Құқық және мораль

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Құқықтың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2. Рулық құрылыста болған әлеуметтік
нормалардың құқыққа өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қазіргі кездегі құқықтың түсінігі, белгілері ... ... ... ... ..
3.1 Құқық функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 Құқық және саясат ... ... ... ... ... ... ... .
4.1 Құқық және мораль ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
4.2 Құқық және дін ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе

Құқық мемлекетпен бірге қоғамның объективтік даму процесінің нәтижесінде
өмірге келді. Алғашқы қоғамдағы әлеуметтік нормалар; әдет-ғұрып, салт-
дәстүр, мораль, діни нормалар, мемлекеттік жүйеде бірте-бірте екінші
қатардағы нормаларға айналып, құқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды.
Адам қоғамы мыңдаған жалдар өмір сүріп келеді. Сол көне заманнан құқық пен
мемлекет қашан пайда болды, қалай дамып келеді деген мәселелермен
шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келеді. Өйткені құқықтың мазмұны,
тарихын, белгі нышандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп басқаруға
өте қажет.
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымында күн тәртібінен түскен емес. Бұл
мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның
диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы көзқарастарда, пікірлер де
әртүрлі болады.
Курстық жұмысты жазу барысында алдыма келесі мақсаттарды қойдым:
Біріншіден, алғашқы қауымдық құрылыста болған әлеуметтік билік пен
нормалардың түсінігі мен түрлерін зерттеу;
Екіншіден, құқықтың пайда болуын және оған әсер еткен себептерді зерттеу;
Үшіншіден, мемлекет пен құқықтың пайда болу теорияларын зерттеу;
Төртіншіден, құқықтың ішкі және сыртқы функцияларының түрлерін анықтау;
Бесіншіден, құқық пен саясаттың арақатынасын анықтау;
Алтыншыдан, құқық пен моралдың арақатынасы мен ерекшеліктерін зерттеу;
Жетіншіден, құқық пен діннің байланыстылығын анықтау.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі
объективтік заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып,
қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың
(әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде
бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
кесімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу
моральдық – діни нормаларға сүйенеді. Мысалы, Индияда Ману заңына сүйенеді,
ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік бағытындағы
қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп,
басқарды.
Құқықтың пайда болуын қарастармастан бұрын ең алдымен құқықтық қарастырып
алған жөн деп есептейміз.
Құқық ұғымының көптеген мәні бар. Ол заң ғылымында және күнделікті өмірде
қолданылады. Кең мағыналық түсінік болғандықтан әрбір адамда құқықтың мәні
туралы қандай да бір пікір қалыптасады.
Құқықтың пайда болуы- көптеген ұрпақтардың өмірінен өткен ұзақ
процес. Ең алдымен құқықтың элементтері, жеке құықтық идеялар және
қағидалар, құқықтық нормала мен құқықтық қатынастар пайда болды. Осы заңи
құбылыстар бірте бірте өсіп, нығайып нақты мемлекеттің біріңғай және ішкі
құқықтық жүйесі қалыптастырды.
Курстық жұмыс кіріспе, негізгі және қорытынды сияқты үш бөлімнен, үш
тараудан тұрады.Жұмысты жазу барысында бірқатар отандық және шетел қайнар
көздері зерттелді.

1 Құқықтың пайда болуы

Құқық әлеуметтік институт ретінде мемлекетпен бірге пайда болады,
себебі, көп жағдайда олар бір-бірінің тиімділігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Мемлекеттің құқықсыз өмір сүре алмайтыны секілді, құқық та
мемлекетсіз өмір сүре алмайды: құқық мемлекеттегі саяси билікті
ұйымдастырса, мемлекет заң нормаларын орнықтырады, қолданады және оларға
кепілдік береді.
Құқық тарихи тұрғыда таптық құбылыс ретінде пайда болып, ең алдымен,
экономикалық үстемдік құрушы таптардың еркі мен мүдделерін білдірді. Егер
әдет-ғұрыптар адамдардың санасы мен жүріс-тұрысында бекітілсе, құқықтық
нормалар жалпыға мәлім болу мақсатында жазбаша рәсімделе басталды.
Құқықтың пайда болуы - әлеуметтік байланыстардың күрделенуінің, қоғамдағы
қарама-қайшылықтардың таралуын әлеуметтік нормалардың реттей алмауының
салдары.
