Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5-12
1.1Халықаралық экономикалық интеграция мәні,мақсаты және негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
1.2Халықаралық экономикалық интеграцияның даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-8
1.3Елдердің сауда-экономикалық одаққа кіруінің экономикалық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.4Әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық интеграциялық
топтар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-12
2 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграция
процестерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13-28
2.1Дүниежүзілік экономикалық байланыстағы Қазақстанның
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..13-16
2.2 Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияның
қажеттілігі және негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
-21
2.3 Еуразиялық экономикалық Қауымдастыққа Қазақстанның
қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...22-2 8
3 Еуразиялық экономикалық қауымдастығы елдерінің экономикалық сауда
қатынастарының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29-39
3.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..29-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе
XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат қөзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік –
технологиялық байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар,
яғни бұрынғы отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы,
демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.
Бұл жұмыс КСРО-ның ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайлардағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық рөлі мен
орнын, жаңа құрылымдағы заман талабына сай интеграциялық үрдістің жүру
жолдарын және сол үрдістегі Қазақстан Республикасының позициясын
қарастырады. Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік
қауымдастықта демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы аймақтың және
ғаламдық қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет
ретінде әлемге әйгілі.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап, бұрынғы Одақтың республикалар
арасында жаңа экономикалық және әлеуметтік байланыстарды, құру міндеттерді
белсенді түрде араласты. Қазақстан Республикасының ТМД-ны құрудағы орны
мен ролі көпшілікке мәлім. Президентіміздің ұсынысы бойынша, 1991 жылы
желтоқсанда Алматы қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшылары жиналып
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы жариялаған болатын. Содан
бері жаңа бірлестік өз өмірін жалғастыруда.
Курстық жұмыстың мақсаты - әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық
интеграцияланушы елдер бірлестігінің жағдайын сараптау, олардың әлемдік
нарыққа,әлемдік шаруашылыққа әсерін талдау және оны жан-жақты зерттеу.
1 Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық негіздері
1.1 Халықаралық экономикалық интеграцияның мәні,мақсаты және негізгі
міндеттері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен
оларды өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу
байланыстарын қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары
қозғалысындағы көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру
мемлекетаралық интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси
келісімдер негізінде ғана мүмкін болады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің
қарқынды экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен
байланыс құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің
халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс
факторларының(капитал,жұмысшы күші,технология) халықаралық қозғалысының әр
түрлі формаларымен толықтыра бастады.
Сонымен, интеграция (латын тілінен integer - толық) – экономикалық
тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара
байланыстардың дамуы. Экономикалық интеграция өндірістік-технологиялық
байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі, ресурстарды бірлесе пайдалану,
капиталдар бірігуі, сол сияқты бір-біріне қолайлы жағдай жасау арқылы
экономикалық іс-әрекеттерге өзара кедергілерді жою бағыттарында айқын
көрінеді.
Халықаралық экономикалық интеграция дегеніміз – экономиканың өзара
бейімделуі олардың біртұтас ұдайы өндіріс процесіне енуі. Бұл халықаралық
интеграция қатысушы елдердің белгілі бір территориялық, экономикалық,
құрылымдық, технологиялық жақындығын көрсетеді және оның аймақтық сипатын
түсіндіреді.
Халықаралық экономикалық интеграция шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы процесінде ерекше кезең болып табылады.
Халықаралық интеграция – бұл біртекті, іштей тұтасқан бірнеше елдерден
тұратын шаруашылық организмнің құрылу процесі.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни
өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның
алғышарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда
қалыптасады.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынадай
алғышарттарын бөліп көрсетеді:
• Интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық
дәрежесінің бірегейлігі;
• Елдердің жағрапиялық жақындығы ортақ шекараларының және тарихи
қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы;
• Экономикалық интеграция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ
сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру,
ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі;
• Демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі
бір экономикалық жетістіктерге жетуі(экономикалық өсудің
қарқындауы, инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудіңөсуі
және т.б.) көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі
олар болып жатқан өзгерістерді бақылауда.
• домино эффектісі Осы және басқа региондағы көптеген елдер
интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның
сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық бағыт-
бағдарға байланысты щарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз
байқап көреді.
Интеграцияның алғышарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі
таңдағы жағдайында экономикалардың өте терең түрде өзара енуі және тұтасуы
көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік
ең алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық
ресурстары және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс табады. Мұндай елдер
үшін экономикалық интеграция экономикалық мүмкіндікті өте тиімді
пайдалануға және ҒТП-тің жоғары қарқынына жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық
зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік туғызады.
Қазіргі халықаралық экономиканың пайда болуы мен дамуындағы сансыз
көп интеграциялық бірлестіктер өздерінің алдарына ұқсас мақсаттар қояды:
1) Масштабтың экономикалық басымдылығын пайдалану. Масштаб
экономикасы теориясының негізі, нарықтық көлемдерді кеңейтуді,
трансакциондық шығындарды қысқарту және басқадай басымдылықты
қамтамасыз ету.
2) Қолайлы сыртқы экономикалық ортаны құру. Көптеген интеграциялық
бірлестіктердің басты мақсаты
саяси,әскери,әлеуметтік,мәдениеттік және басқа экономикалық емес
облыстардағы қатысушы елдердің ынтымақтастығы және өзара
түсінушілігін нығайту болып табылады.
3) Сауда саясаты мақсатын шешу. Аймақтық интеграция БСҰ-ға мүше
болуға ұмтылған елдердің көпжақты сауда келіссөздерінде
позициясын нығайтуының әдісі ретінде қарастырылады.
4) Экономиканың құрылымдық қайта құрылуына көмектесу.
5) Ұлттық өнеркәсіптің жас салаларын қолдау.
Жалпы алғанда, интеграциялық процестерге экономикалық себептер ғана
емес, сондай-ақ саяси өзгерістер де әсер етеді. Бұл әсіресе, әлемдік
шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы жерде өндіргіш күштердің
дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған елдердің бұрынғы
метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан, аймақтақ
экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда, индустриясы
дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда, өте қарқынды
түрде жүріп жатыр.
1.2 Халықаралық экономикалық интеграцияның даму кезеңдері
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі интеграцияның ең бірінші жүйелік
сипаттағы қандай да бір біртұтастық құрылуын астарлау қажет. Осы
біртұтастық құрушы элемент қазіргі таңда мемлекет болуы мүмкін. Мынадай ой-
пікірмен келісуіміз қажет “кейбір мемлекеттердің қандай да бір
мемлекетаралық қатынастардағы жүйеге енуі, әрдайым олар интеграция
үрдісіне кірді дей алмаймыз. Мұндай жағдайда біз интеграция әр уақыт жүйе,
бірақ жүйе әр уақытта интеграция бола алмайды”. Жүйелілік иерархиялық
элементтердің автономдығы – интеграция және интеграция еместің арасына
шектеу қойғанда бұл аса маңызды болмай қалды.
Интеграция ұғымының теориялық мағынасын сараптауға деген қажеттілік,
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты. Жалпы,
мемлекетаралық интеграция түрлі концепциялардың әдістемелік негізін ең
бірінші Батыс Еуропадағы халықаралық экономикалық интеграция теориясының
шарттары құрады. Құралған концепция жоғары дамыған индустриалды
қоғамдастыққа бағытталғаны заңды-ақ, өйткені соғыстан кейінгі кезеңде
үшінші әлемдегі мемлекеттер интеграциялық ағымға келетіндей әлі бытыраңқы
еді.
Ең бірінші аймақтық интеграция үрдісін теориялық тұрғыдан
түсіндіруге тырысқандар 1950 жылғы неолибералистердің ағымында жұмыс
істеген ғалымдар болды. (А.Предоль, В.Репке). Рынок концепциясына сүйене
отырып, олар, интеграция деп бірнеше мемлекеттерді құрамына енгізетін
біртұтас геоэкономикалық кеңістіктің құрылуы деді. Мұны жүзеге асыру үшін
сыртқы сауда және валюта-қаржы сферасын мемлекеттік бақылаудан брсату
керек. Бұл көбіне мемлекеттердің қызмет етуіндегі либералдық көзқараспен
сәйкес келеді, ол сол кезде Батыс заңдары мен саяси ғылымында болған еді.
Әлемдік даму ағымы, дамыған мемлекеттерді ұлттық мүдделерін тиімді
қорғау формуласын іздеуге итермеледі. Неолибералистердің көзқарасы бойынша
бұл жердегі маңызды нәрсе аймақтың ішінде біртұтас кедендік тәртіптің
қызмет етуіне жағдай жасау және үшінші мемлекеттерге біртұтас әдіс,
қатынас жасап шығару.
Кедендік одақ 1957 жылы құрылған Еуропалық Экономикалық
Қауымдастықтың теориялық концепциясы болды.
1960 жылы интеграция формасына деген әдістердің қайта қаралуы болды.
Осыған байланысты ғалымдар арасында интеграциялық жүйенің шеңберін
кеңейтуге деген қажеттілік туды. Кейбір зерттеушілердің жаңа бағытын
шартты түрде “дирижистер” деп атады. Бұл ағымның жақтаушылары, интеграция
үрдісін жүйелі түрде реттеу үшін ұлтүсті саяси-құқықтық институттар немесе
институттар тобын құруды қолдады. Бұл әдіс мемлекетаралық интеграция
барысындағы тек қана рыноктық бірлестіктері ғана емес, сонымен қатар
реттеуші органдар мен механизмді құруды қарастырады. Дәл осы кезде
Американ ғалымы Б.Белаши интеграцияның жүйелі бес түрін атап көрсетеді.
Олар:
1.Еркін сауда аймағы – мүше-мемлекеттер арасында мөлшерлік және сандық
шектеулер алынған;
2.Кедендік одақ – жоғарылардан басқа, үшінші елдермен саудада ортақ өлшем
енгізілген;
3.Ортақ нарық – саудаға шек қоюлармен қатар, өндірістік факторлардың
(капитал мен жұмыс күшінің) шек қоюлар алынып тасталынады;
4.Экономикалық одақ – тауар мен өндірістік факторлардың қозғалу еркіндігі
дискриминациясын жою үшін жасалынатын ұлттық саясат белгілі түрде
сәйкестендірілумен толықтырылады;
5.Саяси одақ – толық экономикалық интеграция, ұлттық экономикалық
саясаттар толықтай жүйелінеді және ұлттық шеңберден шыққан билік мекемелі
құрылады.
Әлемдік интеграциялық үрдістің даму динамикасы интеграция теориясының
дирижистік бағытының 1966-1970 жылдарда күшеюіне жол ашты. Бұл бағыттың
көрнекті өкілдері – Р. Купер, Г.Мюрдаль, П.Стриптен, Я.Тринберген,
А.Филип.
Федеративтік интеграция идеясын Еуропалық Одақтың дамуында біраз
байқай аламыз. Қазіргі кездегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, ұлттардың
егеменді заңдары және жалпы интеграциялық құрылымдардың қайта бөлінуі баяу
жүреді. Тіпті кейбір жағдайларда ұлттық мемлекеттің өкілетінің пайдасына
бөлініп, кері серпіліс болуы мүмкін.
Аймақтық интеграция саласындағы тағы бір ірі ағым коммуникациялық
ағым. Бұл ағымның негізін салушы американдық Карл Дойч. Ол әлемдік
қауымдастықты әр уақытта өзара әрекет (коммуникация) және өзара ықпал ету
үрдісінде болатын және жеңілдіктерге бару мүмкіншілігі және соған
мәжбүрлеу механизмі бар түрлі саяси топтардың жиынтығы ретінде
қарастырады. Интеграция үрдісінде негізгі назар “қауіпсіздік
қауымдастығын” құру жолында және жағдайына бөлінуі тиіс.
1.3 Елдердің сауда-экономикалық одаққа кіруінің экономикалық салдары
Кез келген елдің сауда-экономикалық одаққа бірігуі ол елдің экономикалық
қызметтің параметрлеріне белгілі бір әсерін тигізеді. Мемлекеттік
интеграциялық топқа кіру салдары екі негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:
Статистикалық талдау;
Динамикалық талдау.
Осы талдаулардың әрқайсысын толығырақ қарастырайық.
Статистикалық талдау шеңберінде сауда-экономикалық одаққа кіру салдарының
екі варианттын атап көрсетуге болады:
Ағымды туындатушы эффект;
Ағымды ығыстырушы эффект.
Ағымды туындатушы эффект дегеніміз елдің интеграциялық топқа бірігуі
салдарынан оның сұранысы мен ұсынысының – жоғары шығындары көбірек
өндірушіден жоғары шығындары азырақ өндірушіге ауысуы. Бұл жерде тек қана
өндіріс шығындары қарастырылады. Мысалы, тасымалдау шығындары мен
трансакциялық шығындар нолге теңестірілген.
Ағымды ығыстырушы эффект дегеніміз сауда-экономикалық одаққа кіру
нәтижесінде сұраныс пен тұтынудың өте төмен шығындары бар, одақтан тыс
орналасқан өндірушілерден өте жоғары шығындары бар, бірақ одақ мүшесі
болып табылатын өндірушіге қарай ауысуы немесе ығысуы.
