан тыс қалмаған.
Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші
тобына Қазан төңкерісінен кейінгі Ю.А. Зуевты, С. Аманжоловты, В.В.
Восторовты атауға болады.
Зерттеуші Ю.А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық
жолмен анализ жасап, үйсіндердің түркі тілдес болғанын дәлелдейді. Ал
зерттеуші С. Аманжолов болса тайпалардың түркі тілдестігі жайлы зертеуінде
үйсін, дулат тайпаларының тілі туралы дау-таласты қарастырып өзіндік пікір
ұстанады [23]. Ал академик В.В. Бартольд және Н.А. Аристовтың еңбектерінде
қаңлы, қыпшақ тайпаларынан басқа тайпалардың барлығы түркі тілдес емес
деген қате пікірді дәлелдеген. Ғалым өз кезегінде түркі, қытай дерегі және
қазақ шежіресіне сүйене отырып дәлелдер келтірген. Ғылыми жағынан
күнбилердің есімдеріне, жер-су аттарына сұрыптама жасап, көз жеткізген. Сол
сияқты В. Востровтың Ұлы жүз тайпаларын Жетісу аймағына XІХ ғасырдың
аяғында келіп қоныстана бастаған деген пікірі ешқандай шындық тұрғысына
келмейді.
Жетісу аймағын мекен еткен тайпалардың антропологиялық жағынан зерттелу
жұмыстары да ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Мәселен, Ұлттық Ғылым
академиясының короспондент мүшесі профессор О. Исмағұлов өзінің
монографиясында көне дәуір мен жаңа дәуірдегі қазақтардың яғни 500-600
жылдарға жуық аралықта олардың антропологиялық жағыанан онша өзгеріске түсе
қоймағандығын дәлелдеп, ежелгі этникалық топтармен соңғы кездегі қазақ
халқының арасында генетикалық байланыстың үш мың жылға созылған ұзақтығына
қарамастан арада өте тығыз ұқсастық бар екендігін айтады [24]. Қытай
деректерінде үйсін тайпаларының көздері көк делінсе, ал археологиялық
деректер үйсіндердің европойдтық рассаға жататындығын дәлелдеп отыр [25].
Іле өзенінің бойында орналасқан обадан табылған 50 адамның бас сүйегінің 44
–і европейдтық болса, қалғаны монголойдтық аралас типте болғанын зерттеуші
О. Исмағұлов дәлелдеп көрсетеді. Бұдан біз бүгінгі осы күнгі қазақ халқының
антропологиялық құрамының негізін қалауға үйсін антропологиялық типінің
үлкен әсері болғандығын көреміз. Жетісу қазақтарының көптеген рулары үйсін
антропологиялық типтің нәсілері екендігі айқын. Қытай жазба деректерінде
Жетісу жерінде мемлекеттік дәрежеде Қытай өкіметімен терезесі тең дәрежеде
саяси қарым-қатынаста болған үйсіндер туралы деректер біршама жақсы
жазылған. Бұл деректерге сүйене отырып, үйсіндердің қай тілдік семьяға
жататындығы туралы мәселе XІХ ғасырдан бері қарай көтеріліп келеді. Осы
уақыт аралығында үйсіндердің тілін иран, түркі тілдеріне жатқызды. Сондай-
ақ үйсін тілі орыс қазан тілдес деп айтатындар да болды. Жапондық ғалым
Сиратори Ханзуша ми деген әріп хан әулеті тұсында би деп атап келген.
Ертедегі үйсіндер қазақ тілінде сөйлеген деп дәлелдеді. Зерттеушінің бұл
пікірімен келісуге болады. Себебі қазақ халқының тарихында Майқы би, Төле
би, Қазбек би, Әйтеке би, Бисенбі би және тағы да басқа билер болған. Бұл
мәселеден ежелгі үйсіндердің қазіргі қазақ халқының арғы атасы болғандығын
айқындайды [26].
XІХ ғасырдың аяғында Жетісу аймағында өмір сүрген ру-тайпалардың
этникалық құрамы және олардың көшіп-қону бағыттары туралы жарық көрген Н.А.