Құқықтық нормалар негізгі үш жолмен қалыптасты:
1) мононормалардың (алғашқы қауымдық әдет-ғұрыптардың) әдет құқығының
нормаларына айналуы және осыған байланысты оларды мемлекеттің санкциялауы;
2) құқық нормаларынан құралған арнайы құжаттарды – норамтивтік актілерді –
шығарудан көрініс тапқан мемлекеттің құқық-шығармашылық қызметі;
3) сот және әкімшілік органдарымен қабылданатын нақты шешімдерден құралған
және басқа да ұқсас істерді шешуде үлгілік сипатты иеленетін прецеденттік
құқық.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік
заңдылықтарының бірі. Ол - әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы
қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы және әлеуметтік нормалардың (әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-
бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі
қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді
кесімдер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу
моральдық – діни нормаларға сүйенеді. Мысалы, Индияда Ману заңына сүйенеді,
ал мұсылман елдерінде – Құран заңы. Екіншіден, жеке меншік бағытындағы
қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп,
басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекеттің
азаматы болып, сол мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіна бағынып, өзінің
іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қоғамдық мүдде-мақсатты орындауға жұмсап
келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқық қашан пайда болды, қалай
дамып келеді? – деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап
келеді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына
қысқаша тоқталып өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып, дамып
келеді деп түсіндіреді.
Табиғи теория – бұл теорияны жақтаушылардың пйымдауынша, мемлекетті,
құқықты ешкім ойлап тапқан жоқ, олар адамның өзі сияқты табиғаттан бастау
алып, әділеттілікке негізделген абсалюттік ұғымдар деп атайды.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқық тарихтан
бастау алып, тарихпен бірге жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірбиесінен қалыптасқан
азаматтардың саналы түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін
біріккен одақ деп түсіндіреді. Күрделі ірі патриархалдық отбасы басшысы
бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған. Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен көзқарасы, іс-
әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде басқарады деген
тұжырымды колдайды және тағы басқалар.
Қазақ жерінде алғашқы қауымдық қоғам заманында рулық қауым пайда болып,
ұзақ ғасырлар бойы адамдар туыс, қандастығы ұйымның шеңберінде өмір сүрді.
Бұл аймақта мекендеген көшпелі тайпаларда мемлекеттің құрылуы ғасырларға
созылып, ол ерекше күрделі түрлер арқылы қалыптасты, ал барша жұрт ертеден
келе жатқан ауызша заңдар жүйесі “әдет” заңына бағынып келген.
1465 жылы тарихта тұнғыш дербес қазақ хандығынынң негізі қаланып,
Жәнібектің ұлы Қасым ханның тұсында көркейіп, қуатты мемлекетке айналды.
Қасым хан қазақтың құқықтық әдеттерін жүйелеп “Қасым салған қасқа жолды”
тұжырымдап берді. Ол бес тараудан тұратын:
1) Мүлік заңдары (мал, мүлік, жер дауы мәселелері).
2) Қылмыс заңдары (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық мәселелері).
3) Әскери заңдар (қосын, аламан, әскери міндет, тұлпар ат, қара қазан
мәселелері).
4) Елщілік жоралары (майталмандық, шешендік, сыпайылық, әдептілік).
5) Жұртшылық заңы (ас, той, мереке, жасауыл және т.б.)
Қоғамның даму барысы қазақ заңдарының одан әрі жетілуне әкеп соқты. Осындай
міндетті Есім хан (1598-1645 жж.) бұрынғы қазақ заңдарына, әдеттеріне
жаңадан дем беріп, әсіресе, әскери заңдардың беделін күшейтті. Бұл әрекет
жоңғар қалмақтарының басқыншылығына тойтарыс беруге бағытталды. Есім хан
өзінің заңдар жинағында ежелгі құқықтық әдеттерді қаз-қалпында сақтағаны
үшін оған халық “Есім ханның ескі жолы” деген ат берді.
Өз заманында Тәуке хан (1680-1718 жж) дәуір ыңғайына сай бейімдеп қазақ
заңдарын жинап, топтастырып, мемлекеттік дәрежеге көтерді. Тарихта бұл
заңдар “Тәуке ханның жеті жарғысы” деген атпен белгілі. Жеті жарғыда
бұрынғы әдеттерге қосымша жаңа ережелер, қағидалар енгізілді.
Бұл тарихи құжатта мемлекеттік, әскери іс, шаруашылық, қылмыс, діни,
жұртшылық, отбасы және неке мәселелері қамтылды.