Осы жерде мынадай сұрақтар туындайды: Интеграциялық топқа бірігудің ең
ықтимал сандары қандай? Эффекттердің қай түрі бұрын туындайды?
Екінші вариант мынандай жағдайларда туындауы ықтимал, егер: одаққа мүше
емес үшінші елдерге қатысты импорттық салықтар өте жоғары болса.
Бұл жағдайларда олардың қатысушы елден шығарылатын импорт бағасы аутсайдер-
елден шығарылатын импорт бағасынан төмен болады, өйткені аутсайдер-ел осы
тауар өндірісінде алдыңғы қатарлы орынды алып отыр.
Статистикалық талдаудың бір маңызды кемшілігі бар. Оның мәні мынада, яғни
сұраныс пен ұсыныс қисықтары – экспорттық операциялардың сипаты мен
бағытының өзгеруіне байланысты өзгермейді. Шынайы өмірде, егер ел сауда-
экономикалық одақтың белгілі бір түріне ену жөнінде шешім қабылданса, онда
сұраныс пен ұсыныс қисықтары міндетті түрде өзгеруі тиіс. Басқаша
айтқанда, одаққа кіру өте үлкен мәнге ие. Бұл әсер ұлттық экономика үшін
жағымды да, жағымсыз да болуы мүмкін.
Осы альтернативалық варианттардың әрқайсысын қарастырайық.
Одаққа енудің төмендегідей артықшылықтары бар:
1.Нарық көлемінің ұлғаюы отандық фирмаларға өндіріс масштабын ұлғайтудан
сәйкес эффект алуға мүмкіндік береді. Бұл фактор кішігірім елдер үшін өте
маңызды болып табылады., өйткені осы елдер нарық көлемін ұлғайтуда мүдделі
болып келеді.
2.Халықаралық сауданың және сыртқы экономикалық қызметтің басқа да күрделі
формаларының кеңейтілуі одаққа қатысушы елдердің өндірістік және
өндірістік емес құрылымының (автомобиль және темір жолдары, қаржылық
қызметтер және т.б.) жақсартуына жағдай жасайды.
3.Белгілі бір жағдайларда одақтың қызмет ету шығындары өте жоғары болуы
мүмкін.
Сауда-экономикалық одаққа енудің төмендегідей негізгі кемшіліктері, яғни
кері салдары бар:
жағдайлардың белгілі бір ағымында елден ресурстар ағылып кетуі мүмкін;
егер интеграцияға қатысушы елдердің жекелеген фирмалары арасындағы өте
тығыз интеграциялық байланыстардың қалыптасуына ықпал етсе, онда
нәтижесінде олигополиялық келісім өте кең түрде тартылуы мүмкін. Бұл
келісім сәйкес өнім бағасының көтерілуіне әкеліп соғуы мүмкін;
кей жағдайда өте үлкен компанияларды құрумен байланысты өндіріс масштабын
кеңейтуден болатын шығындар эффектісі болуы мүмкін, яғни шектен тыс
бюрокраизация және басқа да факторлар әсерінен олар тиімсіз болып қалады.
1.4 Әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық интеграциялық топтар
Еуропалық одақ (ЕО) қазіргі уақытта басынан қиын кезеңді кешіріп
жатқанымен экономикалық интеграция дамуының үлгісі болып табылады. Қазіргі
уақытта оның қүрамына кіретін Батыс, Солтүстік, Орталық және Шығыс Еуропа
мемлекетінің 12-і басқа-дан өзге үйлестірілген мемлекеттік экономикалық
саясат жүргізуді қарастырған экономикалық және валюта одағын (еуро
аймағы деп аталады) қүрайды; ЕО-ға кіретін қалған қатысушы-елдер (Үлы-
британия, Дания және Швеция) әр түрлі себептермен еуро айма-ғына кіруге
асықпайды немесе оны енгізу жолында (жаңа мүше-елдер деп аталады). Осы
конструкцияда валюта қүрамдасы аса маңызды рөл атқарады. 1999 жылғы 1
қаңтардан бастап қолма-қол ақшасы аударымға енгізілген бірыңғай еуропалық
валюта-еуро 2002 жылдың алғашқы айларының ішінде айналыстағы фран-цуз және
Бельгия франкісі, итальян лирасы мен неміс маркісін, австрия шиллингі мен
испан песетасы, сондай-ақ басқа да үлттық валюталарды алмастырып, еуроодақ
аумағында толыққанды төлем қүралына айналды.
Бүкіл еуроодақтың эмиссиялық орталығына айналған Майнда-ғы
Франкфуртта (Германия) резиденциясы бар біртүтас Орталык Еуропалық банк
жүмыс істейді; еуро аймағына мүше-мемле-кеттердің орталық банктері оның
филиалдарына айналды. Осыған байланысты бірқатар сарапшы мен мамандардың
пікірі бойынша келешекте батыс еуропалық саяси конфедерация пайда болуы
ықтимал. Алайда конфедерацияға мүше-елдердің үлттық егемендіктін бірқатар
белгісінен бірте-бірте ерікті түрде бас тартуы қажет болуына және олардың
көбінің осыған қарсылық көрсетуі мүмкін болуына байланысты, бүл іс
асығыстықпен жасалмайды. Осының мьісалы ретінде 2005 жылғы мамыр-маусым
айларында Франция мен Нидерландыдағы жалпыүлттық референдумда елдер қабыл
алмаған Біріккен Еуропаның Конституциялық актісін (Еуропа-лык Конституция)
қабылдаудағы қиындыктардың салдарынан осы күжатты қолданысқа енгізу
процесінің баяулағанын келтіруге болады.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасында Американдық континентте үш елді
(АҚШ, Канада мен Мексика) және Оңтүстік Америкада толыққанды еркін сауда
аймағын, ал кейін - кеден одағын қүруды мақсат түтқан Аргентинаның,
Бразилия мен Уруг-вайдың арасында жасалған (кейін оған Парагвай қосылды)
Мер-косур сауда пакті атты екі ірі бірлестік жүмыс істей бастады. 1999
жылдың желтоқсанынан бастап Меркосурға қатысушылар бірте-бірте бірыңғай
валюта енгізуге даярлануда. Анд пактісіне қатысушы-елдер (Венесуэла,
Колумбия, Перу, Чили және Эква-дор) өзара ынтымақтастықты жандандырды. Ал
Батыс жарты шар-да 2004 жылы Күрама Штаттар Гватемала, Гондурас, Коста-
Рика, Никарагуа, Сальвадор және Доминикан Республикасы осы өңірде
халықаралық сауданың негізін құрайтын азық-түлік, тоқыма және басқа да
тауарлармен жасалатын саудадағы бөгеуілдерді бірте-бірте алып тастау
қарастырылған Орталық американдық еркін сауда аймағы (ЦАФТА) туралы
ауқымды Келісімнің жасалуын өңірлік ынтымақтастықтың тағы бір көрнекі
мысалы ретінде кел-тіруге болады.
Сонымен бірге АҚШ-тың Американдық континенттің екі бө-лігінің барлық
елдерін бір интеграциялық блокқа біріктіре алатын Панамерикандық еркін
сауда аймағын (Американың еркін сауда аймағы) қалыптастыруға қатысты
барлық күш-жігері Қүрама Штаттардың осы жобада экономикалық мақсаттардан
гөрі саяси мақсаттарды көздеп отырғанына байланысты, ең ірі латын аме-
рикандық елдерден қолдау таппай отыр.
Ал Азия-Тынық мүхит экономикалық ынтымақтастық үйымы Құрылған Азия-Тынық
мүхит өңірінде (АТӨ) транстынықмүхит-тьіқ экономикалық ынтымақтастықтың
(АТЭЫ) ауқымды процесі дамып келеді. 1989 жылы қүрылған осы топқа қазіргі
уақытта Тынық мүхитқа шығатын жол бар 21 мемлекет, яғни АҚЩ,Жапония,
Қазақстан және т.б. елдер кіреді. Бүгінгі күні АТЭЬІ-ға мүше-елдер
ғаламшардағы экономикалық ахуалдың жай-күйіне ықпал етіп, бүкіл әлемдік
шаруашылық өнімінің 55%-дан астамың шығарады. Сонымен бірге 1994 жылы олар
2020 жылға дейін өзара сауданы ырықтандыру жөніндегі Богор декларациясын
қа-былдаған. Сол уақытқа дейін бүкіл әлімдік тауар айналымының 50% ынан
кем емесін шарттар мен келісімдер жүйесімен қамтитын әлемдегі ең ірі еркін
сауда аймағын қүруды аяқтау қарастыры-лып отыр.
Азияда он мемлекет, яғни Бруней, Вьетнам, Индонезия, Малай-зия,
Филиппин, Сингапур, Таиланд, Камбоджа, Лаос және Мьянма (бүрынғы Бирма)
кіретін Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қауым-дастығы (АСЕАН) ірі саяси және
саяси экономикалық конгломерат болып қалыптасты. Осы топтың көбі 1997-1998
жылдардағы дағдарысқа дейін экономикалық өсудің әлемдегі ең жоғары орташа
жылдық қарқынын көрсетіп келді. Өзара сауда-экономикалық бай-ланыстарды
жеңілдетуге қатысты бір жолғы шараларды ұйымдастырумен ұзақ уақыт бойы
шектеліп келген қатысушылдер соңғы жылдары өңірдегі интеграциялық дамудың
ұзақ мерзімді үлгісін әзірлеуді ойластырып, Шығыс Азияда ортақ нарық
құруға бел байлады. 1999 жылдың соңымен - 2000 жылдың басынан бастап елдер
өңірде бірте-бірте кеден одағын, ортақ нарық құрып, еуроға үқсас бірыңғай
азиялық валюта енгізуге кірісті. 2005 жылғы желтоқ-санда Куала-Лумпур
(Малайзия) қаласында АСЕАН елдерінің, Қытай, Жапония, Үндістан, Оңтүстік
Корея (Корея Республикасы), Австралия мен Жаңа Зеландия мемлекеттері мен
үкіметтері басшыларының кездесуінің қорытындысы бойынша Шығыс Азия
қауымдастығын қалыптастыру жөнінде шешім қабылданды.
90-жылдарда да Оңтүстік Азияда бұрын айтылған өңірлік интеграция идеясын
жандандыру әрекеті жасалды. Ұзақ уақыт бойы жүргізілген келіссөздердің
соңында Делиде қатысуға келісім берген Үндістанның, Пәкістанның, Шри-
Ланканың, Бангладештің, Непал мен Мальдив аралдарының қатысуымен Оңтүстік
Азия еркін сауда аймағын құру жөніндегі негізгі келісім жасалды. Қатысу-шы-
елдер преференциалдық сауда келісімі ауқымында бірқатар өзара жеңілдік
енгізуге уағдаласты. Сонымен бірге Оңтүстік Азияда интеграциялық
ынтымақтастықтың толық шамада дамуына Үндіс-тан мен Пәкістанның арасындағы
шиеленіскен саяси қатынастар кедергі келтіреді.
Африка континентінде Шығыс және Оңтүстік Африка (ПТЗ) және Оңтүстік Африка
елдерінің дамуын үйлестіру жөніндегі кон-федерацияның (САДКК) арқасында
өзара сауда көлемін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік беретін тұрақты
мемлекетаралық қатынастар дамып келеді.
Таяу Шығыста 1981 жылы кейде мұнай алтылығы деп атала-тын Сауд
Арабиясы, Бахрейн, Қатар, Кувейт, Біріккен Араб Әмір-лігі (БАӘ) және Оман
кіретін Парсы шығанағының араб елдерінің ынтымақтастығы жөніндегі кеңес
құрылып осы күнге дейін жұмыс істейді. Осы кеңеске кіретін елдердің көбісі
сонымен бір уақытта Мүнай экспорттайтын елдер үйымына да (ОПЕК) мүше,
алайда осы картельмен салыстырғанда алтылыққа қатысушылар мүнай өндіру
мен оны өткізуді үйымдастыруға ғана емес, сонымен бірге келешекте өңірде
біртүтас өндірістік кеңістік қалыптастыруға ықпал ететін өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылым құру жөнінде әжептәуір тиімді үйлестірілген саясат
жүргізіп келеді.
Мемлекетаралық экономикалық интеграцияны дамыту барысында елдер осы
процеске қатысатын елдердің ұлттық, этникалық, мәдени-тарихи, діни
ерекшеліктерін, өзара мемлекеттік мүдде-лерді, саяси және экономикалық
құқықтарды ескереді, сонымен бірге бірте-бірте шын мәнінде тең құқықты
әріптестерден құралған интернационалдық шаруашылық қауым құру мақсатында
интеграциялық бірлестікке қатысатын әрбір ұлттық экономиканың
артықшылықтарын барынша пайдалануға тырысады. Қазіргі кезеңдегі әлемдік
шаруашылық дамуының нысаны ретінде халы-қаралық экономикалық интеграцияның
негізгі ерекшелігі осыған негізделеді.
2 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграция
процестерінің ерекшеліктері
2.1Дүниежүзілік экономикалық байланыстағы Қазақстанның алатын орны
Ұлтаралық өзара тығыз қарым-қатынастар, әсіресе экономика саласында
кең қанат жаюда. Соңғы қырық жылда дүниежүзі мемлекеттердің халықаралық
саудасы олардың жиынтық өнімімен салыстырғанда 7,5 есе өскен, ал 2000-жылы
дүниежүзінде өндірілген өнімнің 30 пайызы халықаралық саудаға түсетін
болады.