Аристовтың еңбектері болды. Ғалым өз еңбегінде ежелгі үйсіндердің қазақ
халқындағы Ұлы жүз құрамына кіргендігін атап көрсетеді. Ұлы жүз
қазақтарының атасы Майқыдан: қаңлы, бақтияр, қарақ жүз, мың жүз,
бақтиярдан: үйсін мен ойсыл, үйсіннен ақсақал (абақ), абақтан қараша,
қарашадан бәйдібек, бәйдібектен: албан, дулат, суан, сары үйсін тарайды
[27].
Н.А. Аристовтың еңбегін өзінің ғылыми жұмыстарына пайдаланған этнолог
ғалымымыз В.В. Востров Жетісу өлкесінің ру-тайпаларының этникалық құрамы
туралы жазған [28]. Қазақ халқының тұңғыш ғалымы Шоқан уәлиханов қазақ
халықының арасынан жинап зерттеген шежірелік деректерінде үйсін, ұлы жүз
қазақтарының түп-тамыры немесе түп атасы болған деп көрсетеді. Онда Төбей,
Төбейден үйсін, үйсіннен қойылдыр, мекірелі (жалайыр), майқы (абақ), қоғам
(қаңлы) тайпаларынының өрбігенін көрсетеді.
Алайда В.В. Востров Жетісу аймағында қазақтар ХYІІІ ғасырдың екінші
жартысында қоныстана бастады деген қате пікір айтады. Сол сияқты қазіргі
қазақ шежірелерінде үйсін тайпаларының таңбалары ту және ағын су формасында
келеді. Қазақ арасында үйсін ұлысынның арғы тегімен өсіп-өрбуін баяндайтын
шежіре деректері сақталған. Үйсіндер қазақтың Ұлы жүзін құрайтын ұлыс.
Еліміздегі қазақтар арасында албан, суан, жалайыр, шанышқылы және тағы да
басқа тайпалар осы ұлы жүз Үйсіннен тарайды. Мәселен, ежелгі үйсіндердің
ата-мекенінінң орталығы болған Монғолкүре ауданынынң аралығында Үйсін
тауы деп аталатын тау бар. Ежелгі қытай дерегінде үйсіндерді усун деп
жазған.
Әйгілі ғалым Е. Малов үйсін деген ел атының YІІІ ғасырдағы Орхон-
Енисей ескерткіштерінде бар екендігін дәлелдейді [29]. Осыған сүйенген орыс
ғалымдары үйсіндердің исондармен (сақ тайпасы) туыс екендігін айтады. Ал
зерттеуші Ә. Хасенов Юбан және Чубан кім? деген мақаласында: Үйсін,
дулат, қыпшақ, найман және т.б. қазақ халқының елдігін құрағанкөне түркі
тілдес тайпалар деп өз пікірін білдіреді [30].
Соңғы кезеңде Қытай тарихшысы Су Бейхэйдің еңбегінде усундердің іс
қимылдары Іле алқабында өтті. Бірақ бұл олардың ата-мекені емес деп жазды
[31]. Қытай ғалымдары ертедегі қытай деректеріне сүйене отырып, үйсіндерді
шығыстан келген деп өздеріне жақын тартуға тырысқан пікір білдіреді.
Сонымен қорыта келгенде, тарихнамамызда, оның ішінде ғалымдарымыз Ш.
Уәлиханов, А.И. Левшин, А.Н. Бернштам, К.А. Ақышев, К.Г. Кушаев, Ю.А. Зуев,
А.Г. Максимова, С. Аманжолов және т.б. үйсін тайпалары ешқайдан көшіп
келмеген, Жетісу жерінде ежелден өмір сүріп, сан атаумен қазақ халқының Ұлы
жүз құрамына енген түркі тілдес тайпалары деп дәлелдейді. Сол себепті де
ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, ертедегі үйсін тайпаларын соңғы кездегі
үйсіндердің аарасында белгілі бір байланыстары болған түркі тілдес тайпалар
деп көрсетуімізге болады.

2. Патшалық Ресей тұсында және Кеңестік дәуірде үйсін ескерткіштерінің
зерттелу деңгейі.

ХІХ ғасырдың өзінде-ақ көне үйсіндердің ескерткіштері орыс ғалымдарының
назарын өзіне аударған еді. Алғашқылардың бірі болып В.В. Радлов Түрген
ауылының маңындағы ауданда қорғандарға зерттеу жұмыстарын жүргізеді [32].