Құқықтың пайда болуын қарастармастан бұрын ең алдымен құқықтық қарастырып
алған жөн деп есептейміз.
Құқық ұғымының көптеген мәні бар. Ол заң ғылымында және күнделікті өмірде
қолданылады. Кең мағыналық түсінік болғандықтан әрбір адамда құқықтың мәні
туралы қандай да бір пікір қалыптасады.
Әлеуметтік институт ретінде қ. м.-пен бірге пайда болды, өйткені, олар бір-
бірімен тиімді әрекетін қамтамасыз етеді. М. қ.-сыз болмайды, керісінше,
қ. м.-сіз болмайды. Қ.-тың пайда болу себебі мен жағдайы, м.-тің пайда
болу себебімен байланысты. Қ. ең алдымен экономикалық үстем таптың
мүддесін, еркін білдіретін таптық құбылыс ретінде пайда болды. Бұған дәлел
ретінде құл иеленушілік және феодал м.-тер кезінде болған қ.-тық актілер
келтіруге болды. Егер қ.-тық нормалар жазбаша нысанда рәсімделсе, онда
әдет нормалар адамның санасымен мінез-құлықтарында сақталды. Қ. әрекетке
қарағанда, күрделі реттеуші, өйткені, ол тыйым салу, рұқсат беру және
міндеттеу сияқты әдістерден тұрады. Бұл әдістер қоғамдық қатынастарды
тәртіпке келтіруде кең мүмкіндік жасайды. Қ.-тың пайда болуы күрделі
әлеуметтік қарым-қатынастарды, қоғамдағы қарама-қайшылықтардың дамуының
салдары. Қ.-тық нормалар 3 негізгі жолымен қалыптасты:
1) мононормалардың әдет нормаларына дейін өсуі, және оларды
мемлекеттің ресми түрде тануы;
2) мемлекеттің құқық шығармашылығы, яғни құқықтық нормалардан тұратын
арнайы құжаттарды қабылдау;
3) сот құқығы (прециденті) нақты шешімдерден тұруы.
Құқық пайда болуымен дамуына әртүрлі географиялық, мәдени-тарихи
және де, өзге де факторлар әсер етті. Мысалы, шығыста дін, әдет және салт-
дәстүрдің орны ерекше болды, және қ. олардың әсерінен пайда болды. Бұнда
қ.-тың басты қайнар көзі - өнегейлі діни нормалар. Еуропа елдерінде
құқықтың дамуына және пайда болуына мемлекеттік органдардың құқық
шығармашылығы және сот прециденті әсер етті.

2 Рулық құрылыста болған әлеуметтік нормалардың құқыққа өтуі

Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық,
басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір бірімен тығыз
байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму прцестің күрделі
сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс – б.з.д. 10-15 мың жылдықтарда
болған. Ол төнкеріс кезінде малшаруашылық пен егіншілік қалыптасты,
адамның тәжірибесі өсіп, молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі бөлікке
бөлінде: малшаруашылығы, жер өндеу, өндірістік және саудагерлер тобы.
Бұның бәрі еңбектің өңімділігін арттырып, қоғамның шығысынан кірісін
асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар
пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге
әкелді. 5-4 мың жылдықтарда сол қайшылықтар реттеп, қоғамды басқару үшін
құқық пен мемлекет пайда болды. Мемлекет пен құқық тарихы туынды –
қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Отандық ғалым Д.Қ. Жоламанның айтуы бойынша, құқық пен мемлекеттің
өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік заңдары бар және олар
келесідей:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы;
- таптар мен топтардың арасындағы күрестің басталуы;
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің
өмірге келуі [5. 90 б.].
Алғашқы қауымдық құрылыстығы әлеуметтік нормалардың ерекшелігі,
олар: адамдардың өмірінен шығып, ру мен тайпаның әлеуметтік-экономикалық
тұтастығын қамтамасыз етті. Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік
нормалар экономиканың дамуын және рудың жалғасымдылығын қамтамасыз етіп,
тамақты жинаудың белгілі бір әдісін реттеп, неке отбасы қатынастарын
сақтады. Бұл нормалар мононормалар деп аталды, өйткені, сол қоғамда өмір
сүрген адамдардың басты мүддесі тірі қалуды білдірді. Бұл мүдде апатқа
әртүрлі қауіптерге қарсы тұратын қоғамдағы күшті жинады. Мононормалар
әлеуметтік өмірді ұйымдастыру, АҚ мораль және ритуал нормалары ретінде
болды. Мысалы, еңбек үрдісіне әйел мен ер, үлкен мен жас адамдар арасында
қызметті бөлу, өндірістік әдет, өнегейліктің талабы, АҚ діннің еркі
ретінде қарастырылды.