Адамзат қоғамының дамуының қазіргі кезеңде көрсетіп отырғандай қиын да,
күрдслі меселелердің шешіледі,ұтымды үлтаралық экономикалық байланыстар
орнату. Олащың сипаты мен түрлері, қамту аясы мен экономикалық мамандық
және басқа да факторлар тікелей әсер етеді.
Экономикалық ғылымда халықтар мен мемлекеттер арасындағы
байланыстардың түрлеріне біршама назар аударылды, бірақ қатынастар мен
байланыстар көбіне синоним ретінде қолданыды. Біздің ойымызша бұл скі
категория бір құбылыстың ішкі мазмұны мен сыртқы көрінісі ретінде
қарастылуы керек. Экономикалық байланыстар халықаралық еңбек бөлінісіне,
өндіргіш күштердің дәрежесіне және шарушылықтың мамандануына сүйенеді. Ал
осы байланыстардың үзілмей сан жағынан өсуіне экономикалық қатынастар,
меншіктің түрлері, қаржы, несие және түрлі инфрақұрылымдар жасайды. Демек,
экономикалық қатынастар мен байланыстар сөз еткенде жоғарыдағы
методологиялық түсініктерді пайдалану керек. Әсіресе рыноктың экономикаға
көшу барысында халықаралық қарым-қатынастар мен алыс-берістерді тиімді,
баламалы өткізуде жалпы теориялық мәселелерді шешіп алсақ күнделікті
өмірді, ұлтаралық экономикалық қатынастардағы қателіктер, байланыстар
азаяр еді.
Осындай методологиялық алғы шарттардьің қатарында сыртқы-экономикалық
қатынастарға жол ашатын, дұрыстығын, қажеттігін дәлелдейтін теориядарды да
білген артык емес. Ойшыл экономистердің халықаралық еңбек бөлінісі, ұлттық
экономикальіқ ішкі қатынастары, сыртқы сауда, инфляция қазіргі ашық
экономика туралы пайымдаулардың да маңызы зор. Халықаралық сауда да
айырбасқа түскен тауарлардмң сапасы мен бағасы бірінші кезекке қойылады.
Әрине мемлекеттің, үкіметтің саясаты тауар өткізу кезінде көрінуі мүмкін,
бірақ ол өз алдына мәселе. Біріккен Ұлттар Ұйымы, халықаралық валюта қоры
басқа да әлемдік экономикалық қоғамдастықтар мен ұйымдар байланыстардың
баяндылығына айтарлықтай ықпал жасайды. Бұл ретте сыртқы экономикалық
қарым-қатынастарды реттейтін үкімет зандары, кеден заңы да өте қажст.
Жалпы ұлтаралық алыс-берістің белгілі экономикалық кеңістігінің қалыптасуы
рыноктың қатынастарының өмірге келуінің басты шарты.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуының материалдық шарттары:
халықаралық еңбек бөлінісі, тауарлы өндірістің дамуы, рыноктық
ирфрақұрылымның пайда болуы. Әсіресе ғылыми-техникалық өрлеу
қатынастарыныц дүниежүзілік экономикалық кеңістік құрудағы орны ерекше.
Макроэкономикалық, бүкіл қоғамдық, мемлекеттік көлемдерде сыртқы
дүниежүзілік қоғамдастыққа ене бастаған Қазақстанның алғашқы қадамдарын,
оның ұлғайып келе жатқан экономикалық байланыстарынан анық көреміз.
Мемлекетаралық қоғамдық еңбек бөлінісі, дамыған дүниежүзілік сыртқы сауда,
көлік қатынастарының, ғьшым мен техниканың қанат жаюы сыртқы қарым-
қатынасты, алыс-берісті одан өрі күшейтеді. Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуында сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі
бағыттарына ТМД-дағы елдер мен байланыстарды нығайту, содан кейін алыстағы
шетелдермен қатынастарды өрістетуге назар аудару жатады. Атап айтқанда:
"Азия-Тынық мұхиты аймағы" Пекин-Сеул-Токио арқылы Оңтүстік Шығыс Азияның
басқа елдеріне шығу. Бүл бағыттың алдыңғы қатарлы технологиялар ірі
көлемде инвестициялар мүмкіндігі бар несие көзі, болашақта біздің өнімді
өткізу және Қазақстанда бірқатар жобаларды іске асыру үшін қатыстыру
рыногы ретінде үлкен мәні бар. Сонымен қатар ежелгі "Жібек жолын" қалпына
келтірудің де маңызы зор. Сыртқы байланыстардың тағы бір бағыты "Азия" деп
аталады. Мұнда ықтимал откізу рыногы және рыноктың экономиканы дамыту
үлгілерінің бірі ретінде Түркияға басты назар аудару қажет. Шетелдермен
экономикалық байланыстың үшінші бір бағьгты "Еуропа", мүнда әсіресе ГФР-ға
басты назар аударылуы керек, ол ТМД-ға басқа дамыған елдермен
салыстырғанда мол қаржы жұмсауға әзір.
Біздің елде неміс диаспорасының болуы, ГФР-дың Қазақстанмен ірі
көлемде экономикалық ынтымақтастық жасау мүмкіндігінің тағы бір кепілі.
Оның үстіне ГФР-дың экономикалық үлгісі біз үшін неғүрлым тартымды.
Инфрақұрылымды дамыту және кадрларды оқыту мақсатында техникалық жәрдем
мен несие алу үшін, Еуропа экономикалық қоғамдастығымен ынтымақтастьіқ
нығаюы керек, ал бірқатар салада Шығыс Еуропа елдерімен де өзара пайдалы
іс-қимыл жасау тиімді болар еді.
"Дүниежүзінің жетекші экономикалық көш бастаушы ретінде АҚШ-қа басты назар
аудару қажет. Сонымен бірге Мексика және Латын Америкасының басқа
елдерімен байланыстың болашағы өте зор."
Сөйтіп, Қазақстан президенті таяудағы кезендегі сыртқы экономикалық
келбетіміздің бағыт-бағдарын тайға таңба басқандай көрсетті. Тағы бір атап
өтетін жай әлемдік экономикаға, қоғамдастыққа қонақ ретінде қосьымай
сапалы тауарларымызбен оларға еркін енуіміз керек. Сондықтан жуық арада
біздің экономикалық потенциялымыз тауарлардың 10-15 түрі бойынша, жоғарғы
технологиялардың 3-5 түрі бойынша лидерлікті бөлісуге береді.
Өйткені КСРО ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай туады,
онда Қазақстан Еуропаны Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын сыртқы
саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр.
Қазақстанның байтақ территориясы, табиғи экономикалық және еңбек
ресурстары бола тұрса да бұрынғы КСРО экспортының жалпы көлемінде оның
алатын үлесі 1,4 пайыз, ал сыртқы экономикалық байланыстардағы үлесі 3
пайыз ғана болғаны қынжыларлық жай.
Қазақстаннан КСРО-ның басқа аймақтарына шығарылатын өнімнің негізгі бөлігі
шикізат, қосалқы материалдар, жартылай фабрикаттар болып келеді. Бұл жалпы
өнім көлемінің 72,4 пайызына тең болады.
Республика экспортының негізгі көлемі 70%-ке жуығы қазбалы байлықтар
өндірісінің үлесіне тиеді. Бұлар мұнай, кен, түсті металл, түсті және қара
металлургияның жартылай фабрикаттары, химия кәсібінің өнімдері, жеңіл жөне
тамақ өнеркәсібіне арналған ауыл шаруашылық шикізаттары. Мысалы, Қазақстан
хром кені одақтық экспорттың 90%-ін, қорғасынның 70%-ін, фосфордың 90%-ін,
мырыштың 40%-ін беріп келді.
Рыноктық қатынастарға көшкен , сыртқы рынокқа шығуға құқылы Қазақстандағы
ұйымдардың саны 1991-жылдың 1-ші қаңтарында 616-ға жетті. Бүл 1990-жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда екі есе көбейді деген сөз. Республиканың
сыртқы экономикалық байланыстарының геофафиясы жер шарындағы жүздеген елді
қамтиды, сыртқы саудаға түсті жөне қара металлургияны, химия өнеркәсібі
өнімдерін шығаруға республиканың бес облысының кәсіпорындары қатысады.
Мұнда Жезқазған облысының үлесі 22,7%. Шымкент-16,9, Қарағанды-16,7,
Жамбыл-14, Шығыс Қазақстан-7,7пайыз.
Егер 50-жылдардың аяғында Қазақстан өнімдері не бары 31 шетелге шығарылса,
бұл күндері олардың саны 86-дан асты, оның ішінде 13 бұрынғы социалистік
елдер, 20 дамыған капиталистік, ал 53 дамушы елдер болады.
Қазақстан Республикасының экспорты мен импортының құрьшымын төмеңдегі
шеңберлерде келтірілген деректерден анық көруге болады.
Сыртқы сауданың дүниежүзілік жалпы ұлттық өнім Көлемінде алатын үлесі
үнемі өсіп келеді. Мысалы, егер 1960 жылы жер шары бойынша жалпы ұлттық
өнімдердегі сыртқы сауданың үлесі 7 пайыз болса, 1970-жылы ол 8, 1990 жылы
екі есе осіп З пайызға жеткен, болашақта 80 пайызға жетпек. Демек жер шары
бойынша алдағы уақытта дайын өніммен сауда жасау шарықтап өссе, бұған
Қазақстан да өзінің елеулі үлес қосары сөзсіз. Ол рыноктың қатынастарға
кең жол ашу керек. Осы бағытта Қазақстанның дүниежүзілік экономикалық
ұйымдарға мүше болуының маңызы зор. Осы мақсатпен республикамыз
халықаралық валюта қорына кіріп, оның 167 мүшесі болады. Сонымен қатар
Қазақстан Халықаралық қайта қүру мен даму бөлінісінің 163-і мүшесі болып
тіркеледі.
2.2 Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияның қажеттілігі және
негізгі мәселелері
XXІ ғасыр адамзат тарихындағы ең дүбірге толы кезеңі. Әрине, сол
дүбірлі оқиғалардың бірі де Кеңес Одағының социалистік лагерінің ыдырауы.
Әлемдік қауымдастықтың қатары жаңа тәуелсіз мемлекеттер қатарымен толыға
түсті. Бұрынғы Одақтас мемлекеттердің өз тәуелсіздіктерінің аясында
экономикалық және әлеуметтік қиыншылықтармен бірде жеңіп, бірде жеңіліп
дамып келеді. Қазіргі таңда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси
егемендіктерінің халықаралық саяси стадиясының орнығуы аяқталды деп айтуға
болады, тек бұл ғана емес қаржы-валюта, әлеуметтік-экономикалық жүйелері
де құрылып бітті. Жаңа құрылған мемлекеттер арасындағы қатынастар үзілуге
шақ қалды. Көп жылдар бойы орныққан экономикалық байланыстар да әлсірей
бастады, ал бұл болса өз кезегінде әрбір жаңа мемлекеттердің экономикасына
кері әсерін тигізді.
Орталық Азиядағы интеграциялық үрдістің, әлеуметтік өмірдің
интернационализациялануы мен интеграциланушы мемлекеттердің ұлттық,
мемлекеттік қауіпсіздігін нығайтуға деген қажеттіліктің салдарынан туған
халықаралық қатынастар жүйесіндегі жаңа ағым. Бұл тақырыптың, Орталық
Азиядағы интеграциялық үрдіске кіретін әрбір мемлекеттің дамуында
тұрақтылық пен қауісіздікті қамтамасыз ету немесе жағдай жасауында да өз
өзектілігін атап көрсетуге болады.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан – 2030 жолдауында:
Ұлттық мүдделерді қорғауды. Сондай-ақ таяудағы және алыс
перспективалардағы күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық
қаруымыз – интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның
және Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайтуға қарсы тұру
емес, басқа мемлекеттің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс - деп атап көрсетті.
Орталық Азиялық интеграциялық үрдістің ерекшелігі жаңа тәуелсіз
мемлекеттің тарихының, мәдениетінің, әлеуметтік-саяси, экономикалық
негіздердің ұқсастығында. Бұл аймақтағы этнотерриторялдық жүйенің
күрделілігі кейбір халықаралық немесе аймақтық қақтығыстың ошағына айналуы
мүмкін және осы мәселелерді шешуде интеграциялық үрдістің тереңдігі басқа
қажетті әдістермен қатар ол да шешуші роль атқаруы мүмкін.
Орталық Азиядағы су ресурстары мемлекеттер арасында теңдей бөлінбеген. Ірі-
ірі деген өзендердің басы, ортасы, аяғы әр түрлі мемлекеттерде орналасқан.
Тәуелсіздікті алғаннан кейін бірінші жылдардың өзінде-ақ бұл мәселе өз
өткірлігін аңғартқан болатын. Осы аймақтағы ең ірі гидрологиялық
жағдайлардың бірі Арал болып табылады. Әрине бұл мәселелерді интеграциялық
құрылым шеңберінде бірге отырып шешкен шешім ең дұрысы деп ойлаймын.
