Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 – 5
I тарау Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі.
1.1 Махамбет поэзияларының көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...6 – 12
1.2 Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 – 16
1.3 Махамбет поэзиясындағы табиғат
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17 – 26
II тарау Махамбет поэзияларының әдіс – тәсілдерінің түрлеріне сипаттама
2.1 Сабақ жоспары. Махамбет Өтемісұлы
Тарланым ... ... ... ... ... ... . ...27 – 30
2.2 Зерттеу жұмыстарын талдау және
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Кіріспе

Махамбет өлеңдері өзінің жанр жағынан да зерттеушілердің айрықша
көңілін аударуға тиіс. Оның кейбір өлеңдерін лиро-эпикалық түрге жатқызуға
болады. Ол өлеңдерінде ақын өмір құбылыстарын Исатай бастаған шаруалар
көтерілісімен байланысты тарихи шындық, өз қалпында суреттелсе, сонымен
қатар оған өзінің көзқарасын, қатысын, ол жағдайды өзінің қалай сезінуін де
көрсетеді.
Лирикалық сезінуге бөлене отырып, оқиғаны баяндау лиро-эпикалық
жырларға тән нәрсе екендігі кімге де болса мәлім.
Бұлай баяндау сарыны (мотив) Махамбеттің Соғыс, Мінкен ер,
Баймағамбет сұлтанға айтқаны, Исатай сөзі деген өлеңдерінде айқын
сезіледі.
Соғыс деген өлеңінде Махамбет көтерілісінің әрбір кезеңдерін тарихи
оқиғаның ізіне сәйкес етіп суреттейді. Кейбір көріністерді баяндау,
суреттеулері тарихи фактілермен тығыз байланысты болып отырады. Бір
қарағанда, осы Соғыспен өрістес біркелкі өлеңдерді тіпті тарихи жыр
өлеңдер тобына жатқызуға да болатын тәрізді. Бірақ бұл - өз алдына жеке
тексеруді керек ететін мәселе. Өйткені ауыз әдебиетіндегі белгілі бір түр
саналатын тарихи өлеңдер (лиро-эпикалық жыр емес, қысқа өлеңдер) бізде әлі
де зерттелген емес. Махамбеттің бұл тектес өлеңдерінің ауыз әдебиетіндегі
қысқа тарихи өлеңдермен байланысы барлығы айқын. Бірақ айырмасы қайсы деген
сұрақ әуелі ауыз әдебиетіндегі ескіден келе жатқан қысқа өлеңдердің өзін
жеке мәселе етіп талдауды керек етеді. Сондықтан оны басы ашық қалдырамыз.
Ал біздің бұл жерде айтпағымыз - ақынның тарихи уақиғаларды тамаша
шындықпен бұлжытпай көрсете алуы. Осы жағынан алғанда, оның өлеңдерінде
тарихи шындықтың салмағы басымдығы және Махамбет өлеңдерінің тарихи мәні
үлкен екендігі аңғарылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Махамбет поэзиясы – аса күрделі дүние.
Ақынның өткен заман шындығын, белгілі бір ортаның мәдени, саяси, әлеуметтік
сипатын, ұлттық болмысын, ділін, танымын әр алуан көркем образдар арқылы
таныта білген экспрессивті поэзиясы біраз зерттелгенімен, ақын тілінің
өзіндік табиғаты, терең ұлттық-мәдени, тарихи мәні толық танылып, мән-
мағынасы ашылып болған жоқ. Сондықтан да ұлттық мүддеге негізделген
Махамбет шығармаларының поэтикалық өрісін қазақ тіл білімінің жаңа
бағыттарымен ұштастырып (лингвостилистика, лингвопоэтика, психолингвистика,
лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, этнолингвистика тұрғысынан),
арнайы қарастыру – өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Екіншіден, белгілі бір уақытқа сай келетін тарихи шындықты, халық
өміріне, ұлттық санасына елеулі әсер еткен оқиғаларды, қазақтың ұлттық
болмысын, дүниетанымын, өршіл рухын, дүниенің ағы мен қарасын (өмір –
өлім, қуаныш – қайғы, сенімділік – опасыздық, әділдік – әділетсіздік, дос –
жау т.б.) танытуымен, адам жанын жандандырып, ұлттық идея, намыс,
ерлік, ақиқат, өршіл рух, елім, жерім деген ұғымдарды айшықтай
түсуімен ерекшеленетін және солардың бәрін көркем бейне, астарлы ой, үстеме
мағына негізінде таныта білген Махамбет ақынның шығармашылық тілін зерттеу
– көркемдік шеберлігімен, ұлттық дүниетаным тереңдігімен, бейнелі де
экспрессивті тілімен айырықша келетін көркем мәтін тілін зерттеу деген сөз.

Үшіншіден, тақырыптың зәрулігі Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің тілі, оның
ішінде коннотаттық компонент мағынасына тең келетін сөздердің қолданылуы
арнайы қарастырылып, көлемді түрде зерттеу объектісі болмағанынан
туындайды.