Алғашқы қауымдық құрылыстығы әлеуметтік нормалардың ерекшелігі:
1) Ол адамдар арасындағы қатынастарды реттеді. Осы арқылы техникалық,
физиологиялық нормалардан ерекшеленді.
2) Әдет түрінде іске асты (ұзақ уақыт ішінде адамдардың бірнеше рет
қайталаудың нәтижесінде әдетке айналған, тарихи қалыптасқан мінез-құлық
ережелері).
3) Жазбаша нысанда болмай, көбінесе адамдардың іс-әрекеті және санасынан
көрінді.
4) Олар негізінен әдет арқылы, сондай-ақ, тиісті сендіру және күштеу
шаралармен қамтамасыз етілді.
5) Реттеудің басты тәсілі – тыйым салу болды. Тайпа мүшелерінің қ.-тары
мен міндеттері болмады.
6) Барлық ру және тайпа мүшелерінің еркін білдірді.
Әлеуметтік институт ретінде құқық мемлекетпен бірге пайда болды,
өйткені, олар бір-бірімен тиімді әрекетін қамтамасыз етеді. Мемлекет
құқықсыз болмайды, керісінше, құқық мемлекетсіз болмайды. Құқықтың пайда
болу себебі мен жағдайы, мемлекеттің пайда болу себебімен байланысты.
Құқық ең алдымен экономикалық үстем таптың мүддесін, еркін білдіретін
таптық құбылыс ретінде пайда болды. Бұған дәлел ретінде құл иеленушілік
және феодал мемлекеттер кезінде болған құқықтық актілер келтіруге болды.
Егер құқықтық нормалар жазбаша нысанда рәсімделсе, онда әдет нормалар
адамның санасымен мінез-құлықтарында сақталды. Құқық әрекетке қарағанда,
күрделі реттеуші, өйткені, ол тыйым салу, рұқсат беру және міндеттеу
сияқты әдістерден тұрады. Бұл әдістер қоғамдық қатынастарды тәртіпке
келтіруде кең мүмкіндік жасайды. Құқықтың пайда болуы күрделі әлеуметтік
қарым-қатынастарды, қоғамдағы қарама-қайшылықтардың дамуының салдары.
Құқықтық нормалар 3 негізгі жолымен қалыптасты:
1) мононормалардың әдет нормаларына дейін өсуі, және оларды мемлекеттің
ресми түрде тануы;
2) мемлекеттің құқық шығармашылығы, яғни құқықтық нормалардан тұратын
арнайы құжаттарды қабылдау;
3) сот құқығы (прециденті) нақты шешімдерден тұруы.
Құқық пайда болуымен дамуына әртүрлі географиялық, мәдени-тарихи
және де, өзге де факторлар әсер етті. Мысалы, шығыста дін, әдет және салт-
дәстүрдің орны ерекше болды, және құқық олардың әсерінен пайда болды.
Бұнда құқықтың басты қайнар көзі - өнегейлі діни нормалар. Еуропа
елдерінде құқықтың дамуына және пайда болуына м.емлекеттік органдардың
құқық шығармашылығы және сот прециденті әсер етті.
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік
заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым
қатынастарды реттеп, басқарады. әлеуметтік нормалардың, оның ішінде әдет-
ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалардың қоғамның даму процесінде
бірте бірте құқық нормаларын айналды. Сондықтан құқық мемлекеттен аз да
болса бұрын қалыптасты деуге болады.
Әлеуметтік институт ретінде құқық мемелекетпен бірге пайда болды, өйткені,
олар бір-бірінің тиімді іс-әрекетін қамтамасыз етеді. Мемелекет құқықсыз
болмайды, керісінше, құқық мемелекетсіз болмайды. Тек мемлекеттік органдар
ғана құқытық ережелердің орындалуына және олар бұзылған кезде тиісті заңи
шаралардың қолданылуына қадағалауды жүзеге асырады.
