Мемлекеттік бағалы қағаздар



Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:   
М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы
1.1. Бағалы қағаздар, және олардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері
... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі даму
деңгейі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы және
айналысқа шығарылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .13
2.2 Қазіргі бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етілуі
... ... ... ...18
2.3 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инвестициялық құрылымы ... . 23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..28

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық
қатынастардың қалыптасу процесінің жүруімен сипатталады. Олардың пайда
болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу
мен экономиканы әкімшіл-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін еместігін алдын
ала анықтап берді. Экономикалық реформаның басты мақсаттарының бірі –
кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына
бөліп беру.
Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны қамтамасыз етеді. Акционерлік
қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет
етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығы мен жеке меншік
құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік
формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендетуге мүмкіндік берумен
қатар, мемлекеттің шығыстарын, эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде
қысқартады, сол сияқты бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын айтуға
болады. Яғни бағалы қағаздар міндетте түрде оның ұстаушының қалайда бір
мүлікке құқылы екендігін куәләндыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да
белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе нақты акция сомасын
алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы қағаздар қоғамның, фирманың
,кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және басқаруға құқық береді.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жүмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал рөлін атқарады.
Халыққа белгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсінделікті арттыра түседі жіне ұлттық
байлықты басқаруда жеңілдетеді.Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы
әдетте нақтылы шаруашылық келісімшарттарға негізделеді. Бағалы қағаздар
бойынша олардың иелеріне дивиденттер немесе пайыздар түрінде табыстар
төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды
басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзңнің оған тән
онда жұмысты ұйымдастыру мен ережелері бар рыногы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар рыногында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табылады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар рыногының оқшаулануы тап олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздардың бір иеленушісінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.

Курстық жүмыстың мақсаты: Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің
қызметін реттеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
- бағалы қағаздар, және олардың түрлерін анықтау;
- бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілерін қарастыру;
- бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу;
- мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы және
айналысқа шығарылуын қалыптастыру;
- қазіргі бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етілуін қарау;
- Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инвестициялық құрылымын
дамыту.
Зерттеу нысаны. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік қызмет
жағдайы.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы
және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес
келеді.
Бірінші тарауда жалпы бағалы қағаздар нарығының даму мәселесінің
теориялық негіздері, жалпы бағалы қағаздардың экономикадағы ролі маңызы
туралы деректер қарастырылып, оларға сипаттама жасау.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
қазіргі даму деңгейіне дамыту бағыттарын қарастырады.