Зерттеу нысаны. Көркем сөз шебері Махамбет ақынның ұлттық-танымдық,
тарихи, прагматикалық сипатымен ерекшеленетін поэтикалық тілі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Коннотация құбылысының
ерекшеліктерін айшықтап, лингвистикалық табиғатын нақтылап дәйектейтін
Махамбет лексикасының үстеме мағынасын ашуға байланысты ақын
шығармашылығындағы коннотаттық семантиканың орын алу деңгейін, мақсатын,
жүзеге асу жолдарын анықтау – жұмыстың негізгі мақсаты. Белгіленген
мақсаттың орындалуы төмендегідей міндеттердің шешілуін қажет етеді:
- коннотация құбылысына арналған теориялық еңбектерге шолу жасау;
- коннотация микрокомпоненттерін нақтылау;
- ақын тіліндегі екінші дәрежелі коннотаттық сема (К2) мазмұнын қамтитын
тілдік бірліктерді мысалға ала отырып, семантикалық деривация мен
коннотация категорияларының байланысын көрсету;
- Махамбет шығармашылығы негізінде коннотаттық компонент және астарлы
мәтін арақатынасын анықтау;
- коннотаттық мағына мазмұнына тең келетін сөзқолданыстардың
коммуникативтік-прагматикалық мәнін түсінудегі пресуппозицияның рөлін
көрсету;
- ақын тіліндегі мәдени коннотация мазмұнын қамтитын тілдік бірліктерді
тақырыптық топтар тұрғысынан саралап, көркем мәтіннің лексикасын ұлттық-
танымдық тұрғыдан қарастыру;
- нақты тілдік деректер негізінде Махамбет поэзиясындағы көріктеуіш
құралдардың қызметін прагматикалық үстеме мағына және мәдени ақпарат
таныту тұрғысынан сипаттау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Махамбет поэзиясының басты қасиеттерінің
бірі саяси үгіт болуы заңды. Бірақ саяси үгіт поэзиясын жасаушы тарихта
жалғыз Махамбет емес, басқалар да болды. Әйтсе де солармен салыстырғанда
да, Махамбеттің тағы өз ерекшелігі бар. Бізше, Махамбеттің негізгі
ерекшелігі - оның бір сырлы, сегіз қырлылығында ақпараттық технология
арқылы еркін жазу стратегиясын қолдану аясын зерттеу.
Зерттеу көздері: Атырау ақын-жазушыларының кітапханасы сериясының екінші
кітабында жарық көрген Махамбет Өтемісұлының өлеңдер жинағы (Алматы: Арыс,
2001. – 160бет), Махамбет ақынның тарихи лексикасымен сабақтас халық ауыз
әдебиеті мен жыраулар поэзиясының тілдік қолданыстары, ғалымдар
зерттеулерінің деректері (Қ.Өмірәлиев, Р.Сыздықова, Қ.Мұқаметқанов,
Ә.Нұрмағамбетов, Ғ.Әнес, Харузин А., Досмұхамедұлы Х., Ы.Шөрекұлы, Аманшин
Б., Кенжалиев И., Құлкенов М., Отарбаев Р., Ә.Сараев т.б.), қазақ тілінің
түсіндірме, фразеологиялық, этимологиялық, аймақтық сөздіктері.
Зерттеу әдістері: Жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне орай түсіндіру,
сипаттама, салыстыру, топтау, талдау (компоненттік, семантика-
стилистикалық, контекстік, этнолингвистикалық, салыстырмалы-тарихи,
дефиниционалдық), қорыту т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Тіл біліміндегі
лексикалық мағынаның коннотаттық компонентін, поэтикалық тіл ерекшеліктерін
тануға байланысты В.И.Говердовский, В.И.Шаховский, М.М.Копыленко,
Р.Сыздықова, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Б.Шалабай, М.Оразов, Ғ.Әнес т.б.
ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары басшылыққа алынды.
Зерттеу базасы: Жаңақала ауданы, №2 Жаңақала жалпы орта білім беретен
мектебі.

I тарау. Махамбет поэзияларының көркемдік сипатының жалпы теориялық негізі.
1.1 Махамбет поэзияларының көркемдік сипаты

Махамбетті әдебиетіміздегі Ерекшк құбылыс., Феномен,
Дауылды жырлардың дауылпазы, Классик ақын көтеріліс жаршысы деп бағалап
жатырмыз.Бұндай бағаға лайық деп те ойлаймыз. Себебі Махамбет жырларының
тууы да сол заман мен қоғамдағы қайшылықтан туындағаны Ерулі атқа ер
салмай, егеулі найза қолға алмай, Толарсақтан саз кешіп жүргенде туған,
сонымен қатар өзіндік өрнегі бар, бітімі бөлек шығармашылығымен
ерекшкленіп тұратын ақын сонысымен ерекше.
Ұлттық өзіне тән, іштей дамытып рухы бар, сол рухтың ерекшелігін
сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күшті-тіл-деген қағида
Гумбольдттың философиялық-ленгвистикалық бағдарламасының негізін құрайды.
Осыған орай Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестікті хал-
қадірімізше сөз етпекпіз.Махамбет жолы – курес жолы, жыры- аңызға айналған
бір ғұмыр.