Егер мемлекет қоғамдық істерді экономикалық және саяси басқару үшін өмірге
келу фактісін ескеретін болсақ, онда олардың толық іске асуы үшін мемлекет
заңи нормалар түрінде жалпыға міндетті мінез құлық ережелер қабылдауы және
құқықтық әдетке жалпыға міндеттілік белгісін белгілеуі керек. Құқық –
мемлекет жалпыға міндетті ретінде өзінің еркін білдіретін жалғыз ғана
нысан болып табылады.
Құқықтың пайда болу себебі мен жағдайы, мемлекеттің пайда болу себебімен
байланысты, ұқсас. Бірақ та, рулық өзін өзі басқару органдары мен
мемлекеттік орнадарға қарағанда, алғашқы қауымдық құрылыстағы мононормалар
мен құқық нормалары арасында терең мирасқорлық бар. Ғасырлық, көптеген
ұрпақтармен тексерілген әдет, жоғарыдан (құдаймен) берілген, дұрыс және
әділ деп танылды. Олардың ішінде ңе құндысы мемлекет санкциялаған әдеттер
болды.
Құқықтың пайда болуы- көптеген ұрпақтардың өмірінен өткен ұзақ процес. Ең
алдымен құқықтың элементтері, жеке құықтық идеялар және қағидалар,
құқықтық нормала мен құқықтық қатынастар пайда болды. Осы заңи құбылыстар
бірте бірте өсіп, нығайып нақты мемлекеттің біріңғай және ішкі құқықтық
жүйесі қалыптастырды.
Құқық ең алдымен экономикалық үстем таптың мүддесін мен еркін білдіретін
таптық құбылыс ретінде пайда болды. Бұған дәлел ретінде құл иеленушілік
және феодал мемлекеттер кезінде болған құқықтық актілер келтіруге болды.
Мысал, егер бұрын ұрлық кезінде басты назарды оны кім жасағанына аударса,
уақыт өте меншікке қарсы кез келген құқық бұзушылық қатаң жазаланды, ал
ақсүйектің меншігіне қолсұғу өте қатал жазаланды.
Ежелгі вавилондағы Хамурапи заңы бойынша кез келген мүлікті ұрлағаны үшін
кінәлі адам оның иесіне он есе көлемде шығын өтеді, ал егер ұрланған мүлік
діни қызметшілердікі немесе жоғары мемлекеттік органдікі болса, онда отыө
есе шығынды өтеді.
Егер құқықтық нормалар жазбаша нысанда рәсімделсе, онда әдет нормалар
адамның санасымен мінез-құлықтарында сақталды.
Құқық әрекетке қарағанда, күрделі реттеуші, өйткені, ол тыйым салу, рұқсат
беру және міндеттеу сияқты әдістерден тұрады. Бұл әдістер қоғамдық
қатынастарды тәртіпке келтіруде кең мүмкіндік жасайды. Құқықтың пайда
болуы күрделі әлеуметтік қарым-қатынастарды, қоғамдағы қарама-
қайшылықтардың дамуының салдары. Құқықтық нормалар үш негізгі жолымен
қалыптасты:
1) мононормалардың әдет нормаларына дейін өсуі, және оларды мемлекеттің
ресми түрде тануы;
2) мемлекеттің құқық шығармашылығы, яғни құқтытық нормалардан тұратын
арнайы құжаттарды қабылдау;
3) сот құқығы (прециденті) нақты шешімдерден тұруы [8. 67 б.].
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншісі, мемлекет қоғамдық меншікті реттеу
моралдық – діни нормаларға сүйенуі. Мысалы, Үндістінда Ману заңы, мұсылман
елдеріндегі Құран заңы; екіншісі – жеке меншік бағыиындағы қатынастарды
мемлекеттік органдардың өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп, басқару.
Құқықтың пайда болу, даму себептері:
- Қоғамды басқару, жақсарту, дамыту: қоғамның жұмысының көлемі де,
шеңбері де молайып, кеңейіп ескі басқару аппараты тиісті дәрежеде
жұмыс істей алмады, жаға мемлекеттік аппартты құру үшін құқық қажет
болды;
- Қалың бұқараның, қаналушы таптың үстемдік тапқа, топқа қарсы іс-
әрекетін әлсірету, жою үшін құқық керек болды;
- Қоғамды, экономиканы дамыту үшін, әлеуметтік жағдайды жақсатру үшін
реттеуші құқықты нығайту керек болды;
- Қоғамның қорғанысын күшейту үшін, заңдылықты, құқықтық тәртіпті
қатан сақтау үшін құқық керек болды.