1 Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы

1. Бағалы қағаздар, және олардың түрлері

Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы
тұлғамен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына
куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме
қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар
процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген
қаржылық құқықтардыбасқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың
ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.
Акция – бағалы қағаз, акционерлік қоғам капиталына қосқан үлесіне
берілген куәлік, қаржылық құжат. Бұл құжат иесіне – дивиденд деп аталатын
белгілі табыс мөлшерін алу; компания таратылған жағдайда оның мүлкінің бір
бөлігін алу; фирманың өндірістік – қаржы жағдайын тексеру; қосымша
шығарылған акцияларды бірінші кезекте сатып алу құқықтарын береді.
Артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденд тұрақты төленеді.
Дивиденд алдымен артықшылығы бар акцияларға төленеді, ал адам қалған сома
қарапайым акция ұстаушыларға бөлінеді. Бірақ артықшылығы бар акцияларды
ұстаушылардың қоғамның ісіне араласу, шешім қабылғанда дауыс беру құқығы
жоқ. Тек қарапайым акция ұстаушылардың шешім қабылдағанда дауыс беру құқығы
бар.
Акция ұсталушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді.
Ұсталушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде
сатылады.
Акциялардың пайда болуы меншіктік корпоративті формасының қалыптасуына
байланысты бұл меншік формасы ауқымының және оған Қажетті қаржының күрт
өсуіне байланысты пайда болған.Өте ауқымды да ірі жобаларды іске асыру үшін
жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады. Ол үшін көптеген
жекелеген қаржыларды жұмылдырып жұмсау қажет. Соның нәтижесінде акционерлік
капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады. Кәсіп орнының
акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылған түрі қосымша инвестициялар
тарту мүмкіншілігін артырады,ал инвесторлар үшін өндіріске капитал қауіпсіз
болады.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның наминалына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады.
Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі.Ол
бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге
алғанда тауар сатушыға,яғни вексель иемделушіге береді.Вексельдің мәні-
несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде
өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға берген қарыз міндеттемесі.
Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция
жүргізіп, бір жағынан оларды айналым жылдамдығын шапшандатса, екінші
жағынан өздеірне пайда түсіреді.
Қаржы өндіріске тікелей салынғандай, оның қарапайым мерзімі ұзақ, ал
инвистиуиялау тәуелділігі жоғары болады. Инвестицияның акционерлік формасы
бұл мәселені түбегейлі шешеді. Біріншіден, акциянв кез икелген уақыт сатып,
жұмсалған ұаржыны қайтарып алуға болыды. Екіншіден, жалпы жауапкершілік
көптеген инвесторлар арасында бөлінеді. Сондықтан әр – бір жеке инвестордың
жауапкершілігі шектеледі және тәуекелдігі азаяды. Сонымен бірге,
кәсіпорындағы жиналған өндіріс ресурстары сақталып қала береді. Егер
акционерлер акционерлік капиталдағы өз үлесін қайтарып алғысы келсе, оны
ол ақша түрінде алады, өндіріс процессі бұзылмайды.
Акция акционерлік қоғамды басқару құқығын береді. Бірақ, іс жүзінже
акционерлік қоғамды ірі акционерлер басқарады, салар ғана кәсіпорынныңң
нақты активтеріне иелік етеді. Ұзақ акционерлік үшін акция шешу қаржыны
несиеге беру және одан белгілі мөлшерде тадыс алумен шектеледі. Олардың
акционерлік капиталдағы үлесі іс жүзінде қабылданған шешімге ықпал жасай
алмайды. Көп жағдайда ұсақ акционерлер өздерінің дауыс беру құқығын
сенімдік негізінде басқару кеңесіне тапсырады, осңғы кездері Қазақстанада
да меншіктің акционерлік түрі қалыптасуда. Осыған байланысты акцияға иелік
ету адамдардың, ұжым мүшелерінің шаруашылық белсенділігін арттырады деген
пікір көп айтылып жүр. Батыс елдерінің тәжәрбиесіне зер салсақ, бағалы
қағаздарға иелік ету адамдардың экономикаға белсенділіген арттырса да,
олардың шаруашылық белсенділігіне тікелей әсер ете бермейді. Құныды
қағаздың тағы бір маңызды түрі – облигациялар. Олар тұрақты жерде табыс алу
құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі
мерзімі соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет,
кәсіпорындар, әртүллі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары
шығарыды. Облигация бойынша табыс купондық төлем деп аталады.
Құрамы нөлге тең облигацияларда да болады. Бұл облигацияларға
айналымға шығарғанда номиналынан төмен бағамен сатылады, мерзімі келгенде
номиналына сәйкес қайтарып алады.
Жекешелендіруі және акционерлендіруі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім
ішінде жалпы ұлттық шаруалылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 2010-2011 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30–ға жуық акционерлік комерциялық
банктің акциялары тіркелді.Бұл жылдары эмисияның жалпы сомасы 110 миллиард
сом құрады. Қазақстанның қаржы нарығы мемлекеттік реттеу жүйесінің
тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарыды бағалау мақсатында
2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкіметтіктері Қазақстанның ұлттық банкіне берілді.
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағапздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсекнді бола түсті.