Шоқан Уәлихановтың эпос, ертегі-аңыздардың тарихи мәні бар деген бұл
пікірін негізді десек, тарихи мәліметпен мидай араласып жатқан тарихи
оқиғалардың нақтылы сәулесі болған Махамбет поэзиясының тарихи мәні зор, ол
тарихи документ екендігіне шек келтіруге болмайтыны ашық, талассыз.
Махамбеттің біркелкі өлеңдері лиро-эпикалық түрге жатады. Бірақ бұл
сөзден олардың ішінде лирика жоқ деген ұғым тумауы керек. Лиро-эпикалық
деген сөздің өзінде сол түсінік бар. Өзі мен Исатайдың алға қойған тілек,
мақсаттарын өздерінің хан-сұлтандарға қарым-қатынастарын жай баяндау
түрінде айта келіп, кей жерлерінде не лирикалық шегініс ретінде, не ішкі
күйінішін сыртқа шығару мақсатымен айтылған лирикалық шумақтарда да аз
кездеспейді. Екінші сөзбен айтқанда, Махамбеттің бірқатар өлеңдерінде
эпостық сарын жалынды лирикамен аралас келеді.
Кешегі Исатайдың барында,
Алақандай Нарынды
Басушы едік құлаштай!
Жәбір беріп жапа етсең,
Былғанған басым ласқа-ай!
Мен бір шарға ұстаған қара балта едім,
Шабуын таппай кетілдім.
Қайраса, тағы жетілдім...
Көрмес, келмес деп едім,
Өз еркіммен бетіңді-ай!
Жалпы алғанда Махамбетке тән нәрсе - лирика. Махамбет өлеңдерінің негізгі
көпшілігі лирикалық өлеңдерге жатады. Сонымен қатар Махамбет лирикасы өзіне
шейінгі қазақ әдебиетіндегі болып келген лирикалық өлеңдерден анағұрлым
айырмасы да, өзіне тән ерекшелігі де бар.
Махамбет өлеңдері өз басынан кешірген ауыр халдерді сезіне отырып, терең
толғап суреттеумен қатар, ол өз кезіндегі тарихи оқиғалармен байланысты
туған қалың бұқараның көңіл күйін де көрсете білді. Оның өлеңдерінде өзінің
көңіл күйі мен ел күйі ұштасып жатты. Сондықтан оның лирикасын әлеуметтік
сарындағы, саяси-үгіттік лирика деп атауға тура келеді.
Қоғамның тапқа бөлінуінің негізінде таптық күрес туады да, сол таптық күрес
саяси, таптық жырларды туғызады. Бірақ бұл жаңа мотивтегі поэзия көркем
лирикаларға өзінен бұрынғы поэзияның әсері
болуы да мүмкін. Әйтсе де олардың өзіне тән ерекшеліктерін де байқау қиын
емес.
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің
негізінде туған тап күресі қазақтың фольклорінде де айқын көрінеді. Соған
қарағанда саяси лириканың бастамасы ауыз әдебиетінде жатыр деуге болады.
Демек, Махамбеттің саяси лирикалары ауыз әдебиетінде бір тамыры фольклор
традициясымен байланысты. Жалпы, саяси лириканың өзіне қас ерекшелігі -
үгіт-насихат істерді көпшілікке үндеу, белгілі бір топтың не таптың алдында
тұрған тілек, мүддесін көркемсөз арқылы көпшіліктің сана-сезіміне жеткізу,
үгіт арқылы оларға әсер ету болса, Махамбет поэзиясында бұл бағыт қатты
сақталады.
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
шаруашылық жағдайы әлеумет өмірінде тап тартысын күшейтті, сол
қайшылықтармен байланысты шаруалар көтерілісі туды дедік. Ол көтеріліс
өзінің қолбасы батырымен қатар, жалынды үгітшісін де туғызды. Бұл тәрізді
тарихи жүкті мойнына артқан адамның бірі - Махамбет. Сондықтан да Махамбет
поэзиясының басты қасиеттерінің бірі саяси үгіт болуы заңды. Бірақ саяси
үгіт поэзиясын жасаушы тарихта жалғыз Махамбет емес, басқалар да болды.
Әйтсе де солармен салыстырғанда да, Махамбеттің тағы өз ерекшелігі бар.
Бізше, Махамбеттің негізгі ерекшелігі - оның бір сырлы, сегіз қырлылығында.
Махамбет өлеңдері тек жалаң құрғақ үгіт емес, оның өлеңдерінде жалынды,
саяси өткірлік пен терең ой, нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып
жатады. Махамбет өлеңдерінде бұл үшеуінің жігін ашып, бөліп алуға болмайды.
Осы қасиеті Махамбетті көтеріліс туын көтерген әрі жалынды үгітші, әрі
ардақты ақын етті. Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де
әсер етті. Түр - мазмұнның түрі болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы
толық жауап бере алады. Оның: Ереулі атқа ер салмай, Мұңайма, Айныман
деген өлеңдері - мазмұнына түрі сай, жалынды үндеу сөздер. Махамбеттің
досын мақтап, дұшпанын даттап шығарған өлеңдерінің мазмұны күрес идеясын
жыр ету болса, құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер
болып келеді де, сөйлемдері қаратпалы, сұрау сөйлемдер болып келеді, не
жарлай арнау, не сұрай арнау немесе риторикалық сұрау болып отырады. Мысалы
үшін, Мұңайма деген өлеңін алайық:
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы азамат, жолдастарым деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін
риторикалық сұрау түрінде құру, өзінің айтайын деген пікіріне дәл, күреске
үндеу тілегіне сай.