Орталық Азиядағы интеграциялық ағымның спецификалық ерекшеліктерінің бірі
аймақтағы барлық Мемлекеттердің теңіз-транспорттық коммуникациясына жолдың
болмауы. Бұл аймақтарда кейбір державалардың болуы баланстың бұзылу
мүмкіншілігін тудырады, ад бұл өз кезегінде ұлттық қауіпсіздікке кері
әсерін тигізуі мүмкін, ал интеграциялық үрдістер барлық жағдайда
айтылғандарға жауап ретінде және қатысушы топтардың геостратегиялық
мүдделерінің өзара байланыстылықты, яғни корреляцияны талап етеді.
Назарбаев ТМД елдері үшін интеграциялық ынтымақтастық экономикалық
қажеттілік қана емес, бұл керек десеңіз жақсару, тұрақтылық, керек десеңіз
ертеңгі күнге деген стимул деп көрсетті.
Қазіргі таңда әлем өзара интеграциялық жүйе үрдісінде дамуда. Әлемнің
көптеген аймақтарында сауда, экономикалық, валюталық, кедендік және саяси
бірігулер болып жатыр. Бұл объективті және заңды үрдіс. Интеграция қазіргі
таңда әлемдік дамудағы күшейіп келе жатқан тенденцияның бірі. XXІ ғасыр ол
– интеграция ғасыры. Интеграциялық үрдістің өзара бағыныштылығын сезіну
адамға әлемдік және аймақтық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Бұрынғы Кеңестік республикалар өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ішкі және
сыртқы саясатын, саяси, экономикалық, әкімшілік, қаржылық реформалар
жүргізу жолымен жасай бастады. Бұрынғы Кеңестер Одағының құрамына кірген
мемлекеттердің алдында күрделі таңдау тұрды:
• Қол жеткізілген егемендікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу;
• Күшті мемлекеттің ықпалына қалып, олардың шикі зат көзіне айналу;
• Біріккен Еуропаны мысал, үлгі ете отырып, бұрынғы Кеңестер
кеңістігінде жаңа еуразиялық даму орталығын құру.
Осылайша бұрынғы КСРО территориясында жаңа интеграциялық топтар пайда бола
бастады: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, Кедендік Одақ, Орталық Азиялық
Кеңес, ГУУАМ т.б.
Экономика сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ геосаяси
жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуметті
тиімді пайдалану қажеттілігін талап етеді. Оның үстіне жоғарыда көрсетіп
кеткен екі жақты негізде шеше алмайтын мәселелер бар. Атап айтсақ,
суэнергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік әлеуетін келіскен
түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық, яғни Арал теңізі
ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру; аймақтық қауіпсіздіктің
тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге және есірткі бизнесіне
қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қатысушылары Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан (1998 жылы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық құқықты
қатысушысына айналды).
Бұл келісімнің 1 бабы бойынша былай делінген: Біртұтас Экономикалық
Кеңістік Қазақстан Республикасын, Қырғызтан Республикасын, Өзбекстан
Республикасы араларындағы, 1994-2000 жылдарға Қазақстан Республикасы,
Қырғызтан Республикасы, Өзбекстан Республикасы арасында экономикалық
интеграцияның тереңдеуі үшін бірлескен бағдарламаны жүзеге асыру
мақсатында құрылып отыр, бұл бойынша тауар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің
еркін қозғалысына, бірлескен кредиттік-есептік, бюджет, салық, баға, кеден
және валюта саясатын қамтамасыз етеді.ң
Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылы шілдеде президенттердің шешімімен
Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі институттары - Премьер-министр
кеңесі, Сыртқы Істер Министрінің кеңесі, Қорғаныс Министрлер кеңесі және
олардың тұрақты қызмет істейтін жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды.
Атқарушы комитетке координациялық-кеңестік, болжау-сараптау, ақпараттық
қызмет және Мемлекетаралық Кеңес пен оның институттарының шешімдерінің
орындалуын бақылау, қадағалау жүктелді. Әрбір мемлекет Мемлекетаралық
Кеңесте бір дауысқа ие. Шешім - жалпының келісімімен-консенсус арқылы
жүзеге асады. Премьер – министр, Сыртқы Істер Министрлерінің кеңесі,
Қауіпсіздік Министрінің кеңесінің мәжілісін жарты жылда, бір реттен кем
болмауы тиіс.
Сөз болып отырған уақытта Орталық Азия ынтымақтастық және даму банкын құру
туралы келісімдерге қол қойылды, оның капитала қатысушы мемлекеттердің
үлестік жарналарынан қалыптасады. Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі
экономикалық реформалар деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия
Одағының біршама оқшаулығы осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа
нысандарын қажет етті. Сондықтан Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998
жылы 17-18 шілде) аймақтық бірлестіктің жаңа атауы – Орталық Азиялық
Экономикалық Қауымдастығы (ОАЭҚ) бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылы
тамызында Ресейді байқаушы ретінде қабылдады, 1999 жылы шілдесінде тап
осындай мәртебені Грузия, Түркия және Украина алды.
Әлемнің жетекші мемлекеттерінің Орталық Азия мен Закавказға деген
қызығушылықтары бірнеше себептермен түсіндіріледі:
• Біріншіден, олардың территориясы арқылы әуе-коммуникациялық жолар
өтетін Азияның геостратегиялық маңызды жерінде орналасқан;
• Екіншіден, бұл аймақта – жер қазба байлықтары – қымбат металдар,
темір рудалық шикізат, энергетикалық ресурс, соның ішінде Каспий үлкен
қызығушылық тудырып отыр;
• Үшіншіден, бұл аймақ өте ауқымды, аз игерілген дайын өнімнің рыногы,
ол табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланған сайын өсе түспек;
• Төртіншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттің өндірістік содерасында
ықпалды позицияны ұстана отырып, әсіресе экспорт, транспортта, көрші
мемлекеттер мен аймақтарға экономикалық жағдайларына әсер етуге болады;
• Бесіншіден, дәстүрлі көп ғасырлар бойы Ресей ықпалы мен ресей
экономикасымен байланыстың әлсіреуі. Сондықтан аймақтың өзіндік дамуына
қажеттілік, басқа саяси және экономикалық күштердің ықпалын тез
қабылдағыш;
Орталық Азиялық мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы мемлекетаралық
ынтымақтастық пен аймақтық интеграция мәселелеріндегі жаңа стратегиялық
тәсілдерді айқындауды қажет етті.
Орталық Азия елдерінің тиісті шарттары мен келісімдерінің орындалуына
талдау жасау олардың саяси, сауда-экономикалық, әскери мәселелерін кең
ауқымы бойынша ынтымақтастықты дамытудағы ұмтылсыын көрсетеді.
Қазақстанның ұстанымы өзара тиімді байланыстарды және әртарапты
ынтымақтастықты дамыту, тереңдету жөніндегі қарқынды жұмысты жалғастыру
қажеттігіне көңіл бөлуінен көрінеді. Бұл Орталық Азия халқының түпкі
мүдделеріне жауап береді.
2000 жылы 14 маусымдағы Душанбедағы ОАЭҚ мемлекетаралық кеңестің
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан президенттері
Қоғамдастықты дамыту перспективалары мен Орталық Азия аймағының су
энергетикалық ресурстарын бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты.
Тараптар халықаралық су энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге
қол қоюға қатысты Қазқстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың
барлық мемлекеттері мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су
ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді.
ОАӘҚ шеңберіндегі интеграцияны тереңдетуге ұмтыла отырып, президенттер
2005 жылы кезеңге дейін арналған қоғамдастықтың даму стратегиясын бекітті.
Бұл құжат экономикалық өзара іс-қимылдардың төмендегідей басымдық
берілетін бағыттарда қатысушы мемлекеттердің күш-жігерін жұмылдыруды
көздейді.
• Сауда-экономикалық байланыстарды жандандыру;
• Су және энергетикалық ресурстарды бірлескен түрде және ұтымды
пайдалану;
• Көліктік-коммуникациялық жүйені дамыту саласында келісілген
саясаттарды жүргізу;
• Қалыптасқан шаруашылық байланыстарды жетілдіру және импортты
алмастыратын өндірісті дамыту;
• ОАЭҚ елдерінің халықтар арасындағы гуманитарлық мәдени байланыстарды
кеңейту үшін мейлінше қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету.
ОАЭҚ мемлекеттерінің 2002 жылы дейінгі кезеңге арналған біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыру жөніндегі бірінші кезектегі іс-
қимылдарының бағдарламасы бекітілді. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Тәжікстан ең алдымен еркін сауда аймағын, сосын тауарлардың, қызмет
көрсетудің және капиталдардың ортақ рыногына шыға отырып, кеден одағын,
төлем және валюта одақтарын кезең-кезеңмен құру арқылы экономикалық
интеграция мен өзара іс-қимылдарды тереңдетуге уағдаласты.
Мемлекетаралық автокөлік жолдары мен теміржол траспортында, транзиттік
жүкті үшінші елдердің рыногына шығаруды қамтамасыз етуде; Транс-Азия-
Европа (ТАЕ) жолдарын жобалауда оң нәтижелер бар. Мемлекетаралық жерлерді
жалға беру, автокөлікті, фармацевтикалық өндірісті және денсаулық сақтау
салаларында келісімдер бар және олар жүзеге асырылуда.
Егер Еуропа құрлығының тарихына көз жүгіртсек, ол құрлық бүгінгі күнге
дейін бірнеше ауыр соғыстар мен конфронтациялар , көптеген елдерге әрқашан
қауіп төну жағдайында күш кешу сияқты аласапыранға толы жолды жүріп
өткенін көреміз. Алайда, бұл қиындықтың барлығы тек интеграциялық
процестердің арқасында ауыздықталғаның байқаймыз. Мысалы: Еуропаның екі
ірі мемлекеті Германия мен Францияны алатын болсақ, екі ел тарихында да
қан төгіс соғыстар болған олар 1870, 1914-1918, 1939-1945 жылдардағы
соғыс. Бұл соғыстар тек Еуропаны емес, бүкіл әлемді тітіркендірді. Франция
және Германияның сол кездегі басшылары де Голь мен Адэнауэр ол
мемлектеттердің қауіпсіздігін конфронтациялар мен соғыстардан бас тартып,
экономикалық ынтымақтастық жолына түсу керектігін сезініп, Еуропа бейбіт
дамуға бет алды. 1951 жылы Еуропаның Болат және Көмір ұйымы 1957 жылы
Орталық Рынок құру туралың Рим келісімінен кейін Еуропаның интеграциялық
үрдісі серпіліс алып, 1993 жылы Маастрихт келісімі бойынша Еуропалық Одақ
құрылды.
Немесе АСЕАН мүше елдерінің аймақтың интеграциялық тәжірибесін алайық.
Оңтүстік-Шығыс Азияның бұл аймағы 60-80 жылдары ұрыс даласың болатын
(Вьетнам соғысы, Камбоджа шиеленісі, т.б. қарулы қақтығыстар). Бұл
елдердің арасындағы жанжалдар себебі негізінен экономикалық жайттардан
туындаған еді, мысалы, балық аулауға байланысты шекаралық тартыстар, су
және орман ресурстарын қолдану т.б. Сонымен бірге бұл аймақтағы ірі
көлемдегі соғыстардың болуына сыртқы факторлар да әсер еткен болатын, яғни
қырғи қабақң соғысы кезеңі, аймақтан тыс мемлекеттің тікелей араласуы.
Дегенмен, 90 жылдары АСЕАН-ның сәтті құрылуы нәтижесінде бұл аймақ жайлап,
әсіресе, Үндіқытай жарты аралы, соғыс даласынан рынокқа айналды. Оңтүстік-
Шығыс Азияда геосаяси парадигмадан геоэкономикалық -парадигмаға өту кезеңі
болды. Аймақтың ынтымақтастығын одан әрі нығайтуға ұмтылысы АСЕАН-ға мүше
елдердің 1992 ж 2 қаңтарда болған ІV конференциясында Сингапур
Декларациясына қол қоюдан байқалады.
Экономикалық интеграцияның маңыздылығы жөнінде айта келе, АҚШ-тай ірі,
күшті мемлекеттердің де мұндай бағытқа мұқтаждығы бар екенін айта кету
керек. Бұған дәлел, АҚШ, Мексика және Канада құрған экономикалық НАФТА
ұйымы. Экономикалық ахуалы мықты бола тұра, өз арасында экономикалық
ынтымақтастықты күшейтуді жолға қойған бұл елдердің ұстанған экономикалық
бағыты интеграциялық өмір саясатының маңызын арттыра түседі. Осы
айтылғандардың бәрін түйіндей келе, әлем бүгінде – ғаламдық, аймақтық
блоктар диынтығы. Орталық Азия мемлекеттері де өзекті мәселелерді бірігіп
шешуге, интеграциялануға талпынуда.
Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы нарықтың экономиканы құруда
жаңа стратегиялық қадамдарды сонымен бірге мемлекетаралық ынтымақтастық
және интеграциялық процестерді жеделдетуі, заман талабына сай құруға
бағытталады. Орталық Азиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5-12
1.1Халықаралық экономикалық интеграция мәні,мақсаты және негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
1.2Халықаралық экономикалық интеграцияның даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-8
1.3Елдердің сауда-экономикалық одаққа кіруінің экономикалық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.4Әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық интеграциялық
топтар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-12
2 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграция
процестерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13-28
2.1Дүниежүзілік экономикалық байланыстағы Қазақстанның
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..13-16
2.2 Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияның
қажеттілігі және негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
-21
2.3 Еуразиялық экономикалық Қауымдастыққа Қазақстанның
қосқан
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...22-2 8
3 Еуразиялық экономикалық қауымдастығы елдерінің экономикалық сауда
қатынастарының даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29-39
3.1 ЕурАзЭҚ шеңберінде ортақ ішкі дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..29-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Кіріспе
XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат қөзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік –
технологиялық байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар,
яғни бұрынғы отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы,
демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.
Бұл жұмыс КСРО-ның ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайлардағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық рөлі мен
орнын, жаңа құрылымдағы заман талабына сай интеграциялық үрдістің жүру
жолдарын және сол үрдістегі Қазақстан Республикасының позициясын
қарастырады. Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік
қауымдастықта демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы аймақтың және
ғаламдық қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет
ретінде әлемге әйгілі.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап, бұрынғы Одақтың республикалар
арасында жаңа экономикалық және әлеуметтік байланыстарды, құру міндеттерді
белсенді түрде араласты. Қазақстан Республикасының ТМД-ны құрудағы орны
мен ролі көпшілікке мәлім. Президентіміздің ұсынысы бойынша, 1991 жылы
желтоқсанда Алматы қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшылары жиналып
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы жариялаған болатын. Содан
бері жаңа бірлестік өз өмірін жалғастыруда.
Курстық жұмыстың мақсаты - әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық
интеграцияланушы елдер бірлестігінің жағдайын сараптау, олардың әлемдік
нарыққа,әлемдік шаруашылыққа әсерін талдау және оны жан-жақты зерттеу.
1 Халықаралық экономикалық интеграцияның теориялық негіздері
1.1 Халықаралық экономикалық интеграцияның мәні,мақсаты және негізгі
міндеттері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен
оларды өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу
байланыстарын қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары
қозғалысындағы көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру
мемлекетаралық интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси
келісімдер негізінде ғана мүмкін болады.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің
қарқынды экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен
байланыс құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің
халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс
факторларының(капитал,жұмысшы күші,технология) халықаралық қозғалысының әр
түрлі формаларымен толықтыра бастады.
Сонымен, интеграция (латын тілінен integer - толық) – экономикалық
тұлғалардың бірігуі, олардың өзара әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара
байланыстардың дамуы. Экономикалық интеграция өндірістік-технологиялық
байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі, ресурстарды бірлесе пайдалану,
капиталдар бірігуі, сол сияқты бір-біріне қолайлы жағдай жасау арқылы
экономикалық іс-әрекеттерге өзара кедергілерді жою бағыттарында айқын
көрінеді.
Халықаралық экономикалық интеграция дегеніміз – экономиканың өзара
бейімделуі олардың біртұтас ұдайы өндіріс процесіне енуі. Бұл халықаралық
интеграция қатысушы елдердің белгілі бір территориялық, экономикалық,
құрылымдық, технологиялық жақындығын көрсетеді және оның аймақтық сипатын
түсіндіреді.
Халықаралық экономикалық интеграция шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы процесінде ерекше кезең болып табылады.
Халықаралық интеграция – бұл біртекті, іштей тұтасқан бірнеше елдерден
тұратын шаруашылық организмнің құрылу процесі.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни
өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның
алғышарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда
қалыптасады.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынадай
алғышарттарын бөліп көрсетеді:
• Интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық
дәрежесінің бірегейлігі;
• Елдердің жағрапиялық жақындығы ортақ шекараларының және тарихи
қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы;
• Экономикалық интеграция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ
сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру,
ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі;
• Демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі
бір экономикалық жетістіктерге жетуі(экономикалық өсудің
қарқындауы, инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудіңөсуі
және т.б.) көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі
олар болып жатқан өзгерістерді бақылауда.
• домино эффектісі Осы және басқа региондағы көптеген елдер
интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның
сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық бағыт-
бағдарға байланысты щарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз
байқап көреді.
Интеграцияның алғышарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі
таңдағы жағдайында экономикалардың өте терең түрде өзара енуі және тұтасуы
көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік
ең алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық
ресурстары және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс табады. Мұндай елдер
үшін экономикалық интеграция экономикалық мүмкіндікті өте тиімді
пайдалануға және ҒТП-тің жоғары қарқынына жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық
зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік туғызады.
Қазіргі халықаралық экономиканың пайда болуы мен дамуындағы сансыз
көп интеграциялық бірлестіктер өздерінің алдарына ұқсас мақсаттар қояды:
1) Масштабтың экономикалық басымдылығын пайдалану. Масштаб
экономикасы теориясының негізі, нарықтық көлемдерді кеңейтуді,
трансакциондық шығындарды қысқарту және басқадай басымдылықты
қамтамасыз ету.
2) Қолайлы сыртқы экономикалық ортаны құру. Көптеген интеграциялық
бірлестіктердің басты мақсаты
саяси,әскери,әлеуметтік,мәдениеттік және басқа экономикалық емес
облыстардағы қатысушы елдердің ынтымақтастығы және өзара
түсінушілігін нығайту болып табылады.
3) Сауда саясаты мақсатын шешу. Аймақтық интеграция БСҰ-ға мүше
болуға ұмтылған елдердің көпжақты сауда келіссөздерінде
позициясын нығайтуының әдісі ретінде қарастырылады.
4) Экономиканың құрылымдық қайта құрылуына көмектесу.
5) Ұлттық өнеркәсіптің жас салаларын қолдау.
Жалпы алғанда, интеграциялық процестерге экономикалық себептер ғана
емес, сондай-ақ саяси өзгерістер де әсер етеді. Бұл әсіресе, әлемдік
шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы жерде өндіргіш күштердің
дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған елдердің бұрынғы
метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан, аймақтақ
экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда, индустриясы
дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда, өте қарқынды
түрде жүріп жатыр.
1.2 Халықаралық экономикалық интеграцияның даму кезеңдері
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі интеграцияның ең бірінші жүйелік
сипаттағы қандай да бір біртұтастық құрылуын астарлау қажет. Осы
біртұтастық құрушы элемент қазіргі таңда мемлекет болуы мүмкін. Мынадай ой-
пікірмен келісуіміз қажет “кейбір мемлекеттердің қандай да бір
мемлекетаралық қатынастардағы жүйеге енуі, әрдайым олар интеграция
үрдісіне кірді дей алмаймыз. Мұндай жағдайда біз интеграция әр уақыт жүйе,
бірақ жүйе әр уақытта интеграция бола алмайды”. Жүйелілік иерархиялық
элементтердің автономдығы – интеграция және интеграция еместің арасына
шектеу қойғанда бұл аса маңызды болмай қалды.
Интеграция ұғымының теориялық мағынасын сараптауға деген қажеттілік,
Батыс Еуропа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты. Жалпы,
мемлекетаралық интеграция түрлі концепциялардың әдістемелік негізін ең
бірінші Батыс Еуропадағы халықаралық экономикалық интеграция теориясының
шарттары құрады. Құралған концепция жоғары дамыған индустриалды
қоғамдастыққа бағытталғаны заңды-ақ, өйткені соғыстан кейінгі кезеңде
үшінші әлемдегі мемлекеттер интеграциялық ағымға келетіндей әлі бытыраңқы
еді.
Ең бірінші аймақтық интеграция үрдісін теориялық тұрғыдан
түсіндіруге тырысқандар 1950 жылғы неолибералистердің ағымында жұмыс
істеген ғалымдар болды. (А.Предоль, В.Репке). Рынок концепциясына сүйене
отырып, олар, интеграция деп бірнеше мемлекеттерді құрамына енгізетін
біртұтас геоэкономикалық кеңістіктің құрылуы деді. Мұны жүзеге асыру үшін
сыртқы сауда және валюта-қаржы сферасын мемлекеттік бақылаудан брсату
керек. Бұл көбіне мемлекеттердің қызмет етуіндегі либералдық көзқараспен
сәйкес келеді, ол сол кезде Батыс заңдары мен саяси ғылымында болған еді.
Әлемдік даму ағымы, дамыған мемлекеттерді ұлттық мүдделерін тиімді
қорғау формуласын іздеуге итермеледі. Неолибералистердің көзқарасы бойынша
бұл жердегі маңызды нәрсе аймақтың ішінде біртұтас кедендік тәртіптің
қызмет етуіне жағдай жасау және үшінші мемлекеттерге біртұтас әдіс,
қатынас жасап шығару.
Кедендік одақ 1957 жылы құрылған Еуропалық Экономикалық
Қауымдастықтың теориялық концепциясы болды.
1960 жылы интеграция формасына деген әдістердің қайта қаралуы болды.
Осыған байланысты ғалымдар арасында интеграциялық жүйенің шеңберін
кеңейтуге деген қажеттілік туды. Кейбір зерттеушілердің жаңа бағытын
шартты түрде “дирижистер” деп атады. Бұл ағымның жақтаушылары, интеграция
үрдісін жүйелі түрде реттеу үшін ұлтүсті саяси-құқықтық институттар немесе
институттар тобын құруды қолдады. Бұл әдіс мемлекетаралық интеграция
барысындағы тек қана рыноктық бірлестіктері ғана емес, сонымен қатар
реттеуші органдар мен механизмді құруды қарастырады. Дәл осы кезде
Американ ғалымы Б.Белаши интеграцияның жүйелі бес түрін атап көрсетеді.
Олар:
1.Еркін сауда аймағы – мүше-мемлекеттер арасында мөлшерлік және сандық
шектеулер алынған;
2.Кедендік одақ – жоғарылардан басқа, үшінші елдермен саудада ортақ өлшем
енгізілген;
3.Ортақ нарық – саудаға шек қоюлармен қатар, өндірістік факторлардың
(капитал мен жұмыс күшінің) шек қоюлар алынып тасталынады;
4.Экономикалық одақ – тауар мен өндірістік факторлардың қозғалу еркіндігі
дискриминациясын жою үшін жасалынатын ұлттық саясат белгілі түрде
сәйкестендірілумен толықтырылады;
5.Саяси одақ – толық экономикалық интеграция, ұлттық экономикалық
саясаттар толықтай жүйелінеді және ұлттық шеңберден шыққан билік мекемелі
құрылады.
Әлемдік интеграциялық үрдістің даму динамикасы интеграция теориясының
дирижистік бағытының 1966-1970 жылдарда күшеюіне жол ашты. Бұл бағыттың
көрнекті өкілдері – Р. Купер, Г.Мюрдаль, П.Стриптен, Я.Тринберген,
А.Филип.
Федеративтік интеграция идеясын Еуропалық Одақтың дамуында біраз
байқай аламыз. Қазіргі кездегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, ұлттардың
егеменді заңдары және жалпы интеграциялық құрылымдардың қайта бөлінуі баяу
жүреді. Тіпті кейбір жағдайларда ұлттық мемлекеттің өкілетінің пайдасына
бөлініп, кері серпіліс болуы мүмкін.
Аймақтық интеграция саласындағы тағы бір ірі ағым коммуникациялық
ағым. Бұл ағымның негізін салушы американдық Карл Дойч. Ол әлемдік
қауымдастықты әр уақытта өзара әрекет (коммуникация) және өзара ықпал ету
үрдісінде болатын және жеңілдіктерге бару мүмкіншілігі және соған
мәжбүрлеу механизмі бар түрлі саяси топтардың жиынтығы ретінде
қарастырады. Интеграция үрдісінде негізгі назар “қауіпсіздік
қауымдастығын” құру жолында және жағдайына бөлінуі тиіс.
1.3 Елдердің сауда-экономикалық одаққа кіруінің экономикалық салдары
Кез келген елдің сауда-экономикалық одаққа бірігуі ол елдің экономикалық
қызметтің параметрлеріне белгілі бір әсерін тигізеді. Мемлекеттік
интеграциялық топқа кіру салдары екі негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:
Статистикалық талдау;
Динамикалық талдау.
Осы талдаулардың әрқайсысын толығырақ қарастырайық.
Статистикалық талдау шеңберінде сауда-экономикалық одаққа кіру салдарының
екі варианттын атап көрсетуге болады:
Ағымды туындатушы эффект;
Ағымды ығыстырушы эффект.
Ағымды туындатушы эффект дегеніміз елдің интеграциялық топқа бірігуі
салдарынан оның сұранысы мен ұсынысының – жоғары шығындары көбірек
өндірушіден жоғары шығындары азырақ өндірушіге ауысуы. Бұл жерде тек қана
өндіріс шығындары қарастырылады. Мысалы, тасымалдау шығындары мен
трансакциялық шығындар нолге теңестірілген.
Ағымды ығыстырушы эффект дегеніміз сауда-экономикалық одаққа кіру
нәтижесінде сұраныс пен тұтынудың өте төмен шығындары бар, одақтан тыс
орналасқан өндірушілерден өте жоғары шығындары бар, бірақ одақ мүшесі
болып табылатын өндірушіге қарай ауысуы немесе ығысуы.