Кейін ол Семей және Павлодар ауданындағы қорғандарды зерттейді. Қазба
жұмыстарының нәтижелерін өзінің іргелі Сибирьские древности атты
еңбегінде жинақтап қорытындылайды [33].
В.В. Радловтың жұмыстарының ізімен Н.М. Ядринцевтің Описание
Сибирских курганов и древностей деген мәлімдемесі келеді [34]. Онда автор
б.з.б. І мың жылдықтағы Жетісу қорғандары мен Құлынды даласындағы
жерлеулермен ұқсастықтарын іздейді, яғни аналогиясын жүргізеді. Осындай
жүргізілген салыстыруға қармастан, бұл ескерткіштерді атап өту олардың
зерттелуіне айтарлықтай көмектесті.
Жетісу археологиялық ескерткіштерінің көп зерттелуі Түркістан
археология әуесқойлар үйірмесінің ұйымдастырылуымен байланысты болды.
Үйірме көненің ескерткіштерін тіркеу мен қорғауды ұйымдастырып, кездейсоқ
табылған жәдігерлерді жинаумен және анда-санда қорғандарға қазба жұмыстарын
жүргізді. Осы үйірменің белсенді мүшесі Н.Н. Пантусов болды. Ол Жетісу
облысында орналасқан көненің қорған обалары, қалашықтары мен басқа
ескерткіштер жайлы көптеген мәліметтер жинап, оларды Түркістан археология
әуесқойлар үйірмесінің еңбектерінде жариялап отырды. Н.Н. Пантусов Шолақ
тауларындағы және Қапшағай шатқалындағы жартастардағы бейнелерді зерттеп,
бірен-саран ішінара сипаттап шығады [35].
Арнайы дайындалған ғылыми мамандардың жоқтығынан және патшалық
үкіметтің ескерткіштердің зерттелуіне қызығушылық танытпауы мен қаржы
бөлмеуі Іле алқабындағы археологиялық зерттеулер төңкеріске дейінгі кезеңде
эпизодты сипатта болды.
Жетісу жерінде көне дәуірдің ескерткіштерін жоспарлы және ғылыми түрде
зерттеу Кеңес үкіметі тұсында ғана жүзеге асырыла бастады. Осы кезден
бастап археология ғылымы қарқынды даму үстінде болып, археологиялық
ескерткіштерді зерттеуде үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Бұған дейін
ескерткіштерді жинаумен, сондай-ақ көптеген саяхатшылардың, географтардың,
тарихшылардың күнделіктерінде қысқаша сипаттама беріліп ғана келген
болатын. Ендігі кезекте археологтар жай материал жинаумен ғана емес, ірі
кешендерге зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Археологиялық экспедициялар
ұйымдастырылып, әр дәуір бойынша кең көлемде ғылыми зерттеу жұмыстары
жүргізіле бастады. Оларға анализ жасаудың негізінде белгілі бір қоғамның
өндіріс күші мен өндірістік қатынастарының даму тарихындағы мәселерін
шешуге жол ашылды.
Қазақстан жерінде мекен еткен, этникалық жағынан жақын, туыстас
тайпаларда материалдық мәдениетінің екі формасы қалыптасты- көшпелі және
егіншілік. Осы мәдениеттерді зерттеу Қазақстан археология ғылымының неізгі
бағыттарының бірі болып табылады және бүгінгі күнге дейін жалғасып келуде.
Әсіресе, Жетісу жерінде ерте темір дәуірі ескерткіштерін, соның ішінде
үйсіндердің қалдырған мұраларын зерттеу күнделікті жоспарға қойылды.
Үйсіндерге байланысты шешімін таппаған көптеген мәселелер алға қойылып,
жазба дерктерде кездеспейтін маңызды сауалдарға жауап табуға археологиялық
материалдардың үлкен көмегі тиді.Біздің алдағы мақсатымыз Кеңес үкіметі
тұсындағы жоғарыда аталып кеткен тайпалардың Жетісу территориясындағы
археологиялық ескерткіштерінің зерттелуін бір ізге түсіріп, жүйелеп шығуды
жөн көрдік.