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен қатар, лириканың басқа
түрлері бар. Ақынның бірқатар өлеңдері жоқтау өлеңдердің үлгісінде
құрылады.
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі іс-әрекеттерін әр
жағынан алып, толық баяндап жырлайтын жоқтаулар, естіртулер көп. Махамбет
өлеңдерінің кейбіреулері фольклорда кездесетін жоқтау өлеңдердің қысқа
түріне жақындайды. (Тарланым, Тайманның ұлы Исатай). Исатайдың өліміне
арнаған Тарланым деген өлеңін алсақ, жалпы жоқтаулардың әдісімен батырдың
өміріндегі әр алуан іс, амал, қасиет, мінездерін санап көрсетеді. Бірақ
мұнда да Махамбеттің өзіне тән кейбір ерекшеліктері бар. Махамбет
өлеңдерінде Исатайдың өмірін жалпы алмайды, оның өмірінің әлеуметтік-
таптық жақтарын алып, батырдың езілуші халық, қара шаруа, еңбекшілердің
мүддесін қорғап, феодал, ақсүйектерге қарсы шыққан, шын мәніндегі халық
қамқоры болған жақтарын айрықша көрсетеді. Шернияз сықылды басқа жағына
ақын тоқталмайды.
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері оның басқа өлеңдеріне
қарағанда фольклормен тығызырақ байланысты деуге болады. Өйткені эпитет,
метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған поэтик тілдер.
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа негізделген
өлеңдер болып келеді.
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше қорытынды
жасайды. Толғау деген өлеңінде де осы тәрізді өмірді шолып келіп, өзінің
одан түйгендерін баяндауға негізделеді. Бірінші шумағында ақын термелеп,
тыңдаушыларының назарын ақыл кеңесіне аударады да, одан кейінгі шумақта
ақындық шабыттың шарықтауы, ойдың серпінінен туған терең пікірлер айтылады,
үшінші шумақта хан-төренің тағдыры халықпен байланысты, былайша айтқанда,
оларды жоқ ету халықтың қолында, дәл халықтың зор күш екенін еске салады.
Ең соңғы жолдарда ақын былай деп өзінше қорытынды жасайды:
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен
қорытқанын мына өлеңінен де көруге болады
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің негізінде туған тап күресі
қазақтың фольклорінде де айқын көрінеді. Соған қарағанда саяси лириканың
бастамасы ауыз әдебиетінде жатыр деуге болады. Демек, Махамбеттің саяси
лирикалары ауыз әдебиетінде бір тамыры фольклор традициясымен байланысты.
Жалпы, саяси лириканың өзіне қас ерекшелігі - үгіт-насихат істерді
көпшілікке үндеу, белгілі бір топтың не таптың алдында тұрған тілек,
мүддесін көркемсөз арқылы көпшіліктің сана-сезіміне жеткізу, үгіт арқылы
оларға әсер ету болса, Махамбет поэзиясында бұл бағыт қатты сақталады.
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
шаруашылық жағдайы әлеумет өмірінде тап тартысын күшейтті, сол
қайшылықтармен байланысты шаруалар көтерілісі туды дедік. Ол көтеріліс
өзінің қолбасы батырымен қатар, жалынды үгітшісін де туғызды. Бұл тәрізді
тарихи жүкті мойнына артқан адамның бірі - Махамбет. Сондықтан да Махамбет
поэзиясының басты қасиеттерінің бірі саяси үгіт болуы заңды. Бірақ саяси
үгіт поэзиясын жасаушы тарихта жалғыз Махамбет емес, басқалар да болды.
Әйтсе де солармен салыстырғанда да, Махамбеттің тағы өз ерекшелігі бар.
Бізше, Махамбеттің негізгі ерекшелігі - оның бір сырлы, сегіз қырлылығында.
Махамбет өлеңдері тек жалаң құрғақ үгіт емес, оның өлеңдерінде жалынды,
саяси өткірлік пен терең ой, нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып
жатады. Махамбет өлеңдерінде бұл үшеуінің жігін ашып, бөліп алуға болмайды.
Осы қасиеті Махамбетті көтеріліс туын көтерген әрі жалынды үгітші, әрі
ардақты ақын етті. Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де
әсер етті. Түр - мазмұнның түрі болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы
толық жауап бере алады. Оның: Ереулі атқа ер салмай, Мұңайма, Айныман
деген өлеңдері - мазмұнына түрі сай, жалынды үндеу сөздер. Махамбеттің
досын мақтап, дұшпанын даттап шығарған өлеңдерінің мазмұны күрес идеясын
жыр ету болса, құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер
болып келеді де, сөйлемдері қаратпалы, сұрау сөйлемдер болып келеді, не
жарлай арнау, не сұрай арнау немесе риторикалық сұрау болып отырады. Мысалы
үшін, Мұңайма деген өлеңін алайық:
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы азамат, жолдастарым деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін
риторикалық сұрау түрінде құру, өзінің айтайын деген пікіріне дәл, күреске
үндеу тілегіне сай.