1.2 Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері

Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты қамтыды. Оның
мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
-бастапқы рынок;
-мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы: бастапқы орналастыру
нарығы;
-сатып алу – сату секторы.
-корпарациялық облигациялар нарығы;
-акциялар нарығы.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздармен жасалатын репо – операциялар
нарығы.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: МБҚ – ны сатып алу сату
секторы;
МБҚ – мен жасалатын репо – операциялар секторы.
Қайталама рыног:
- қор бирждасы
- биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы.
- басқадай сауда – саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір ақша
сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауардай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүмліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәләндіратын белгілі бір жазбалар мен басқада
белгілердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесенақты акция сомасын алуға
мүмкіндік береді. Сондай – ақ бағалы қағаздар белгілі ұйымның меншігіне
қатысуға және басқаруға құқық береді. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның
табыстарына ортақтасуына мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік
белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісім
шарттарға негілделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер
немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай –ақ бұл құжаттардан
туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі
қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған төл
онда жұмысты ұйымдастырумен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табыады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы топ олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қарызсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны –
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаз нарығының дамуы бағалы қағаздың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.

1.3 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу

Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы
рыноктық экономиканың ұйымдық құрылымында бағалы қағаздар нарығының
болуының мәні зор. Бағалы қағаздар нарығы – жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясатпен байланысқан индустрия. Ол тиімді, максималды әрі
жедел пайдалануы мақсатында инвестициялық ресурстардың бөлінуін, сонымен
қатар оның экономиканың келешекті салаларында шоғырлануын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздар нарығының мәні өндірістің құлдыруына жол бермеуде және
қаржы жүйесінің сауықтандыруында маңызды мағынаға ие. Бұл рыноктың дамыған
сатысында қоғамдық өндірістің тиімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз
экономика жүзеге асады. Қоғамдық өндіріс көбіне қоғамдық сұранысқа сәйкес
келеді.
Бағалы қағаздар нарығы нақты меншік иелері ретінде заңды және жеке
тұлғалардың белсенділігін арттыруға жасайды. әлеуметтік бағыттағы рыноктың
экономика жағдайында ел тұрғындарының әлеуметтік – экономикалық жағдайы
басты мәселе. Бағалы қағаздарды шығарушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік
беретін қосымша ресурстары боллғанда ғана пайда табады. өндірістің кеңейюі
нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болады, бұл өз кезегінде экономиканың
жоғарлауына және көрсетілген қызмет аймағының кеңейтуіне әкеледі, ал бұл
қайтадан жаңа жұмыс орындарының және экономикалық ресурстардың пайда болуын
туғызады.
Бағалы қағаздар мемлекеттік және өндірістік тапсырыстарды шешу
мақсатында, сонымен қатар шығңындарын жабу мақсатында ресурстарды тарту
үшін мемлекеттік және жеке ұйымдар арқылы шығарылады. Бағалы қағаздар
нарығының эмиссиясы нәтижесінде алынған қаражаттардың эмитентпен тиімді
пайдаланылуы, оның шығарған бағалы қағаздарын сатып алған адамдар үшін
тиімді болады.
Жаңадан шығарылған бағалы қағаздар бірінші немесе бастапқы рынокта
айтылады. Акциялар мен облигациялар бірінші рынокта сатылғанда эмитент өіне
қажетті қаржы рерустарын алады да, бағалы қағаздар бастапқы сатып
алушылардың қолына түседі. Бастапқы инвесторлар қолындағы бағалы қағаздарын
қайта сатып ақшасын өсіммен қайтарып алады. Бағалы қағаздарды қайта сату
олардың қайталама нарығы толық қызмет атқаратын болса, онда бастапқы