Осы жерде мынадай сұрақтар туындайды: Интеграциялық топқа бірігудің ең
ықтимал сандары қандай? Эффекттердің қай түрі бұрын туындайды?
Екінші вариант мынандай жағдайларда туындауы ықтимал, егер: одаққа мүше
емес үшінші елдерге қатысты импорттық салықтар өте жоғары болса.
Бұл жағдайларда олардың қатысушы елден шығарылатын импорт бағасы аутсайдер-
елден шығарылатын импорт бағасынан төмен болады, өйткені аутсайдер-ел осы
тауар өндірісінде алдыңғы қатарлы орынды алып отыр.
Статистикалық талдаудың бір маңызды кемшілігі бар. Оның мәні мынада, яғни
сұраныс пен ұсыныс қисықтары – экспорттық операциялардың сипаты мен
бағытының өзгеруіне байланысты өзгермейді. Шынайы өмірде, егер ел сауда-
экономикалық одақтың белгілі бір түріне ену жөнінде шешім қабылданса, онда
сұраныс пен ұсыныс қисықтары міндетті түрде өзгеруі тиіс. Басқаша
айтқанда, одаққа кіру өте үлкен мәнге ие. Бұл әсер ұлттық экономика үшін
жағымды да, жағымсыз да болуы мүмкін.
Осы альтернативалық варианттардың әрқайсысын қарастырайық.
Одаққа енудің төмендегідей артықшылықтары бар:
1.Нарық көлемінің ұлғаюы отандық фирмаларға өндіріс масштабын ұлғайтудан
сәйкес эффект алуға мүмкіндік береді. Бұл фактор кішігірім елдер үшін өте
маңызды болып табылады., өйткені осы елдер нарық көлемін ұлғайтуда мүдделі
болып келеді.
2.Халықаралық сауданың және сыртқы экономикалық қызметтің басқа да күрделі
формаларының кеңейтілуі одаққа қатысушы елдердің өндірістік және
өндірістік емес құрылымының (автомобиль және темір жолдары, қаржылық
қызметтер және т.б.) жақсартуына жағдай жасайды.
3.Белгілі бір жағдайларда одақтың қызмет ету шығындары өте жоғары болуы
мүмкін.
Сауда-экономикалық одаққа енудің төмендегідей негізгі кемшіліктері, яғни
кері салдары бар:
жағдайлардың белгілі бір ағымында елден ресурстар ағылып кетуі мүмкін;
егер интеграцияға қатысушы елдердің жекелеген фирмалары арасындағы өте
тығыз интеграциялық байланыстардың қалыптасуына ықпал етсе, онда
нәтижесінде олигополиялық келісім өте кең түрде тартылуы мүмкін. Бұл
келісім сәйкес өнім бағасының көтерілуіне әкеліп соғуы мүмкін;
кей жағдайда өте үлкен компанияларды құрумен байланысты өндіріс масштабын
кеңейтуден болатын шығындар эффектісі болуы мүмкін, яғни шектен тыс
бюрокраизация және басқа да факторлар әсерінен олар тиімсіз болып қалады.
1.4 Әлемдегі негізгі халықаралық экономикалық интеграциялық топтар
Еуропалық одақ (ЕО) қазіргі уақытта басынан қиын кезеңді кешіріп
жатқанымен экономикалық интеграция дамуының үлгісі болып табылады. Қазіргі
уақытта оның қүрамына кіретін Батыс, Солтүстік, Орталық және Шығыс Еуропа
мемлекетінің 12-і басқа-дан өзге үйлестірілген мемлекеттік экономикалық
саясат жүргізуді қарастырған экономикалық және валюта одағын (еуро
аймағы деп аталады) қүрайды; ЕО-ға кіретін қалған қатысушы-елдер (Үлы-
британия, Дания және Швеция) әр түрлі себептермен еуро айма-ғына кіруге
асықпайды немесе оны енгізу жолында (жаңа мүше-елдер деп аталады). Осы
конструкцияда валюта қүрамдасы аса маңызды рөл атқарады. 1999 жылғы 1
қаңтардан бастап қолма-қол ақшасы аударымға енгізілген бірыңғай еуропалық
валюта-еуро 2002 жылдың алғашқы айларының ішінде айналыстағы фран-цуз және
Бельгия франкісі, итальян лирасы мен неміс маркісін, австрия шиллингі мен
испан песетасы, сондай-ақ басқа да үлттық валюталарды алмастырып, еуроодақ
аумағында толыққанды төлем қүралына айналды.
Бүкіл еуроодақтың эмиссиялық орталығына айналған Майнда-ғы
Франкфуртта (Германия) резиденциясы бар біртүтас Орталык Еуропалық банк
жүмыс істейді; еуро аймағына мүше-мемле-кеттердің орталық банктері оның
филиалдарына айналды. Осыған байланысты бірқатар сарапшы мен мамандардың
пікірі бойынша келешекте батыс еуропалық саяси конфедерация пайда болуы
ықтимал. Алайда конфедерацияға мүше-елдердің үлттық егемендіктін бірқатар
белгісінен бірте-бірте ерікті түрде бас тартуы қажет болуына және олардың
көбінің осыған қарсылық көрсетуі мүмкін болуына байланысты, бүл іс
асығыстықпен жасалмайды. Осының мьісалы ретінде 2005 жылғы мамыр-маусым
айларында Франция мен Нидерландыдағы жалпыүлттық референдумда елдер қабыл
алмаған Біріккен Еуропаның Конституциялық актісін (Еуропа-лык Конституция)
қабылдаудағы қиындыктардың салдарынан осы күжатты қолданысқа енгізу
процесінің баяулағанын келтіруге болады.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасында Американдық континентте үш елді
(АҚШ, Канада мен Мексика) және Оңтүстік Америкада толыққанды еркін сауда
аймағын, ал кейін - кеден одағын қүруды мақсат түтқан Аргентинаның,
Бразилия мен Уруг-вайдың арасында жасалған (кейін оған Парагвай қосылды)
Мер-косур сауда пакті атты екі ірі бірлестік жүмыс істей бастады. 1999
жылдың желтоқсанынан бастап Меркосурға қатысушылар бірте-бірте бірыңғай
валюта енгізуге даярлануда. Анд пактісіне қатысушы-елдер (Венесуэла,
Колумбия, Перу, Чили және Эква-дор) өзара ынтымақтастықты жандандырды. Ал
Батыс жарты шар-да 2004 жылы Күрама Штаттар Гватемала, Гондурас, Коста-
Рика, Никарагуа, Сальвадор және Доминикан Республикасы осы өңірде
халықаралық сауданың негізін құрайтын азық-түлік, тоқыма және басқа да
тауарлармен жасалатын саудадағы бөгеуілдерді бірте-бірте алып тастау
қарастырылған Орталық американдық еркін сауда аймағы (ЦАФТА) туралы
ауқымды Келісімнің жасалуын өңірлік ынтымақтастықтың тағы бір көрнекі
мысалы ретінде кел-тіруге болады.
Сонымен бірге АҚШ-тың Американдық континенттің екі бө-лігінің барлық
елдерін бір интеграциялық блокқа біріктіре алатын Панамерикандық еркін
сауда аймағын (Американың еркін сауда аймағы) қалыптастыруға қатысты
барлық күш-жігері Қүрама Штаттардың осы жобада экономикалық мақсаттардан
гөрі саяси мақсаттарды көздеп отырғанына байланысты, ең ірі латын аме-
рикандық елдерден қолдау таппай отыр.
Ал Азия-Тынық мүхит экономикалық ынтымақтастық үйымы Құрылған Азия-Тынық
мүхит өңірінде (АТӨ) транстынықмүхит-тьіқ экономикалық ынтымақтастықтың
(АТЭЫ) ауқымды процесі дамып келеді. 1989 жылы қүрылған осы топқа қазіргі
уақытта Тынық мүхитқа шығатын жол бар 21 мемлекет, яғни АҚЩ,Жапония,
Қазақстан және т.б. елдер кіреді. Бүгінгі күні АТЭЬІ-ға мүше-елдер
ғаламшардағы экономикалық ахуалдың жай-күйіне ықпал етіп, бүкіл әлемдік
шаруашылық өнімінің 55%-дан астамың шығарады. Сонымен бірге 1994 жылы олар
2020 жылға дейін өзара сауданы ырықтандыру жөніндегі Богор декларациясын
қа-былдаған. Сол уақытқа дейін бүкіл әлімдік тауар айналымының 50% ынан
кем емесін шарттар мен келісімдер жүйесімен қамтитын әлемдегі ең ірі еркін
сауда аймағын қүруды аяқтау қарастыры-лып отыр.
Азияда он мемлекет, яғни Бруней, Вьетнам, Индонезия, Малай-зия,
Филиппин, Сингапур, Таиланд, Камбоджа, Лаос және Мьянма (бүрынғы Бирма)
кіретін Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қауым-дастығы (АСЕАН) ірі саяси және
саяси экономикалық конгломерат болып қалыптасты. Осы топтың көбі 1997-1998
жылдардағы дағдарысқа дейін экономикалық өсудің әлемдегі ең жоғары орташа
жылдық қарқынын көрсетіп келді. Өзара сауда-экономикалық бай-ланыстарды
жеңілдетуге қатысты бір жолғы шараларды ұйымдастырумен ұзақ уақыт бойы
шектеліп келген қатысушылдер соңғы жылдары өңірдегі интеграциялық дамудың
ұзақ мерзімді үлгісін әзірлеуді ойластырып, Шығыс Азияда ортақ нарық
құруға бел байлады. 1999 жылдың соңымен - 2000 жылдың басынан бастап елдер
өңірде бірте-бірте кеден одағын, ортақ нарық құрып, еуроға үқсас бірыңғай
азиялық валюта енгізуге кірісті. 2005 жылғы желтоқ-санда Куала-Лумпур
(Малайзия) қаласында АСЕАН елдерінің, Қытай, Жапония, Үндістан, Оңтүстік
Корея (Корея Республикасы), Австралия мен Жаңа Зеландия мемлекеттері мен
үкіметтері басшыларының кездесуінің қорытындысы бойынша Шығыс Азия
қауымдастығын қалыптастыру жөнінде шешім қабылданды.
90-жылдарда да Оңтүстік Азияда бұрын айтылған өңірлік интеграция идеясын
жандандыру әрекеті жасалды. Ұзақ уақыт бойы жүргізілген келіссөздердің
соңында Делиде қатысуға келісім берген Үндістанның, Пәкістанның, Шри-
Ланканың, Бангладештің, Непал мен Мальдив аралдарының қатысуымен Оңтүстік
Азия еркін сауда аймағын құру жөніндегі негізгі келісім жасалды. Қатысу-шы-
елдер преференциалдық сауда келісімі ауқымында бірқатар өзара жеңілдік
енгізуге уағдаласты. Сонымен бірге Оңтүстік Азияда интеграциялық
ынтымақтастықтың толық шамада дамуына Үндіс-тан мен Пәкістанның арасындағы
шиеленіскен саяси қатынастар кедергі келтіреді.
Африка континентінде Шығыс және Оңтүстік Африка (ПТЗ) және Оңтүстік Африка
елдерінің дамуын үйлестіру жөніндегі кон-федерацияның (САДКК) арқасында
өзара сауда көлемін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік беретін тұрақты
мемлекетаралық қатынастар дамып келеді.
Таяу Шығыста 1981 жылы кейде мұнай алтылығы деп атала-тын Сауд
Арабиясы, Бахрейн, Қатар, Кувейт, Біріккен Араб Әмір-лігі (БАӘ) және Оман
кіретін Парсы шығанағының араб елдерінің ынтымақтастығы жөніндегі кеңес
құрылып осы күнге дейін жұмыс істейді. Осы кеңеске кіретін елдердің көбісі
сонымен бір уақытта Мүнай экспорттайтын елдер үйымына да (ОПЕК) мүше,
алайда осы картельмен салыстырғанда алтылыққа қатысушылар мүнай өндіру
мен оны өткізуді үйымдастыруға ғана емес, сонымен бірге келешекте өңірде
біртүтас өндірістік кеңістік қалыптастыруға ықпал ететін өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылым құру жөнінде әжептәуір тиімді үйлестірілген саясат
жүргізіп келеді.
Мемлекетаралық экономикалық интеграцияны дамыту барысында елдер осы
процеске қатысатын елдердің ұлттық, этникалық, мәдени-тарихи, діни
ерекшеліктерін, өзара мемлекеттік мүдде-лерді, саяси және экономикалық
құқықтарды ескереді, сонымен бірге бірте-бірте шын мәнінде тең құқықты
әріптестерден құралған интернационалдық шаруашылық қауым құру мақсатында
интеграциялық бірлестікке қатысатын әрбір ұлттық экономиканың
артықшылықтарын барынша пайдалануға тырысады. Қазіргі кезеңдегі әлемдік
шаруашылық дамуының нысаны ретінде халы-қаралық экономикалық интеграцияның
негізгі ерекшелігі осыған негізделеді.
2 Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық интеграция
процестерінің ерекшеліктері
2.1Дүниежүзілік экономикалық байланыстағы Қазақстанның алатын орны
Ұлтаралық өзара тығыз қарым-қатынастар, әсіресе экономика саласында
кең қанат жаюда. Соңғы қырық жылда дүниежүзі мемлекеттердің халықаралық
саудасы олардың жиынтық өнімімен салыстырғанда 7,5 есе өскен, ал 2000-жылы
дүниежүзінде өндірілген өнімнің 30 пайызы халықаралық саудаға түсетін
болады.