Махамбет өлеңдерінде бұл тәрізді үгіт өлеңдермен қатар, лириканың басқа
түрлері бар. Ақынның бірқатар өлеңдері жоқтау өлеңдердің үлгісінде
құрылады.
Қазақ фольклорінде дүние салған адамның тіршіліктегі іс-әрекеттерін әр
жағынан алып, толық баяндап жырлайтын жоқтаулар, естіртулер көп. Махамбет
өлеңдерінің кейбіреулері фольклорда кездесетін жоқтау өлеңдердің қысқа
түріне жақындайды. (Тарланым, Тайманның ұлы Исатай). Исатайдың өліміне
арнаған Тарланым деген өлеңін алсақ, жалпы жоқтаулардың әдісімен батырдың
өміріндегі әр алуан іс, амал, қасиет, мінездерін санап көрсетеді. Бірақ
мұнда да Махамбеттің өзіне тән кейбір ерекшеліктері бар. Махамбет
өлеңдерінде Исатайдың өмірін жалпы алмайды, оның өмірінің әлеуметтік-
таптық жақтарын алып, батырдың езілуші халық, қара шаруа, еңбекшілердің
мүддесін қорғап, феодал, ақсүйектерге қарсы шыққан, шын мәніндегі халық
қамқоры болған жақтарын айрықша көрсетеді. Шернияз сықылды басқа жағына
ақын тоқталмайды.
Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері оның басқа өлеңдеріне
қарағанда фольклормен тығызырақ байланысты деуге болады. Өйткені эпитет,
метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған поэтик тілдер.
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа негізделген
өлеңдер болып келеді.
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше қорытынды
жасайды. Толғау деген өлеңінде де осы тәрізді өмірді шолып келіп, өзінің
одан түйгендерін баяндауға негізделеді. Бірінші шумағында ақын термелеп,
тыңдаушыларының назарын ақыл кеңесіне аударады да, одан кейінгі шумақта
ақындық шабыттың шарықтауы, ойдың серпінінен туған терең пікірлер айтылады,
үшінші шумақта хан-төренің тағдыры халықпен байланысты, былайша айтқанда,
оларды жоқ ету халықтың қолында, дәл халықтың зор күш екенін еске салады.
Ең соңғы жолдарда ақын былай деп өзінше қорытынды жасайды:
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен
қорытқанын мына өлеңінен де көруге болады
Қоғамның тапқа бөлінуі және сол тапқа бөлінудің негізінде туған тап күресі
қазақтың фольклорінде де айқын көрінеді. Соған қарағанда саяси лириканың
бастамасы ауыз әдебиетінде жатыр деуге болады. Демек, Махамбеттің саяси
лирикалары ауыз әдебиетінде бір тамыры фольклор традициясымен байланысты.
Жалпы, саяси лириканың өзіне қас ерекшелігі - үгіт-насихат істерді
көпшілікке үндеу, белгілі бір топтың не таптың алдында тұрған тілек,
мүддесін көркемсөз арқылы көпшіліктің сана-сезіміне жеткізу, үгіт арқылы
оларға әсер ету болса, Махамбет поэзиясында бұл бағыт қатты сақталады.
Біз жоғарыда да Махамбеттің өміріне байланысты Ішкі Бөкей ордасының
шаруашылық жағдайы әлеумет өмірінде тап тартысын күшейтті, сол
қайшылықтармен байланысты шаруалар көтерілісі туды дедік. Ол көтеріліс
өзінің қолбасы батырымен қатар, жалынды үгітшісін де туғызды. Бұл тәрізді
тарихи жүкті мойнына артқан адамның бірі - Махамбет. Сондықтан да Махамбет
поэзиясының басты қасиеттерінің бірі саяси үгіт болуы заңды. Бірақ саяси
үгіт поэзиясын жасаушы тарихта жалғыз Махамбет емес, басқалар да болды.
Әйтсе де солармен салыстырғанда да, Махамбеттің тағы өз ерекшелігі бар.
Бізше, Махамбеттің негізгі ерекшелігі - оның бір сырлы, сегіз қырлылығында.
Махамбет өлеңдері тек жалаң құрғақ үгіт емес, оның өлеңдерінде жалынды,
саяси өткірлік пен терең ой, нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып
жатады. Махамбет өлеңдерінде бұл үшеуінің жігін ашып, бөліп алуға болмайды.
Осы қасиеті Махамбетті көтеріліс туын көтерген әрі жалынды үгітші, әрі
ардақты ақын етті. Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де
әсер етті. Түр - мазмұнның түрі болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы
толық жауап бере алады. Оның: Ереулі атқа ер салмай, Мұңайма, Айныман
деген өлеңдері - мазмұнына түрі сай, жалынды үндеу сөздер. Махамбеттің
досын мақтап, дұшпанын даттап шығарған өлеңдерінің мазмұны күрес идеясын
жыр ету болса, құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер
болып келеді де, сөйлемдері қаратпалы, сұрау сөйлемдер болып келеді, не
жарлай арнау, не сұрай арнау немесе риторикалық сұрау болып отырады. Мысалы
үшін, Мұңайма деген өлеңін алайық:
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым, мұңайма!.. -
дейді ақын.