Құқытың пайда болуымен дамуына әртүрлі географиялық, мәдени-тарихи және
де, өзге де факторлар әсер етті. Мысалы, шығыста дін, әдет және салт-
дәстүрдің орны ерекше болды, және құқық олардың әсерінен пайда болды.
Бұнда құқықтың басты қайнар көзі - өнегейлі діни нормалар. Еуропа
елдерінде құқықтың дамуына және пайда болуына мемлекеттік органдардың
құқық шығармашылығы және сот прециденті әсер етті.
Құқықтың пайда болу себебі мен жағдайы, мемлекеттің пайда болу
себебімен байланысты, ұқсас. Бірақ та, рулық өзін өзі басқару органдары
мен мемлекеттік орнадарға қарағанда, алғашқы қауымдық құрылыстағы
мононормалар мен құқық нормалары арасында терең мирасқорлық бар. Ғасырлық,
көптеген ұрпақтармен тексерілген әдет, жоғарыдан (құдаймен) берілген,
дұрыс және әділ деп танылды. Олардың ішінде ңе құндысы мемлекет
санкциялаған әдеттер болды.
Құқықтың пайда болуы- көптеген ұрпақтардың өмірінен өткен ұзақ процес. Ең
алдымен құқықтың элементтері, жеке құықтық идеялар және қағидалар,
құқықтық нормала мен құқықтық қатынастар пайда болды. Осы заңи құбылыстар
бірте бірте өсіп, нығайып нақты мемлекеттің біріңғай және ішкі құқықтық
жүйесі қалыптастырды.
Құқықтың екі ұғымының мәні келесідей: мемлекеттің тиісті
актілерде белгіленген заңи нормалардың жиынтығы, бұл объективтік
мағынадағы құқық. Мысалы, конституция, заң, кодекс, жарлық, қаулы. Ал
азаматтардың заңдарда белгіленген немесе көптеген құқықтық қатынастардан
туындайтын, тұлғаға туғаннан тән құқық, бостандық және міндеттердің жүйесі
– бұл субъективтік мағынадағы құқық. Оның үстіне объективті құқыққа сот
прецеденті, әдет құқығы, нормативтік шарттар, ал субъективті мағынадағы
құқыққа заңды мүдде де кіреді.

3 Қазіргі кездегі құқықтың түсінігі, белгілері

Заң ғылымында құқық бірнеше мағынада қолданылады:
Біріншіден, құқық заң ғылымында оқу пәнінің атауын білдіретін ұғым ретінде
қолданылады (азаматтық құқық, конституциялық құқық);
Екіншіден, құқық. деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың
заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі (білім алу, еңбек ету
құқығы). Осы жағдайда құқық субъективтік мағынада қолданылады;
Үшіншіден, құқық мемелекетпен байланысты және мінез құлық ережелерінен
тұратын жүйе ретінде түсіндіріледі (нормативтік акті, заңдар, кодекс). Осы
жағдайда құқық объективтік мағынада қолданылады;
Төртіншіден, құқық. объективтік және субъективтік құқық жиынтығы ретінде
қолданылады (құқық жүйесі).
Құқық теориясы көбінесе объективтік мағынада қарастырады. Оған сәйкес,
құқық – бұл жалпыға міндетті, формальді анықталған, қоғамның мүддесін
білдіретін, мемлекетпен бекіткен және қамтамасыз ететін, қоғамдық
қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалардың жүйесі.
Құқық - өзінің дербес табиғаты бар әлеуметтік құбылыс. Құқықтың ерекшелігі
оның белгілері арқылы көрінеді және олар жоғарыда көрсетілген
анықтамданқарастырылған.
Құқықтың келесідей белгілері бар:
1) құқық ерікті сипатта болады, өйткені адамдардың еркі мен санасының
көрінісі, бірақ кез келген ерік емес, ең алдымен тапты, әлеуметтік топтың,
қоғам көпшілігінің мемлекетпен сипатталатын еркі;
2) құқықтың жалпылығы, оның барлық адамдар мен ұйымдарға, оның ішінде
Қазақстан азаматтарына, шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға,
мемлекеттік емес ұйымдарға, мемлекеттің өзіне арналаған;
3) құқықтың міндеттілгі, оның ережелерін барлық адамдар мен ұйымдарға,
оның ішінде Қазақстан азаматтарына, шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ
адамдарға, мемлекеттік емес ұйымдарға, мемлекеттің өзі орындауға міндетті;
4) құқықтың нормативттілігі, оның барлық қоғамдық қатынастарды реттейтін
мінез құлы ережелерінен, яғни нормалардан тұруы;
5) құқықты мемлекеттің байланыстылығы, құқықты мемлекет қабылдайды және
оның билігімен қамтамасыз етіледі, мемлекет құқықтық нормалардың сақталуын
қадағалауды жүзеге асырады;
6) құқықтың формалді анықтылығы, оның сыртқы көрінісін ерекше нысаны мен
атауын білдіреді;
7) құқықтың жүйелілігі, оның саладан, институттардан және нормадан тұруын
білдіреді.