рынокта тиімді қызмет атқарады. Қайталама рынок механизмі, немесе бағалы
қағаздарды кез келген сатып өткізу мүмкіншілігі инвестолрлардың оларға
деген сенімін арттырады. Ал бұл қоғам ресурстарын өндірістің дамуына толық
жұмылдыруда өз себебін тигізеді.
Қайта сату нарығында бағалы қағаздардың биржалық айналымы жіне биржадан
тыс айналымы бөлініп қалыптасады.
Биржаға кез келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін
биржада тіркелуі борлады. Биржада тіркелуі үшін компания оның заңмен
анықталған тәртіптерін орындауы тиіс.
Биржа өзінің беделін сақтау және нығайту мақсатында акцияларды өтімді
етуге, оны өздері белгілі де ірі компаниялармен жұмыс істеуге ұмтылады.
Егер компания биржада тіркелген болса, онда бұл компанияның акциясы
биржалық бағамдама алғанын енмесе акциясы тұрақты сұранымға ие болғанын
білдіреді. Кампанияның биржада тіркелуі осы комапнияның қалыптасқан рынокта
өз орнын көрсетеді.
Биржаның негізгің белгілері төмендегідей:
- тұрақты және ұйымдастырылған түрде қызмет атқарады;
- сауда келісімдері тауарсыз жүргізеді;
- іскерлік келісімдер бірін бірі алмастырады, тұрақты да жаппай
сұранымға ие тауарлар бойынша жасалады.
Бағалы қағаздар нарығынның өркениетті нарығын қалыптастыруда және
дамытуда бірқатар ұйымдастырушы – экономикалық мәселелер маңызды. Бәрінен
бұл инвестор қаражаттарды салуына негізделген таңдау жасауға мүмкіндік
беретін ақпараттардың толықтай ашылуын білдіретін бағалы қағаздар нарығының
бірінші нарығына өркениетті келбет беру. Бұған бірінші рынокта болып жатқан
жағдайлардың барлығы бағындырылуы керек. Бағалы қағаздар эмиссиясының
тіркелу үшін құжаттардың дайындалуы, оның тіркелуі, эмиссия жобасының
жариялануы, Бағалы қағаздар нарығынның орналастырылуы және жазылыс
нәтижелерінің мемлекеттік органдар тарапынан реттелуі, бақылауы мемлкетпен
жүргізілген, сондықтан бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі
келесі бағытта жүзеге асады:
Мемлекет бағалы қағаздар нарығын реттеп ұйымдастыратын заң жүйесін
қабылдайды. Бұл заңдар:
- акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін анықтайды және реттейді;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық
кесімдерін реттейді;
- биржаның қызметтін және бағалы қағаздармен жүргізетін операциялар
түрлерін анықтайды.
Мемлекеттік мекемелері рынок субъектісі ретінде бағалы қағаздар
нарығына шығады. Қаржы ресурстарын жинау үшін мемлекет облигациялар,
қазыналық міндеттемелер сияқты бағалы қағаздарды айналымға шығарады.
Ұлттық банктің ақша – несие саясаты арқылы бағалы қағаздар нарығында
ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыныгында жағдай айналымдағы ақша
көлемін реттеумен және несиені қолдау саясатымен тығыз байланысты. Ақша
массасын қысқа мерзімде реттеу үшін Ұлттық банк қазыналық міндеттемелерді
сатады және қайта сатып алады. Бағалы қағаздардың бұл түрін комерциялық
банкілерден басқа ірі фирмалар, зейнет ақы қорлары, сақтандыру компаниялары
сатып алады. Облигацияды сатып алғанда олар көбіне чек түрінде төлейді
ұлттық банк бұл чектерді төлеуге комерциялық банкіге ұсынады, сондықтан
олардың төлем қорлары белгілі сомаға қысқарады. Бұл облигациларды Ұлттық
банк сатып алғанда коммерциялық банктердің резервтері өседі. Нақты
экономикалық жағжайға байланысты мемлекеттік қеғаздар сатылады немесе сатып
алынады. Мысалы, елде жұмыссыздық деңгейі жоғары болса, онда банк ашық
рынокқа шығып мемлекеттік қағаздарды көптеп сатып алады және сонымен бірге
резервтерін арттырады. Бұл өз кезегінде ақшаны арзандатады, несие алу
жеңілдейді, іскерлік белсенді лігі артады, инвестиция өсіп, жаңа жұмыс
орындары ашылады.
Бағалы қағаздар нарығында Ұлттқы банкінің есептеу пайызы ықпал етеді.
Ұлттық банк басқа банктерге несие бере алады. Бұл міндеттемелерді есептеу
деп аталады. Есептеу келісім, яғни қарыз төлемін төмендетіп Ұлттық банк
міндеттемелер есебін қолдайды, оны көтеру арқылы банк бұл ұмтлысты
әлсіретеді. Есептеу ставкасы жоғарлаған күні пайыз келісімі өседі, ал
акциялар мен облигациялар курсы төмеенді және керісінші, есептеу ставкасы
төмендегенде акциялар мен облигациялар курсы өседі.
Міндетті резерв қорларының нормасы да бағалы қағаздар нарығына әсер
етеді. Банк несиені тез қысқарту үшін міндетті резерв нормасын өсірді. Ал
егер несиені кеңейту қажеттілігі туындаса, банк резерв мөлшерін қысқартады.