Мұндағы азамат, жолдастарым деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін
риторикалық сұрау түрінде құру, өзінің айтайын деген пікіріне дәл, күреске
үндеу тілегіне сай.

1.2 Махамбет өлеңдеріндегі дыбыстық үндестік.
            Махамбет өлеңдері бұрынғы баспаларына кірген өлеңдері негізінде
Гурьев облысының маңында сақталған. Сол өлкеде туып, өскен ақындардың
аузынан алынған өлеңдер. Махамбеттің негізгі өлеңдерін ең әуелі жатқа
білген қаратоқай Мұрат ақын да, одан Ығылман Шөреков жаттап алып, 1925 жылы
баспаға шыққан өлеңдер де, 1939 жылғы басылып шыққан өлеңдері де осы
Ығылман ақыннан жазылынып алған.
Махамбеттің жұртшылыққа мәлім, басылып шыққан өлеңдеріне тән
тақырып, идеялық мазмұн. Ел тілегі, күрес идеясы - Махамбеттің қай
өлеңінің   болсын негізгі арқауы.
            Ақынның   жаңадан   табылып отырған өлеңдері оның бұрынғы
өлеңдерімен жанр жағынан да үндес. Біз жоғарыда, Махамбет
поэзиясына тән жанр саяси, үгіттік   лирика дедік. Бұл жағынан да
бірін екіншісінен айырып болмайды.
            Әсіресе, сөз   қолданыс, сөйлем құрылыс жақтары дәлме-
дәл. Кейбір   жолдары Махамбеттің жұртқа мәлім өлеңдерінің екінші
түрдегі   қайталамасы екені ап-айқын тұрады. Мысалы: Ереулі атқа   ер
салмай   деп басталатын   өлеңі - 19   жол, бірақ бәрі - бір құрмалас
сөйлем. Ең аяққы Ерлердің ісі бітер ме? деген жолына шейін ой бітпейді.
Егер осыны мағынасына қарап, екінші түрде құрсақ:
              Ереулі атқа ер салмай,
            Ерлердің ісі бітер ме?
            Егеулі найза қолға алмай,
            Ерлердің ісі бітер ме?
деген тәрізді жай құрмалас болып шығады.
            Махамбет олай құрмаған, айтайын деген ойын түйдектеп келіп, аз
сөзге көп ой сиғызу заңымен, барлығын күрделі бір құрмалас сөйлем еткен.

            Жаңа табылып отырған өлеңдеріндегі кейбір шумақтар дәл осы
Ереулі атқа ер салмайдың түрінде құрылады. Тіпті осы өлеңнің
ұмытылған жолдары ма дегендей ой келтіреді.
            Мысалы:
         Қақаулап шақырмай,
         Қанды көбік түкірмей,
         ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
         Бұзбай құлан пісірмей,
         Мұз үстіне от жақпай,
тағы басқалар.
        Осы өлеңнің кейбір жолдары дәл сол мағынада, бірақ басқа
сөздермен, Ереулі атқа ер салмайдың кейбір жолдарын қайталайды.

            ... Алғашқы алған арудың
            Ақша бетін солдырмай,
            Ата менен ананы, -
            Қайғыменен қатырмай,
            Әлпешті ұлың жат болмай,
            Шайған жалғыз малтаның
            Сатқан да суы ат болмай...
            Өлеңнің бұл жолдары Ереулі атқа ер салмай деген өлеңмен
тікелей байланысты. Мазмұн жағынан қайталау болғанмен, сол мағынаны басқа
сөздермен айтқандықтан және басқа бір өлеңнің контексінде келіп, өзінше
жеке өлең құрап тұрғандықтан, сол жазып алған қалпында жіберіп отырмыз.
Мұны сол Ереулі атқа ер салмайдың екінші варианты деп қарасақ, не сол
өлеңнен үзілген жолдар, не сол сарынмен шығарылған десек те, түбі
Махамбетке жатқандығы даусыз. Біздің бұл жердегі   дәлелдемегіміз тек осы
ғана болғандықтан, басқа жағын көпшілік сынына қалдырғымыз келеді.
            Махамбетің сөз образдары өзіне шейінгі халық әдебиетінің,
батырлар жырының үлгісінде болып келсе де, өзіне тән бір ерекшелігі:
әрбір образы әрі үздік, көркем, әрі терең мазмұнды, логикасы күшті, көп
сөздері афоризмге негізделінген десек, Махамбеттің жаңа өлеңдерінен де
осыны көреміз.