8) құқықты бұзғаны үшін, ммемлекет тарапынан жауапкершіліктің қолданылуы,
мемлекет құқықты қабылдап қана қоймай, оны қорғау механизмдерін
қалыптастыру керек және құқықты бұзған субъектілерге жауапкершілікті
қолданады. Құқық теориясында объективтік және субъективтік мағынада
құқықтар қолданылады. Білімді заңгер объективтік және субъективтік
мағнадағы құқық ұғымдарын ешқашан шатастырмайды. Кәсіби маман қандайда бір
жағдайда құқық сөзі нені білдіретінің лезде айтуы мүмкін. Сондай-ақ
қатардағы азамат теорияны меңгермей және терминдерге жүгінбей-ақ өзінің
күнделікті өмірінде аталған ұғымдарды айыра білетін шығар.
Кей жағдайда адам құқық – маған рұқсат, кепілдік береді, ол мені
қорғайды, бостандықтың шегін белгілейді, құқыққа сәйкес және құқыққа қарсы
әрекеттердің шегін айқындайды, -деп айтса; ал екінші жағдайда менің
құқығым бар, басқа адамдардан тиісті әрекеттерді жасауды талап етуге
құқығым бар, - деп айтуы мүмкін [8. 82 б.].
Бұл жерде ең қийны екі әртүрлі құбылыс құқық деген бір сөзбен
белгіленуі. Бұл дуализм ақиқатты түсінуді қиындатады. Бұл омоним, яғни,
айтылуы бірдей, бірақ мағнасы әртүрлі термин. Әрине, екі әртүрлі ұғымды
екі әртүрлі ұғыммен атаған жөн.
Кейбір шет тілінде бұл екі ұғым екі термин арқылы түсіндіріледі. Мысалы,
грузинше – самартали және уфплебе, ағылшын тілінде law және right.
Ал басқа тілдерде, оның ішінде неміс, француз және орыс тілдерінде бұл
құқықтық құбылыстарды анықтауда бір термин қолданылады, бұл өз алдына әр
нақты жағдайда құқық қандай мағнада қолданылып отырғанын түсіну қиындығын
тудырады. Орыс және қазақ тілдерінде субъективтік құқық деп аталатын
құбылыс білдіретін термин жоқ. Ұғымды түсінуге объективтік және
субъективтік деген эпитеттер көмектеседі.
Құқықтың екі ұғымының мәні келесідей: мемлекеттің тиісті актілерде
белгіленген заңи нормалардың жиынтығы, бұл объективтік мағынадағы құқық.
Мысалы, конституция, заң, кодекс, жарлық, қаулы. Ал азаматтардың заңдарда
белгіленген немесе көптеген құқықтық қатынастардан туындайтын, тұлғаға
туғаннан тән құқық, бостандық және міндеттердің жүйесі – бұл субъективтік
мағынадағы құқық. Оның үстіне объективті құқыққа сот прецеденті, әдет
құқығы, нормативтік шарттар, ал субъективті мағынадағы құқыққа заңды
мүдде де кіреді.
Объективті және субъективті құқық арасындағы айырмашылықтар заң ғылымында
ерте кезде пайда болды. Алғаш рет Рим юриспруденциясында қолданды, кейін
АҚШ-тың және Еуропаның құқықтық жүйесінде қолданды. Бұл тұжырымдарды
дамыған және негіздеген күйде 19-ғасырдағы неміс ғалымдарының, сондай-ақ
төнкеріске дейінгі орын ғалымдарының еңбектерінде кездеседі. Құқықтың екі
түрінің идеясы табиғи құқықтық доктринанаың негізінде жатыр.
Бірақта, объективті және субъективті мағынадағы құқық ұғымдарының болуы
заңгерлер арасында әрқашан пікір талас тудырады және басқа көптеген
құқытық проблемалардың шешуінің себебі болды. Мысалы, орыс ғалымы
Г.ФШершеневич келесідей жазды, субъективтік құқық туарлы ұғымдыы зерттеу
барыснда, біз оны жоққа шығарумен кездесеміз, бірақ ол бұл жоққа шығару
құқықтың мәніне емес, құқық сөзінің өзіне қарсы қарсылық деп есептеді [6.