Үйсіндер б.з.б. І мың жылдықтың аяқ шенінде сақтардың орнын басып,
Жетісуда жаңа мемлекеттердің қалыптасуына негіз қалады.Сонау Орталық
Азияның түпкірінен Жетісу мен Алматы аймағына б.з.б ІІ ғасырда қоныстанған
бұл тайпалар - Қазақстан аумағында ірі мемлекеттік бірлестіктердің бірі
болды [36]. Негізгі территориясы Шу өзенінен шығыс Тянь-Шань тау
сілемдеріне дейін, Балқаш көлінен Ыстықкөлдің оңтүстік жағалуы, батыс
шекарасы Талас өзендеріне дейін жетті [37].
Жалпы үйсіндердің ескерткіштері тек Жетісуда ғана емес, Қырғыстанда да
зерттелді. 1928-1929 жылдары ғылыми түрде аталмыш мәдениеттің
ескерткіштеріне алғашқы қазба жұмыстарын М.В Воеводский мен М.П Грязнов Шу
алқабы мен Ыстық көл қазаншұңқырында жүргізген болатын [38]. Нәтижесінде
алынған материалдардың негізінде б.з.б І-ІІ ғасырларда өмір сүрген үйсін
кезеңіне жататынын анықтап, обалардың сипатын іс жүзінде нақтылады және
Жетісу үйсіндерінің шаруашылығы, қоғамдық құрылысы мен материалдық
мәдениетіне байланысты мәселелерді жаңаша қойды. Бұл жұмыстың нәтижелері
1938 жылы басылып шығып, бірден зерттеушілердің назарын өзіне аудартқан
еді. А.И.Тереножкин бұл ескерткіштердің тек бір тайпаға жататындығына
келіспей, оныңтарапынан сынға ұшырады. Ол Жетісуда басқа да тайпалардың
өмір сүргендігін және ескерткіштердің біраз ғана бөлігінің үйсіндерге
тиеселі екенін жазады. А.Н. Бернштам олардың шаруашылығындағы егін
шаруашылығымен келіспесе, С.П. Толстов әлеуметтік құрылысы тарапынан қарсы
шыққан болатын. Уақыт өте келе барлық талас ұмытылып, зерттелген обалар
көшпелі үйсін дәуірінің мәдени ескерткіштерінің эталоны болып саналды.1929
жылы А.И Тереножкин Шу алқабын мұқият тексеріп, Фрунзе қаласынан
солтүстікке қарай Аламедин атты үйсін дәуірінің қонысын тауып,
ескерткіштердің зерттеу шеңберін кеңейте түсті [39].
1938-1940 жылдар аралығында А.Н. Бернштамның жетекшілігімен
жүргізілген Жетісу археологиялық экспедициясының нәтижесінде өте маңызды
қорытындылар алынды. Экспедиция оңтүстік Қазақстан мен солтүстік Қырғыстан
территориясында қазба жұмыстарын жүргізіп, сақ және үйсін кезеңінің бірнеше
ескерткіштерін тапты. Үйсін мәденитетіне жататын, өте құнды қолданбалы
ескерткіш- қарғалы диадемасы жарияланды [40]. Сонымен қатар Кеңкөл
қорымындағы (талас алқабы) обалардың катакомбалық жерлеулері де зерттелді
[41]. 1948 жылы Кіші Алматы өзенінің жанында орналасқан Горный гигант
колхозының территориясынан ежелгі үйсін тұрағын тапқан болатын. Табылған
тұрмыстық заттар мен ошақтың орнына қарап, Алматы аумағында отырықшылықтың
болғандығын дәлелдейді [42].
Жетісу жерінде үйсіндердің ескерткіштерін жан жақты зерттеуге
атсалысқан М.П Грязнов пен А.Н Бернштамның үлесі мол болғанын айтуға болады
Өткен ғасырдың 40-шы жылдарының екінші жартысы мен 50-ші жылдардың
басында А.Н. Бернштам Тянь-Шань өңірі мен оңтүстік Қырғыстан жеріне қазба
жұмыстарын жүргізген болатын. Ал осы жарияланған жұмысында ол сақ пен үйсін
мәдениетінің құрама кестесін жасаған болатын. Осы еңбегінде ол Алматы
облысынан табылған археологиялық заттар мен солтүстік Қырғызстан жерінен
табылған материалдарды салыстыра келе оларды бір мәдениетке жатқызады және
ең басты құндылығы ол Жетісу, Тянь-Шань және Алтай көшпелілерінің
ескерткіштеріне классификациясы мен кезеңделуін жасап шығаруында. А.Н.