            Ең алдымен, бұл Әй, Махамбет, жолдасым делініп, монолог
түрінде беріледі. Мұндай Махамбеттің бір де өлеңі жоқ, Махамбет әрдайым
өлеңді бірінші жақтан сөйлейді. Екінші: өлеңде іс, әрекет, тілек,
мақсаттарды, қайғылы халде, әсіресе ішкі психологияны суреттеуге көбірек
орын беріледі. Психологияны суреттеу Махамбеттің басқа өлеңдеріне де жат
емес, бірақ басындағы хал қандай қиын, қандай қайғылы болса да, басқа
өлеңдерінде сол ауыр жағдайды ол ерлік, төзімділікпен қарсы алып, оны
өлеңмен сыртына шығарғанда зар мен қайғыдан шыққан сөз емес, ызалы кекке
суырылып шыққан сөз етеді.
            Міне, осы жағы бұл өлеңде жетіңкіремейтін сықылды. Әйтсе де
өлеңнің қашан шығуы мүмкіндігін, мазмұнын және ішіндегі Махамбетке тән
образ сөздердің де барлығын еске алсақ, бұл өлең де Махамбеттің өзінікі
ғой деп ойлаймыз. Оның мынадай себептері бар: бұл өлең Махамбеттің Исатай
қолға түскен күнінен кейін шығарылған. Сондықтан әрі досы, әрі
көтерілістің басшысы, ең жақын адамының ауыр қазасы жанына қатты батқан
ақынның сөзінен мұң, зардың үні естілуі ғажап нәрсе емес тәрізді, бұл бір.
Екінші, ел аузындағы әңгімеде де, кейбір тарихи мәліметте де Исатай
баласы Жақияны Махамбетке өз аузынан тапсырады. Үшінші, бұл өлеңдерде
Махамбетке тән ірі сөз, кесек образдар бар.
Бұрала бікен емендей,
Қисық туған сорлы ағаң...
Арыстан туған Исатай...
Ақ жүрегім тербеліп,
Ақ көңілім желденіп.
Ақсүйектің баласын
Қара ұлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгеріп,
Жетімдерге жем бердім,
Жесірлерге жер бердім...
Көктей өтіп Жайықты, тағы басқалар.
           Махамбет Исатайды өзінің көсемі деп біледі. Әрдайым оны бедел
етіп ұстады. Оның қателіктерін іштей сезсе де, тірі кезінде сыртқа
шығарып, жарқыншақ жасауға Махамбет барған жоқ, көтерілістің тілек
мақсатын басқалардан гөрі терең түсінген ақынға Исатайды зор бедел,
көсем етіп ұстау - елдің бірлігін сақтау, халықты соның маңына жиыстыру,
көтеріліс үшін ең керекті мәселе еді. Сондықтан оның қатесін сезе, біле
тұрса да, оған әрдайым шәк келтірмей ұстады.
            1837 жылы аз кісімен Жайықтың бергі бетіне өтіп, Қаракөл,
Қарабаудағы елдерге келіп тұрақтағанда, бұл жақтағы елдерге Исатайды,
өздерінің Бөкей ордасында істеген істерін баяндап сөйлеген соңғы бір
сөзінде Махамбет:
Исатай деген ағам бар.
Ақ кіреуке жағам бар,
Хан ұлымен қас болып,
Қара ұлына бас болып,
Хан үстіне барғанда,
Шабайық ханды дегенде,
Шапқандай ханды амал бар,
Амал барда, хан шаппай,
Құдай қылды, не амал бар? -
деп, болған қателікті ақын жасырмаса да, Исатайды арашалап алып, Құдай
қылды, не амал бар? деп тағдырға жабады да:
Ат туады байталдан,
Айт десе лебіз қайтарман,
Халық қайғысын айтуға
Хан ұлынан тайсалман.
Төрт -бес жылдай алысып,
Мына отырған Иса-екем.
Ханның бір тауын қайтарған.
Ат туар ма шұбардай,
Ер туар ма бұлардай,
Дулығалы бас кесіп,
Дұшпанының қанына
Ақ алмасын суарды-ай! -
деп, оның ел үшін еткен ерлік істерін, халықтың жаулары хан-сұлтандарға
қарсы күресін асқақтата, көтере жырлайды. Исатайдың аты мен даңқына қанық
болса да, бірінші рет көріп отырған Жайықтың бергі бетіндегі елдерге
осылай таныстырады.
            1938 жылы жиналған Махамбет өлеңдері Махамбет     және
Махамбет Утемисов атты жинақтарға толық енгізіліп, Қазақ ССР Ғылым
Академиясының баспасы 1948 жылы қазақша, орысша екі тілде басып шығарды.
Осыдан кейін, 1951 жылы Қазақ Мемлекеттік Көркем әдебиет баспасы шығарды.
            Сөйтіп, 1925 жылғы бірінші рет жеке жинақ болып шыққан күннен
санағанда, Махамбет өлеңдерінің бұл - бесінші рет басылуы.
         Бұрынғы жинақтар мен бұл жинақты салыстырғанда, екі түрлі
айырмашылық бар: Махамбет өлеңдерінің ең толық жинағы саналатын, Қазақ ССР
Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институты 1948 жылы бастырып шығарған
жинаққа 1954 жылдың бер жағында жаңадан табылған бірнеше өлеңі қосылып
отыр.