Несие ұсынысы өскенде қарыз пайызы төмендейді , ақша алу жеңілдейді.
Осы мынадай іс-әрекеттің нәтижесінде, акциялар мен облигациялардың пайызы
банк пайызынан жоғары болса, олар күрт көтеріледі.
Резерв нормасы өскен болса, ақша алу қиындайды, қарыз пайызы өседі, ал
акциялар мен облигациялардың төлем пайызы төмен болса күрт төмендейді
Банк резевтерін өзгерту қаржы саясатының өте қуатты құралы екені
белгілі. Сондықтан, банк міндеттемелерді есептеуу және қысқа мерзімдік
облигацияларды сату сияқты емес, резерв нормасын өте сирек екі - үш жылда
бір рет ғана өзгертеді.
Ұлттық банктың бағалы қағаздар нарығына ықпал жасау жолымен акцияларды
сатып алуға, несие беруге де болады. АҚШ- та федералды резерв жүйесі акция
сатып алушылар үшін міндетті түрде өз қорынан төленетін қаржы мөлшерін
белгілейді; ал қалған соманы олар несие арқылы төлей алады екен.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекет бюджеттің тапшылығыда әсер етеді.
Бюджет тапшылығын толтыру мақсатында мемлекет облигациялар шығарады. Осыған
байланысты мемлекет қарыз пайызының төмен болуына мүдделі. Банк пайы төмен
болғанда, мемлекеттік қағаздарды арзан пайызбен орналастыруға болады. Пайыз
мөлшерін төмендету үшін айналымдағы ақша массасын арттыруға тура келеді. Ал
бұл болса, жоғары пайызбен шығарылған акциялармен облигациялардың курсын
өсіретін болады.
Банктердің, корпарациялардың және тұрғындардың қолында өзгермелі
пайызды облигациялар өте көп жиналған жағдайда мемлекет қарыз бойынша пайыз
деңгейін төмендетіп ұстап тұру үшін жеңіл несие алу саясытын жүргізеді.
Мұндай әрекет бұның алдында келтірілген жағдайда ұқсас, жоғары пайызда
акциялармен облигациялардың курсын көтеруі мүмкін.
Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз, сәтін салса, байланыстың ең бір
төте және кауіпсіз жолы. Батыста бағалы қағаздар нарығы әбден дамыған.
Мәселен инвистицияда әрбір үй иесі акция ұстаушы болып есептеледі. АҚШ – та
ұлттық байланыста төрттен бір бөлігі бағалы қағаздар нарығына шоғырланған.
Бағалы қағаздар нарығы өзінің құрылымы, техникалық қамтуы, сату және есеп
айырысу формасы, тағы басқа да ерекшеліктері жағынан тауарлық және азық –
түлік рыноктеріне мүлдем ұқсамайды. Олар әдетте мемлекеттік (мемлекет
шығаратын бағалы қағаздар), корпаративтік (акционерлік қоғамдар мен
компаниялар шығаратын бағаны қағаздар) басып үшке бөлінеді. Мемлекетпен
жергілікті атқарушы органдар (облыс, қала, аудан әкімдері) шығаратын бағалы
қағаздар көбінесе облигация, вексель, займ түрінде келеді. Бұлар негізінен
бюджеттің алқылықтарын толықтыр, арнаулы бағдарламаларды қаржылан-дыру,
экономикалық белсенділікті реттеу мақсатында шығарылыды.
Сонымен, капиталдың жоғалмайтындығына мемлекет пен оның жергілікті
атқарушы органдары кепілдік беретіндіктен мемлекеттік пен муниципальдық
бағалы қағаздар сенімділігі, әдетте өте жоғары болып келеді. Сондай – ақ
бұларға салықтың ең жеңілдікті түрі қоданылады немесе салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың осындай артықшылығына қарамастан
акционерлік қоғамдармен компаниялар шығаратын корпаративтік бағалы
қағаздар, яғни акциялар бағаны қарыздардың арасындағы ең кең тараған түрі
болып табылады. Себебі акциялардың курсы мемлекеттік баағаны қағаздарға,
сондай – ақ банк депозиттерінің пайыздық ставкаларына қарағанда жедел
өзгеріп отырады. Сол арқылы олардан мол пайда қаратуға болады.
Сондай – ақ, акция ұстаушыарға қоғамның табысынан дивиденттерде төленуі
мүмкін. Бірақ бұл қоғам үшін міндетті шарт болып табылмайтындықтан
акционерлер негізгі кірісті өкп ретте, жоғарыда айтқанымыздай, акциялардың
өсу курсынан қаратады.