Бернштамның бұл еңбектері осы күнге дейін өте маңызды ғылыми зерттеулер
болып табылады [43].
1953-1955 жж. КСРО ҒА Қырғыз кешенді экспедициясы Тянь-Шань обаларына
көпшілік қатынасқан экспедиция жүргізді. Осы жылдар аралығында А.К. Кибиров
жүзге жуық обаларды зерттей келе үйсін тайпалық одағы құлағаннан кейін,
Ыстық Көлдің оңтүстік шығыс бөлігінде үйсіндердің уақытша бастары қосылып,
одақ құрғандығын айтады. Олардың негізгі билік құрған территориясы Орталық
Тянь-Шань аймағы болуы мүмкін [43, -С. -73-74 ].
1954 жылдан бастап Қаз ССР ҒА тарих, археология және этнография
институты К.А Акишевтің жетекшілігімен Іле археологиялық экспедициясын
бастады. Экспедиция өте сәтті болып, нәтижесінде Іле алқабы бойынан
коптеген үйсін кезеңінің қорымдары мен обалары табылды. К.А. Ақышев
қазылған 49 обаның басым бөлігін үйсін кезеңіне жатқызады. Автор жерлеу
орнына қойылған заттардың тапшылығын жазады. Мәйіттің оң иығының бас
жағында ыдыстар, темір пышақтар, түйреуіш, қойдың құймышағы орналасқан.
Зерттеуші ескерткішті б.з.б ІІ-б.з. І ғасырына жататындығын анықтап, оны
үйсін кезеңіне жатқызды .
Г.Г. Бабанская Қаратау жотасының солтүстік батыс беткейіндегі А.Н.
Бернштамның қазып бастаған Берікқара обасына қазба жұмысын жалғастырды.
Автор ертеде айтылған сақ пен үйсін мәдениетінің арасындағы сабақтастықтың
болғандығын дәлелдейді .
Е.М. Агеева үйсіндердің ең үлкен заттай материалы ретінде керамикаға
сараптама жасай отырып оларды үш топқа бөліп қарастырады: б.з.б. І ғғ.-
б.з.б. ІІІ, б.з.б. І ғғ.-б.з. І ғғ. б.з. І-ІІІ ғғ. аралығы деп қарастырады
.
А.Г. Максимова өткен ғасырлың 50- ші жылдары құрылған Жетісу
археологиялық экспедициясының тұрақты қатысушысы. Оның зерттеген өорым
обаларының барлығы дерлік биіктеу, суы мол жерлерде орналасқан. Алты
қорымнан 79 құрылым айқындалып, олрдың құрамына 21қоршау, 50 оба мен 8 тас
қаланды кірді. Кеңсай мен Қыр шабақты қорымдарының мерзімін автор б.з. І-
ІІІ ғғ. жатқызды.
Берікқара қорымынан А.Г. Максимовада қазба жұмыстарын жүргізді.Зерттеу
нәтижесінде қазылған 10 обадан алынған материалдарға анализ жасай
келе,автор оларды б.з І-ІІІ ғғ. жатқызса, ал керемикасына қарап б.з. I-IV
ғғ. жатқызды. Жетішоқы материалдарын зерттей келе оны б.з. I-III
ғғ.жатқызды. Қаратау жотасының солтүстік-батыс беткейіндегі жерлеу
орындары мен қазылған ескерткіштерді мұқият зерттей келе автор А.Н
Бернштамның пікірімен келіспейтінін жазады. А.Н Бернштам Қаратау бойында
жерленген ескерткіштерді (соның ішінде Берікқара қорымын ) қаңлы дәуіріне
жатқызған болатын. А.Г. Максимованың пікірінше тайпалардың материалдық
мәдениеті үйсіндерге қатты жақын келеді.Жерлеу орнындағы заттар мен обаның
үстіндегі құрылыс Жетісу үйсіндерінің дәуіріне өте ұқсас келеді (б.з.б ІІІ
ғ. –IІІ ғ.) [44].
Іле өзенінің оң жағалауындағы үйсін ескерткіштеріне 1954, 1957-1960 жж.