         1954 жыл мен 1957 жылдардың арасында Қазақ ССР Ғылым
Академиясының Тіл және әдебиет институты мен Қазақ әдебиеті газетінің
редакциясы Махамбет Өтемісовтың өлеңдерін жинауда бірқатар игілікті
жұмыстар жүргізді: экспедиция ұйымдастыру, газетке мақалалар жазып,
ақынның өлеңдерін жатқа білетіндердің абайын аудару, олардың
кейбіреулерімен хат арқылы байланыстар жасау т.б. Міне, осы жұмыстардың
нәтижесінде ұлы ақынның тағы да бірнеше жаңа өлеңі табылып отыр.

1.3 Махамбет поэзиясындағы табиғат элементтері
            Махамбет поэзиясының тілі, шын мәнінде, халықтық тіл. Ақын өз
кезіндегі қазақ халқының тіл байлығынан қажетінше ала да, оны өзінің
керегіне   жарата да білген. Махамбет поэзиясының ең күшті, ең құнды жағы
халық үшін қызмет істеуінде, еңбекші бұқараның мүддесін іске асыруында.
Сонымен қатар Махамбет нені айтсын, нені суреттесін, мейлінше
еркін, жеріне жеткізе, ар жағында қалмағандай, онан асып ешкім айта
алмағандай етіп суреттейді. Махамбет өлеңдерінің тіл мәселесі жөніндегі
келтірілген көркем әдебиетке тән сөздердің бәрін де таба алатындығын, әр
сөзінің орындылығын, оның мазмұнымен тығыз байланыстылығын көрсетеді.
Ал Махамбеттің кейбір өлеңдері өзінше философиялық бағытқа
негізделген өлеңдер болып келеді.
Қоғалы көлдер, құм сулар
Кімдерге қоныс болмаған?
Саздауға біткен құба тал
Кімдерге сайғақ болмаған?
Басына жібек байлаған
Арулар кімнен қалмаған?
Таңдап мінген тұлпарлар
Иесін қайда жауға салмаған?
Құландар ішпес бұршақ қақ,
Кімдерге шәрбат болмаған?
Садағына сары шіркей ұялап,
Жау іздеген ерлердің
Қайда басы қалмаған?
Ішелік те желік,
Мінелік те түселік,
Ойналық та күлелік,
Абайласаң, жігіттер,
Мынау жалған сұм дүние,
Кімдерден кейін қалмаған? -
деп, риторикалық сұрай арнау түрінде айта келіп, өмірге өзінше қорытынды
жасайды. Толғау деген өлеңінде де осы тәрізді өмірді шолып келіп, өзінің
одан түйгендерін баяндауға негізделеді. Бірінші шумағында ақын термелеп,
тыңдаушыларының назарын ақыл кеңесіне аударады да, одан кейінгі шумақта
ақындық шабыттың шарықтауы, ойдың серпінінен туған терең пікірлер айтылады,
үшінші шумақта хан-төренің тағдыры халықпен байланысты, былайша айтқанда,
оларды жоқ ету халықтың қолында, дәл халықтың зор күш екенін еске салады.
Ең соңғы жолдарда ақын былай деп өзінше қорытынды жасайды:
Батыр болмақ ойдан-ды:
Айқайласып жауға ти,
Тәңірім білер, жігіттер,
Ажалымыз қайдан-ды?
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен
қорытқанын мына өлеңінен де көруге болады.
Өйткені эпитет, метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған
поэтик тілдер.
Әртүрлі өмір құбылысы өзіне тән суреттеу әдісін керек ететіні бізге
мәлім. Ақын-жазушылардың оны саналы түрде ұғынбауы мүмкін, бірақ сезінбеуі
мүмкін емес. Бұл - оларға табиғи нәрсе. Махамбеттің жыр еткен тақырыбы -
ерлік, халықты ерлік қимылға үндеу. Сондықтан жаймашуақ жай кездегі
көңіл күйін көрсетуге қолайлырақ келетін 11 буынды өлеңдерден гөрі де,
қимыл, әрекетті, алыс-жұлыс, жортуыл тәрізді өмір құбылыстарын суреттеуге
лайықты жыр ағымы, 7-8 буын аралас келетін өлең ырғағы оған анағұрлым
жақын, анағұрлым ыңғайлы тәрізді.
Біздің байқауымызша, ойдан тез шығарып айтушыларға, белгілі синтаксистік
біткен бір ойды көрсету үшін төрт жол, не алты, не сегіз жолды керек
ететін және шумақтарының бірыңғай болып келуін қажет қылатын он бір буынды
өлеңнен гөрі, жыр ағымымен келетін жеті-сегіз буынды өлең құрылысы
әлдеқайда жеңіл тәрізді. Өйткені жыр ағымымен шығарылған өлеңдерде
синтаксистік бір ойдың бітуі үшін шумақ төрт не сегіз жолдан бітуі
және алдыңғы шумақ құрылысы, өлеңнің соңғы жолдарында сақталып
отыруы немесе шумақ төрт жолдан құрылса, үш жолы ұйқасып, бір жолы
ұйқассыз қалуы (а-а-в-а) шарт емес. Жыр ағымында шумақ аз жолдан да,
көп жолдан да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.