251 б.].
Субъективтік құқық санатын жоққа шығару кеңестік ғылыми және оқу
әдебиеттерінде қарастырылды. Бұл санат ғылымда ескірген және керегі жоқ,
әдістемелік тұрғыда дұрыс емес, социалистік қатынастарға сәйкес
келмейді деп жарияланды, ал оны сақтау буржуазиялық юриспруденцияның
әсері деп есептелді. 20 ғасырдың 50-жылдары мемлекет және құқық теориясы
бойынша оқулықтарда субъективтік құқық термині мүлде қолданулмады, оны
құзыреттілік сөзімен ауыстырды.
Бірақ та бұл нигилистік идеялар қолдау таппады. Мысалы, С.Ф.Кечекьянның
айтуы бойынша, субъективтік құқық, яғни, жеке тұлғалардың құқығы, құқық
жүйесінде және құқық ғылымында қажетті ұғым болып табылады. Осындай
пікірді А.А.Пионтоковский де қолдады да: субъективтік құқық кеңестік заң
ғылымы үшін ескірген және қажеті жоқ ұғым емес, керісінше, қазіргі кезде
оның мәні артуда деп есептеді [6. 252 б.].
Субъективтік құқық ұғымын жоққа шығару заңгерлердің арасында әртүрлі
талқылауды тудыратын субъективтік құқық терминінің наты болмауы, екі
мағналы болуына негізделді. Сондықтан да бұл терминді басқа терминмен
ауыстыру немесе одан мүлде бас тарту ұсынысы енгізіле бастады.
Барлық этимологиялық аспеклілерді қарастыруға орай, объективті және
субъективті құқық ұғымын құқықтың объективтілік және субъективтілік
мәселелерін айыра білуі керек. Бұл әртүрлі, бірақ бір бірімен байланысты
мәселелер. Құқықтың объективтілік және субъективтілік мәселелері –бұл
әлеуметтік құбылыс ретінде құқықтың қалыптасуына әсер ететін объективті
және субъективті факторлар себептері.
Объективті құқық және субъективтік құқық санаттары әлемдік заңи
ғылымда және практикада қабылданған шартты фразеологиялық ұғым. Олар
ообъективтілік және субъективтілік сияқты философиялық ұғымдарымен
байланысы салыстырамалы түрде.
Бұ философиялық аспект емес, ең бастысы олардың ұғымына, қалыптасу
процесіне, мазмұнына, табиғатына, әдістемелік зерттеулерге байланысты
логикалық, гнесеологиялық ұғым.
Бірақ та мұндай семантикалық қиындықтарға байланысты,
заңгерлер ерте кезде құқық сөзін екі басты мағнада – объективтік және
субъективтік қолданды. Құқықтық ақиқаттылық екі салада қарастырылды,
бірінші саласына мемлекетпен бекітілген жалпыға міндетт нормалар, екіншісі
осы құқық нормалары көлемінде адамдардың мүмкіншіліктерін жүзеге асыруы.
Мемлекетпен бекітілген норма, заң ретіндегі құқық және норма көлемінде
субъектілердің мүмкіншіліктері ретіндегі құқық – объективтік және
субъективтік құқық деп бөлудің мәні осыда.
Объективтік мағнадағы құқық – бұл осы езендегі осы елдің заңнамасы,
субъективтік мағнадағы құқық бұл – осы заңнама негізінде және көлемінде
құқықтық қатынас қатысушылары тарапынан туындайтын нақты мүмкіндіктер,
құқықтар, талапта, заңды мүдделер, сондай-ақ міндеттер.
Екі дербес ұғымды қалыптастыру арқылы әртүрлі екі құбылысты бөліп
қарастырудың лингвистикалық қажеттілігі пайда болды. Бұны екі жолмен
жасауға болады: жаңа терминді енгізу немесе аталған ерекшеліктерді
айыратын өмірде болған ұғымды табу керек. Соңғы жол кең тарады.
Құқық сөзі обективтік және субъектитік анықтамалаымен қолданыла
бастады. Объективтік құқық және субъективтік құқық ұғымдары пайда
болып, бір бірінен айыратын ақиқатты бекітуге бағытталды. Бұндай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.