Г.А. Кушаев зерттеу жұмыстарын жүргізіп, үйсіндердің қоғамдық құрылысы мен
дүниетанымдық көзқарастары, өмір сүрген кезеңі, шаруашылығының негізгі
бағытын анықтауға мүмкіндік беретін біршама мәліметтер мен дәлеледер
келтіріледі.
Үйсін ескерткіштерін қорым құрылыстарына, оба шеңберлері мен қорым
жобаларына қарап үш кезеңге бөледі.
Ерте ескерткіштер кезеңі б.з.б ІІІ-ІІ ғғ. аралығын қамтиды. Бұл
дәуірдің ескерткіштеріне: Қапшағай ІІІ, Өтеген ІІІ, Үңгір Қора І мен
Бесшатыр ІІ қорымдарын жатқызады.
Келесі кезең (өтпелі кезең) б.з.б. І ғ. - б.з. І ғ. Бұл уақыттың
ескерткіштеріне: Өтеген І-ІІ,Тайғақ І, Қызылауыз ІІ, Қалқан І, Алтын-Емел
І, ІІІ, IV жатады.
Соңғы кезең б.з.ІІ –ІІІ ғғ. қорым ескерткіштері: Қапшағай ІІ, Үңгір-
Қора ІІ, Қалқан ІV, Арал-Төбе І, Шолақ-жейде І-ІІ [45].
1956 жылы Жетісу археологиялық экспедициясы жасақталып, Алматы жуық
облысының аумағына зерттетеу жұмыстарын жүргізді. 18 қорымнан 180-ге
обалардың жерлеу құрылыстары анықталды. Сонымен қатар осы жылы И.И.
Копылованың жетекшілігімен Алексеевка мен Қапшағай ІІІ қорымындағы обалар
ашылып, зерттелді
1957 жылы да Ілеэкспедициясыөзжұмысынжалғастырды [45, С.146-147].
Ғылымда Үйсін дәуірінің ескерткіштерін 3 арнайы сатыға бөліп қарастыру
қалыптасқан:
Қаратал сатысы б.з.б. ІІІ — І ғғ. қамтитын алғашқы саты обалары
осының алдындағы соңғы сақ кезеңі ескерткіштеріне ұқсас және сапалық
жағынан жаңа мәдениетке тән жаңа сипаты бар болып келеді. Оларға Қаратал,
Қарғалы, Қапшағай-3, Бесшатыр-2, Үңгірқора-1, Қызылеспе, Бесшатыр-2, Өтеген-
1, Қалқан-1, Ақшоқы-4, Бетағаш, Мойынтоғай-2, Сартоғай, Кеңсай, Шормақ-1,
Бұрана, Шелпек обалы қорымдары. Қорымдарының саны 5 — 10, кейде одан көп
болатын обалар бұл кезеңде көбіне солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеле
орналасады. Бұл уақыттың аса көрнекті ескерткіштері қатарына Қарғалыдан
табылған көне өнер бұйымдарының жиынтығы жатады (алтын тәті, жүзіктер,
таутеке мүсіндері, сырға, көптеген жапсырмалар).
Жетісу сатысы б.з. І — ІІІ ғғ. обалары саны жағынан ең көбі болып
табылады. Бұлардың қатарына Талғар-1, -3, Бастау-2, -3, Ақтас-7, Сарытау-1,
-2, Ақшоқы-3, -4, Өтеген-2, -3, Бесшатыр-1, -3, -4, Қадірбай-2, Шормақ-2,3,
Ащысу,Ақтерек, Мойынтоғай-1,Сартоғай, Диқан-1, Күрті, Қызылауыз-2,3, Тайғақ-
1, Алтынемел-1,3,4, Қапшағай-2, Қалқан-4, Алатөбе-1, Ақтас-4, Қараща,
Шошқалы, Ұзынбұлақ, Қызылқайнар қорымдары жатады. Бұл кезеңде обалардың
тізбектеле орналасу үрдісі жойылып, ретсіз топтала орналасуы қалыптасқан.
Қабірлердің лақыты бар жаңа түрі пайда болды. Мүрде жанына бұрынғыға
қарағанда көптеп қойылатын (6 — 7 ыдысқа дейін) қыш ыдыстардың түбі көбіне
дөңес емес, жайпақ келеді.
Іле сатысы б.з. ІІІ — V ғғ. обалар жүйесіз салынып саны азая түседі
де, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.