Адамзат қоғамының дамуының қазіргі кезеңде көрсетіп отырғандай қиын да,
күрдслі меселелердің шешіледі,ұтымды үлтаралық экономикалық байланыстар
орнату. Олащың сипаты мен түрлері, қамту аясы мен экономикалық мамандық
және басқа да факторлар тікелей әсер етеді.
Экономикалық ғылымда халықтар мен мемлекеттер арасындағы
байланыстардың түрлеріне біршама назар аударылды, бірақ қатынастар мен
байланыстар көбіне синоним ретінде қолданыды. Біздің ойымызша бұл скі
категория бір құбылыстың ішкі мазмұны мен сыртқы көрінісі ретінде
қарастылуы керек. Экономикалық байланыстар халықаралық еңбек бөлінісіне,
өндіргіш күштердің дәрежесіне және шарушылықтың мамандануына сүйенеді. Ал
осы байланыстардың үзілмей сан жағынан өсуіне экономикалық қатынастар,
меншіктің түрлері, қаржы, несие және түрлі инфрақұрылымдар жасайды. Демек,
экономикалық қатынастар мен байланыстар сөз еткенде жоғарыдағы
методологиялық түсініктерді пайдалану керек. Әсіресе рыноктың экономикаға
көшу барысында халықаралық қарым-қатынастар мен алыс-берістерді тиімді,
баламалы өткізуде жалпы теориялық мәселелерді шешіп алсақ күнделікті
өмірді, ұлтаралық экономикалық қатынастардағы қателіктер, байланыстар
азаяр еді.
Осындай методологиялық алғы шарттардьің қатарында сыртқы-экономикалық
қатынастарға жол ашатын, дұрыстығын, қажеттігін дәлелдейтін теориядарды да
білген артык емес. Ойшыл экономистердің халықаралық еңбек бөлінісі, ұлттық
экономикальіқ ішкі қатынастары, сыртқы сауда, инфляция қазіргі ашық
экономика туралы пайымдаулардың да маңызы зор. Халықаралық сауда да
айырбасқа түскен тауарлардмң сапасы мен бағасы бірінші кезекке қойылады.
Әрине мемлекеттің, үкіметтің саясаты тауар өткізу кезінде көрінуі мүмкін,
бірақ ол өз алдына мәселе. Біріккен Ұлттар Ұйымы, халықаралық валюта қоры
басқа да әлемдік экономикалық қоғамдастықтар мен ұйымдар байланыстардың
баяндылығына айтарлықтай ықпал жасайды. Бұл ретте сыртқы экономикалық
қарым-қатынастарды реттейтін үкімет зандары, кеден заңы да өте қажст.
Жалпы ұлтаралық алыс-берістің белгілі экономикалық кеңістігінің қалыптасуы
рыноктың қатынастарының өмірге келуінің басты шарты.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуының материалдық шарттары:
халықаралық еңбек бөлінісі, тауарлы өндірістің дамуы, рыноктық
ирфрақұрылымның пайда болуы. Әсіресе ғылыми-техникалық өрлеу
қатынастарыныц дүниежүзілік экономикалық кеңістік құрудағы орны ерекше.
Макроэкономикалық, бүкіл қоғамдық, мемлекеттік көлемдерде сыртқы
дүниежүзілік қоғамдастыққа ене бастаған Қазақстанның алғашқы қадамдарын,
оның ұлғайып келе жатқан экономикалық байланыстарынан анық көреміз.
Мемлекетаралық қоғамдық еңбек бөлінісі, дамыған дүниежүзілік сыртқы сауда,
көлік қатынастарының, ғьшым мен техниканың қанат жаюы сыртқы қарым-
қатынасты, алыс-берісті одан өрі күшейтеді. Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуында сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі
бағыттарына ТМД-дағы елдер мен байланыстарды нығайту, содан кейін алыстағы
шетелдермен қатынастарды өрістетуге назар аудару жатады. Атап айтқанда:
"Азия-Тынық мұхиты аймағы" Пекин-Сеул-Токио арқылы Оңтүстік Шығыс Азияның
басқа елдеріне шығу. Бүл бағыттың алдыңғы қатарлы технологиялар ірі
көлемде инвестициялар мүмкіндігі бар несие көзі, болашақта біздің өнімді
өткізу және Қазақстанда бірқатар жобаларды іске асыру үшін қатыстыру
рыногы ретінде үлкен мәні бар. Сонымен қатар ежелгі "Жібек жолын" қалпына
келтірудің де маңызы зор. Сыртқы байланыстардың тағы бір бағыты "Азия" деп
аталады. Мұнда ықтимал откізу рыногы және рыноктың экономиканы дамыту
үлгілерінің бірі ретінде Түркияға басты назар аудару қажет. Шетелдермен
экономикалық байланыстың үшінші бір бағьгты "Еуропа", мүнда әсіресе ГФР-ға
басты назар аударылуы керек, ол ТМД-ға басқа дамыған елдермен
салыстырғанда мол қаржы жұмсауға әзір.
Біздің елде неміс диаспорасының болуы, ГФР-дың Қазақстанмен ірі
көлемде экономикалық ынтымақтастық жасау мүмкіндігінің тағы бір кепілі.
Оның үстіне ГФР-дың экономикалық үлгісі біз үшін неғүрлым тартымды.
Инфрақұрылымды дамыту және кадрларды оқыту мақсатында техникалық жәрдем
мен несие алу үшін, Еуропа экономикалық қоғамдастығымен ынтымақтастьіқ
нығаюы керек, ал бірқатар салада Шығыс Еуропа елдерімен де өзара пайдалы
іс-қимыл жасау тиімді болар еді.
"Дүниежүзінің жетекші экономикалық көш бастаушы ретінде АҚШ-қа басты назар
аудару қажет. Сонымен бірге Мексика және Латын Америкасының басқа
елдерімен байланыстың болашағы өте зор."
Сөйтіп, Қазақстан президенті таяудағы кезендегі сыртқы экономикалық
келбетіміздің бағыт-бағдарын тайға таңба басқандай көрсетті. Тағы бір атап
өтетін жай әлемдік экономикаға, қоғамдастыққа қонақ ретінде қосьымай
сапалы тауарларымызбен оларға еркін енуіміз керек. Сондықтан жуық арада
біздің экономикалық потенциялымыз тауарлардың 10-15 түрі бойынша, жоғарғы
технологиялардың 3-5 түрі бойынша лидерлікті бөлісуге береді.
Өйткені КСРО ыдырауы нәтижесінде мүлдем жаңа геосаяси жағдай туады,
онда Қазақстан Еуропаны Азия-Тынық мұхит аймағымен байланыстыратын сыртқы
саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатыр.
Қазақстанның байтақ территориясы, табиғи экономикалық және еңбек
ресурстары бола тұрса да бұрынғы КСРО экспортының жалпы көлемінде оның
алатын үлесі 1,4 пайыз, ал сыртқы экономикалық байланыстардағы үлесі 3
пайыз ғана болғаны қынжыларлық жай.
Қазақстаннан КСРО-ның басқа аймақтарына шығарылатын өнімнің негізгі бөлігі
шикізат, қосалқы материалдар, жартылай фабрикаттар болып келеді. Бұл жалпы
өнім көлемінің 72,4 пайызына тең болады.
Республика экспортының негізгі көлемі 70%-ке жуығы қазбалы байлықтар
өндірісінің үлесіне тиеді. Бұлар мұнай, кен, түсті металл, түсті және қара
металлургияның жартылай фабрикаттары, химия кәсібінің өнімдері, жеңіл жөне
тамақ өнеркәсібіне арналған ауыл шаруашылық шикізаттары. Мысалы, Қазақстан
хром кені одақтық экспорттың 90%-ін, қорғасынның 70%-ін, фосфордың 90%-ін,
мырыштың 40%-ін беріп келді.
Рыноктық қатынастарға көшкен , сыртқы рынокқа шығуға құқылы Қазақстандағы
ұйымдардың саны 1991-жылдың 1-ші қаңтарында 616-ға жетті. Бүл 1990-жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда екі есе көбейді деген сөз. Республиканың
сыртқы экономикалық байланыстарының геофафиясы жер шарындағы жүздеген елді
қамтиды, сыртқы саудаға түсті жөне қара металлургияны, химия өнеркәсібі
өнімдерін шығаруға республиканың бес облысының кәсіпорындары қатысады.
Мұнда Жезқазған облысының үлесі 22,7%. Шымкент-16,9, Қарағанды-16,7,
Жамбыл-14, Шығыс Қазақстан-7,7пайыз.
Егер 50-жылдардың аяғында Қазақстан өнімдері не бары 31 шетелге шығарылса,
бұл күндері олардың саны 86-дан асты, оның ішінде 13 бұрынғы социалистік
елдер, 20 дамыған капиталистік, ал 53 дамушы елдер болады.
Қазақстан Республикасының экспорты мен импортының құрьшымын төмеңдегі
шеңберлерде келтірілген деректерден анық көруге болады.
Сыртқы сауданың дүниежүзілік жалпы ұлттық өнім Көлемінде алатын үлесі
үнемі өсіп келеді. Мысалы, егер 1960 жылы жер шары бойынша жалпы ұлттық
өнімдердегі сыртқы сауданың үлесі 7 пайыз болса, 1970-жылы ол 8, 1990 жылы
екі есе осіп З пайызға жеткен, болашақта 80 пайызға жетпек. Демек жер шары
бойынша алдағы уақытта дайын өніммен сауда жасау шарықтап өссе, бұған
Қазақстан да өзінің елеулі үлес қосары сөзсіз. Ол рыноктың қатынастарға
кең жол ашу керек. Осы бағытта Қазақстанның дүниежүзілік экономикалық
ұйымдарға мүше болуының маңызы зор. Осы мақсатпен республикамыз
халықаралық валюта қорына кіріп, оның 167 мүшесі болады. Сонымен қатар
Қазақстан Халықаралық қайта қүру мен даму бөлінісінің 163-і мүшесі болып
тіркеледі.
2.2 Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияның қажеттілігі және
негізгі мәселелері
XXІ ғасыр адамзат тарихындағы ең дүбірге толы кезеңі. Әрине, сол
дүбірлі оқиғалардың бірі де Кеңес Одағының социалистік лагерінің ыдырауы.
Әлемдік қауымдастықтың қатары жаңа тәуелсіз мемлекеттер қатарымен толыға
түсті. Бұрынғы Одақтас мемлекеттердің өз тәуелсіздіктерінің аясында
экономикалық және әлеуметтік қиыншылықтармен бірде жеңіп, бірде жеңіліп
дамып келеді. Қазіргі таңда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси
егемендіктерінің халықаралық саяси стадиясының орнығуы аяқталды деп айтуға
болады, тек бұл ғана емес қаржы-валюта, әлеуметтік-экономикалық жүйелері
де құрылып бітті. Жаңа құрылған мемлекеттер арасындағы қатынастар үзілуге
шақ қалды. Көп жылдар бойы орныққан экономикалық байланыстар да әлсірей
бастады, ал бұл болса өз кезегінде әрбір жаңа мемлекеттердің экономикасына
кері әсерін тигізді.
Орталық Азиядағы интеграциялық үрдістің, әлеуметтік өмірдің
интернационализациялануы мен интеграциланушы мемлекеттердің ұлттық,
мемлекеттік қауіпсіздігін нығайтуға деген қажеттіліктің салдарынан туған
халықаралық қатынастар жүйесіндегі жаңа ағым. Бұл тақырыптың, Орталық
Азиядағы интеграциялық үрдіске кіретін әрбір мемлекеттің дамуында
тұрақтылық пен қауісіздікті қамтамасыз ету немесе жағдай жасауында да өз
өзектілігін атап көрсетуге болады.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан – 2030 жолдауында:
Ұлттық мүдделерді қорғауды. Сондай-ақ таяудағы және алыс
перспективалардағы күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық
қаруымыз – интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның
және Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайтуға қарсы тұру
емес, басқа мемлекеттің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс - деп атап көрсетті.
Орталық Азиялық интеграциялық үрдістің ерекшелігі жаңа тәуелсіз
мемлекеттің тарихының, мәдениетінің, әлеуметтік-саяси, экономикалық
негіздердің ұқсастығында. Бұл аймақтағы этнотерриторялдық жүйенің
күрделілігі кейбір халықаралық немесе аймақтық қақтығыстың ошағына айналуы
мүмкін және осы мәселелерді шешуде интеграциялық үрдістің тереңдігі басқа
қажетті әдістермен қатар ол да шешуші роль атқаруы мүмкін.
Орталық Азиядағы су ресурстары мемлекеттер арасында теңдей бөлінбеген. Ірі-
ірі деген өзендердің басы, ортасы, аяғы әр түрлі мемлекеттерде орналасқан.
Тәуелсіздікті алғаннан кейін бірінші жылдардың өзінде-ақ бұл мәселе өз
өткірлігін аңғартқан болатын. Осы аймақтағы ең ірі гидрологиялық
жағдайлардың бірі Арал болып табылады. Әрине бұл мәселелерді интеграциялық
құрылым шеңберінде бірге отырып шешкен шешім ең дұрысы деп ойлаймын.