Ал енді қаржы секторының құрамдас бір бөлігі болып табылатын бағалы
қағаздар нарығыныың өз ішіміздегі даму жағдайына келер болсақ, өткен
ғасырдың тоқсанынышы жылдарынан бастап өрбіткеніміз жөн. Себебі 1991-1994
жылдар аралығында еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік
қоғамдарға айналдырады. Қор нарығының бұдан басқа да элементтерімен
институттары, соның ішінде Қазақсатан Республикасының бағалы қағаздар
жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастайды. Бұл кезеңнің
өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастыру жөніндегі акциондар ғана өткізіліп отырады.
Мұнан кейінгі кезеңде Қазақсатан Республикасында бағалы қағаздар
нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес қор
нарығының заңдық базалары қалыптастырып, нарықтық инфрақұрылымдарын құру
жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңде негізгі назар шаруашылық
субъектілерін бағалы қағаздар нарығына тарту мәселесіне айналды.
Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, рыноктың инвестициялық
тартымдылығын арттыру, ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп
келеді.
Қазақстан Республикасы батыс елдерінің бірқатар қаржы инесмтиция
құрылымдарымен келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын
европада орналастырады. Қазақстан бағалы қағаздарды нарығы толыққанды
дамып, жоғары деңгейде қызметт ету үшін ұлттық өндіріспен ішкі ұлттық
рынок жүйесін теерңдету қажет. Қазақстан эконмикасын өндірістің құрылымының
одан әрі жетілуі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын
жұмылдырып, экономиканың нақты секторына жұмсауды қажет етеді. Одан
қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүкіншілігні
нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру кепілдікутерін жоғары
деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
және оның тиімді жұмыс жасауы Қазақсатндағы ұлттық капитал мен табыстардың
өсіп шоғырлануына тікелей байланысты.
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әрі дамытуда
қолданылатын өте қуатты да икімді құрал екені белгілі.
Қазақстанда құрылған қор нарығының инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында
ең үздіктердің бірі болып табылады. Бірақ олар қаржы секторымыздың тағы бір
құрамдас бөлігі сақтандыру қызметімен салыстырғанда да біздегі бағалы
қағаздар нарығы халық арасында оншама танымалдыққа ие бола алмай отыр.
Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму деңнейі
жақсарып келеді теп айтуға болады, осы қуатты мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының қасында корпоративтік бағалы қағаздар, яғни акциялар шығарумен
тарату мәселелері қараастырылып келеді.
Міне, осы жағдай қазіргі күні ел басшылығын Қазақстанның қор нарығынан
үміт күшті инвесторларды да алаңдатуда. Осы рынокты дамыту, әсіресе
корпоративтік бағалы қағаздар нарығының тартымдыығына қол жеткізу еліміздің
алдындағы кезек күттіретін міндеттердің бірі болып оытр. Мұны Елбасының
аталған мәселесіне байланысты үкіметке талаптыы күшейте түскендігінен
байқауға болады. 2006-2007 жылдарға арналған бағдарлама әзірленді., бұл
бағдарлама ел экономикасын дамытдың маңызды бағыттардың бірі ретінде аатп
көрсетеді.
Жаңа бағдарлама бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамытудың тұтастай
шаралар жүйесін қамтиды.
Бағдарламаның түпкілікті мақсаты рынокты жандандару, оның ашықтығымен
тиімді қызметіне жеткізу, бағалы қағаздар шығарудың мүмкіндіктерін әрі
кеңейте түсу болып табыалды. Ал оның нәтижесі халықпен кәсіпорыдардың
уақытша бос қаражаттарын бағалы қағаздар нарығына шоғырландырудан және бұл
қаржы ресурстарын мұқтаждарға беруге ықпал етуден көрінбейді.

2 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі даму
деңгейі

2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы және
айналысқа шығарылуы

Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық вексельдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қағаздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып табылады. Корпоративтік бағалы қағаздар
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста
мемлекеттік, корпорациялық және басқа фьючерстер, опциондар, варранттар,
коносаменттер және тб бағалы қағаздар жүзеге асырылады.
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында
таратылды және оның даму үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек ұжымдары мүліктерінің акциялары шығарылады.
Облигация- ұстаушысына оның белгілеген құнының тіркелген пайызы түрінде
табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз шығару
негізінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық міндеттеме, жалған
капитал нысандарының бірі.
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңды
тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық, міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексельдер,
облигациялар және басқалар жатады. Олардың арасында айырмашылық іс-әрекет
ету мерзіміне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың
сипатына, ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында
қазыналық вексельдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына
түрленген.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздардың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке
аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде
тіркелген табыс алуына құқық береді.
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзімдегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит
саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел
реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар
үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық.
Міндеттемелерді сатып алу – сату операциясы болып табылады. Ол МЕККАМ- ды
алу-сату шарттарымен рәсімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атына Қаржы министрлігі шығарады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қайталама нарығында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер Қазақстан
Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қазаздары болып табылады,
республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру мақсатында
Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және бағалы қағаздар нарығында
еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құның алуға және төленетін атаулы құнға пайызбен сыйақы алуға құқық
береді.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыладыру үшін пайдалынатын қаржы
құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасы аумағында айналым
мерзімі бір жыл және бір жылдан астам мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер шығарылады.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер мемлекеттік бағалы
қағаздар болып табылады. Оларды республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын
қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдарына сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін байланыста болады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11мамыр бастапқы құны
1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағаны қағаздары Еурооблигациялар
шығарылды.
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бұл айналыстағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа тұлғаларға қайтуы мүмкін.
Депозит және жинақ ақша сертификаттарының Қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңды
тұлғалар, ал жинақ ақша сертификатының иелері және тұлғалар бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және
орналастыру. Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа
міндеттемелерді), жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен
облигацияларын шығару) және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар
облигацияларын шығару) шығаруы мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару – эмиссия бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату. Бағалы қағаздар эмиссиясының жүзеге асырылуы төмендегі
кезеңдерден құрылады:
1)Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2)Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3)Облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражаттарын
тарту кезеңдерінен.
Эмиссиялық бағалы қағаздар бұл бір эмиссия шегінде біртекті белгілері
мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар негізінде
орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттік
және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қарызх алушы Қазақстан
Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаздар – Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп
танылған, мемлекеттік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және
өзге де бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару - эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-
әрекеті, немесе орналастыруы болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес қағаздардың жиынтығы. Эмиссиялық
бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жариялаған жарғылық
капиталды құрумен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент жүргізеді. Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы
қағаздардың бастапқы нарығында жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды
шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан эмитенттердің
немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысының және екінші жағынан инвесторлар арасындағы қатынастар
қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде
мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында
Қаржы министрлігі мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен Ұлттық жинақ
ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы мәлімет
Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
Қазақстандағы бағалы қағаздар рыногын мемлекеттік реттеу және оның нәтижелілігін арттыру міндеттері
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы қызметін талдау
Бағалы қағаздар нарығы жайлы
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі даму деңгейі
Бағалы қағаздар нарығының дамуын мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік бағалы қағаздар эмитенті
Пәндер