Орталық Азиядағы интеграциялық ағымның спецификалық ерекшеліктерінің бірі
аймақтағы барлық Мемлекеттердің теңіз-транспорттық коммуникациясына жолдың
болмауы. Бұл аймақтарда кейбір державалардың болуы баланстың бұзылу
мүмкіншілігін тудырады, ад бұл өз кезегінде ұлттық қауіпсіздікке кері
әсерін тигізуі мүмкін, ал интеграциялық үрдістер барлық жағдайда
айтылғандарға жауап ретінде және қатысушы топтардың геостратегиялық
мүдделерінің өзара байланыстылықты, яғни корреляцияны талап етеді.
Назарбаев ТМД елдері үшін интеграциялық ынтымақтастық экономикалық
қажеттілік қана емес, бұл керек десеңіз жақсару, тұрақтылық, керек десеңіз
ертеңгі күнге деген стимул деп көрсетті.
Қазіргі таңда әлем өзара интеграциялық жүйе үрдісінде дамуда. Әлемнің
көптеген аймақтарында сауда, экономикалық, валюталық, кедендік және саяси
бірігулер болып жатыр. Бұл объективті және заңды үрдіс. Интеграция қазіргі
таңда әлемдік дамудағы күшейіп келе жатқан тенденцияның бірі. XXІ ғасыр ол
– интеграция ғасыры. Интеграциялық үрдістің өзара бағыныштылығын сезіну
адамға әлемдік және аймақтық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Бұрынғы Кеңестік республикалар өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ішкі және
сыртқы саясатын, саяси, экономикалық, әкімшілік, қаржылық реформалар
жүргізу жолымен жасай бастады. Бұрынғы Кеңестер Одағының құрамына кірген
мемлекеттердің алдында күрделі таңдау тұрды:
• Қол жеткізілген егемендікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу;
• Күшті мемлекеттің ықпалына қалып, олардың шикі зат көзіне айналу;
• Біріккен Еуропаны мысал, үлгі ете отырып, бұрынғы Кеңестер
кеңістігінде жаңа еуразиялық даму орталығын құру.
Осылайша бұрынғы КСРО территориясында жаңа интеграциялық топтар пайда бола
бастады: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, Кедендік Одақ, Орталық Азиялық
Кеңес, ГУУАМ т.б.
Экономика сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі болып
табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ геосаяси
жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік әлеуметті
тиімді пайдалану қажеттілігін талап етеді. Оның үстіне жоғарыда көрсетіп
кеткен екі жақты негізде шеше алмайтын мәселелер бар. Атап айтсақ,
суэнергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік әлеуетін келіскен
түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық, яғни Арал теңізі
ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру; аймақтық қауіпсіздіктің
тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге және есірткі бизнесіне
қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қатысушылары Қазақстан, Қырғызстан және
Өзбекстан (1998 жылы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық құқықты
қатысушысына айналды).
Бұл келісімнің 1 бабы бойынша былай делінген: Біртұтас Экономикалық
Кеңістік Қазақстан Республикасын, Қырғызтан Республикасын, Өзбекстан
Республикасы араларындағы, 1994-2000 жылдарға Қазақстан Республикасы,
Қырғызтан Республикасы, Өзбекстан Республикасы арасында экономикалық
интеграцияның тереңдеуі үшін бірлескен бағдарламаны жүзеге асыру
мақсатында құрылып отыр, бұл бойынша тауар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің
еркін қозғалысына, бірлескен кредиттік-есептік, бюджет, салық, баға, кеден
және валюта саясатын қамтамасыз етеді.ң
Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылы шілдеде президенттердің шешімімен
Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі институттары - Премьер-министр
кеңесі, Сыртқы Істер Министрінің кеңесі, Қорғаныс Министрлер кеңесі және
олардың тұрақты қызмет істейтін жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды.
Атқарушы комитетке координациялық-кеңестік, болжау-сараптау, ақпараттық
қызмет және Мемлекетаралық Кеңес пен оның институттарының шешімдерінің
орындалуын бақылау, қадағалау жүктелді. Әрбір мемлекет Мемлекетаралық
Кеңесте бір дауысқа ие. Шешім - жалпының келісімімен-консенсус арқылы
жүзеге асады. Премьер – министр, Сыртқы Істер Министрлерінің кеңесі,
Қауіпсіздік Министрінің кеңесінің мәжілісін жарты жылда, бір реттен кем
болмауы тиіс.
Сөз болып отырған уақытта Орталық Азия ынтымақтастық және даму банкын құру
туралы келісімдерге қол қойылды, оның капитала қатысушы мемлекеттердің
үлестік жарналарынан қалыптасады. Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі
экономикалық реформалар деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия
Одағының біршама оқшаулығы осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа
нысандарын қажет етті. Сондықтан Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998
жылы 17-18 шілде) аймақтық бірлестіктің жаңа атауы – Орталық Азиялық
Экономикалық Қауымдастығы (ОАЭҚ) бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылы
тамызында Ресейді байқаушы ретінде қабылдады, 1999 жылы шілдесінде тап
осындай мәртебені Грузия, Түркия және Украина алды.
Әлемнің жетекші мемлекеттерінің Орталық Азия мен Закавказға деген
қызығушылықтары бірнеше себептермен түсіндіріледі:
• Біріншіден, олардың территориясы арқылы әуе-коммуникациялық жолар
өтетін Азияның геостратегиялық маңызды жерінде орналасқан;
• Екіншіден, бұл аймақта – жер қазба байлықтары – қымбат металдар,
темір рудалық шикізат, энергетикалық ресурс, соның ішінде Каспий үлкен
қызығушылық тудырып отыр;
• Үшіншіден, бұл аймақ өте ауқымды, аз игерілген дайын өнімнің рыногы,
ол табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланған сайын өсе түспек;
• Төртіншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттің өндірістік содерасында
ықпалды позицияны ұстана отырып, әсіресе экспорт, транспортта, көрші
мемлекеттер мен аймақтарға экономикалық жағдайларына әсер етуге болады;
• Бесіншіден, дәстүрлі көп ғасырлар бойы Ресей ықпалы мен ресей
экономикасымен байланыстың әлсіреуі. Сондықтан аймақтың өзіндік дамуына
қажеттілік, басқа саяси және экономикалық күштердің ықпалын тез
қабылдағыш;
Орталық Азиялық мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы мемлекетаралық
ынтымақтастық пен аймақтық интеграция мәселелеріндегі жаңа стратегиялық
тәсілдерді айқындауды қажет етті.
Орталық Азия елдерінің тиісті шарттары мен келісімдерінің орындалуына
талдау жасау олардың саяси, сауда-экономикалық, әскери мәселелерін кең
ауқымы бойынша ынтымақтастықты дамытудағы ұмтылсыын көрсетеді.
Қазақстанның ұстанымы өзара тиімді байланыстарды және әртарапты
ынтымақтастықты дамыту, тереңдету жөніндегі қарқынды жұмысты жалғастыру
қажеттігіне көңіл бөлуінен көрінеді. Бұл Орталық Азия халқының түпкі
мүдделеріне жауап береді.
2000 жылы 14 маусымдағы Душанбедағы ОАЭҚ мемлекетаралық кеңестің
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан президенттері
Қоғамдастықты дамыту перспективалары мен Орталық Азия аймағының су
энергетикалық ресурстарын бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты.
Тараптар халықаралық су энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге
қол қоюға қатысты Қазқстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың
барлық мемлекеттері мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су
ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді.
ОАӘҚ шеңберіндегі интеграцияны тереңдетуге ұмтыла отырып, президенттер
2005 жылы кезеңге дейін арналған қоғамдастықтың даму стратегиясын бекітті.
Бұл құжат экономикалық өзара іс-қимылдардың төмендегідей басымдық
берілетін бағыттарда қатысушы мемлекеттердің күш-жігерін жұмылдыруды
көздейді.
• Сауда-экономикалық байланыстарды жандандыру;
• Су және энергетикалық ресурстарды бірлескен түрде және ұтымды
пайдалану;
• Көліктік-коммуникациялық жүйені дамыту саласында келісілген
саясаттарды жүргізу;
• Қалыптасқан шаруашылық байланыстарды жетілдіру және импортты
алмастыратын өндірісті дамыту;
• ОАЭҚ елдерінің халықтар арасындағы гуманитарлық мәдени байланыстарды
кеңейту үшін мейлінше қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету.
ОАЭҚ мемлекеттерінің 2002 жылы дейінгі кезеңге арналған біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыру жөніндегі бірінші кезектегі іс-
қимылдарының бағдарламасы бекітілді. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Тәжікстан ең алдымен еркін сауда аймағын, сосын тауарлардың, қызмет
көрсетудің және капиталдардың ортақ рыногына шыға отырып, кеден одағын,
төлем және валюта одақтарын кезең-кезеңмен құру арқылы экономикалық
интеграция мен өзара іс-қимылдарды тереңдетуге уағдаласты.
Мемлекетаралық автокөлік жолдары мен теміржол траспортында, транзиттік
жүкті үшінші елдердің рыногына шығаруды қамтамасыз етуде; Транс-Азия-
Европа (ТАЕ) жолдарын жобалауда оң нәтижелер бар. Мемлекетаралық жерлерді
жалға беру, автокөлікті, фармацевтикалық өндірісті және денсаулық сақтау
салаларында келісімдер бар және олар жүзеге асырылуда.
Егер Еуропа құрлығының тарихына көз жүгіртсек, ол құрлық бүгінгі күнге
дейін бірнеше ауыр соғыстар мен конфронтациялар , көптеген елдерге әрқашан
қауіп төну жағдайында күш кешу сияқты аласапыранға толы жолды жүріп
өткенін көреміз. Алайда, бұл қиындықтың барлығы тек интеграциялық
процестердің арқасында ауыздықталғаның байқаймыз. Мысалы: Еуропаның екі
ірі мемлекеті Германия мен Францияны алатын болсақ, екі ел тарихында да
қан төгіс соғыстар болған олар 1870, 1914-1918, 1939-1945 жылдардағы
соғыс. Бұл соғыстар тек Еуропаны емес, бүкіл әлемді тітіркендірді. Франция
және Германияның сол кездегі басшылары де Голь мен Адэнауэр ол
мемлектеттердің қауіпсіздігін конфронтациялар мен соғыстардан бас тартып,
экономикалық ынтымақтастық жолына түсу керектігін сезініп, Еуропа бейбіт
дамуға бет алды. 1951 жылы Еуропаның Болат және Көмір ұйымы 1957 жылы
Орталық Рынок құру туралың Рим келісімінен кейін Еуропаның интеграциялық
үрдісі серпіліс алып, 1993 жылы Маастрихт келісімі бойынша Еуропалық Одақ
құрылды.
Немесе АСЕАН мүше елдерінің аймақтың интеграциялық тәжірибесін алайық.
Оңтүстік-Шығыс Азияның бұл аймағы 60-80 жылдары ұрыс даласың болатын
(Вьетнам соғысы, Камбоджа шиеленісі, т.б. қарулы қақтығыстар). Бұл
елдердің арасындағы жанжалдар себебі негізінен экономикалық жайттардан
туындаған еді, мысалы, балық аулауға байланысты шекаралық тартыстар, су
және орман ресурстарын қолдану т.б. Сонымен бірге бұл аймақтағы ірі
көлемдегі соғыстардың болуына сыртқы факторлар да әсер еткен болатын, яғни
қырғи қабақң соғысы кезеңі, аймақтан тыс мемлекеттің тікелей араласуы.
Дегенмен, 90 жылдары АСЕАН-ның сәтті құрылуы нәтижесінде бұл аймақ жайлап,
әсіресе, Үндіқытай жарты аралы, соғыс даласынан рынокқа айналды. Оңтүстік-
Шығыс Азияда геосаяси парадигмадан геоэкономикалық -парадигмаға өту кезеңі
болды. Аймақтың ынтымақтастығын одан әрі нығайтуға ұмтылысы АСЕАН-ға мүше
елдердің 1992 ж 2 қаңтарда болған ІV конференциясында Сингапур
Декларациясына қол қоюдан байқалады.
Экономикалық интеграцияның маңыздылығы жөнінде айта келе, АҚШ-тай ірі,
күшті мемлекеттердің де мұндай бағытқа мұқтаждығы бар екенін айта кету
керек. Бұған дәлел, АҚШ, Мексика және Канада құрған экономикалық НАФТА
ұйымы. Экономикалық ахуалы мықты бола тұра, өз арасында экономикалық
ынтымақтастықты күшейтуді жолға қойған бұл елдердің ұстанған экономикалық
бағыты интеграциялық өмір саясатының маңызын арттыра түседі. Осы
айтылғандардың бәрін түйіндей келе, әлем бүгінде – ғаламдық, аймақтық
блоктар диынтығы. Орталық Азия мемлекеттері де өзекті мәселелерді бірігіп
шешуге, интеграциялануға талпынуда.
Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы нарықтың экономиканы құруда
жаңа стратегиялық қадамдарды сонымен бірге мемлекетаралық ынтымақтастық
және интеграциялық процестерді жеделдетуі, заман талабына сай құруға
бағытталады. Орталық Азиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz