Атақты Абай жолы эпопеясы қазақ өмірінің энциклопедиясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әуезов
әлемі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Әуезов нәр алған тамырлар және олардың жазушы
шығармашылығындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2. Алғаш жазған
әңгімелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...10
ІІ. М.Әузовтың - қазақ әдебиетінің
классигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1. Абай жолы
эпопеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
2.2. Драмалық
шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31

Кіріспе

Ұлтымыздың заңғар жазушысы, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің XX
ғасырдағы биік шыңы — ұлы Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің артында қалған ұлан
ғайыр мұрасын зерделеп, ой елегінен өткізу үшін де әр дәуірдің, әр ұрпақтың
өз айтар сөзі, таным-түсінігі болатыны сөзсіз. Егемен ел жағдайында ұлы
жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай бір ұмтылыстың көрінісі
болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан кешіріп, XIX ғасырдың бел
ортасында жол айырығына келген қазақ өмірінің барлық әрі мен нәрін, сыны
мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға Абай тағдыры арқылы әрі
көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер туралы талай-талай
ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны М. Әуезов шығармашылығы ғасырлық
өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Ұлы жазушы, ғалым, қоғам қайраткері М.Әуезовтің көркем мұрасы – біздің
төл әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл адамзат мәдениетінің де жетістігі. Оның
шығармашылық қарымы ауқымды да бай. Романшы, драматург, ғалым, сценаршы,
аудармашы — бұл ұлы қаламгер дарынының толық емес тізімі. Мұхтар Әуезов —
өзінің энциклопедиялық құлашты білімімен, асқар талантымен рухани өмірдің
көптеген салаларында жарқырап көрініп, бүкіл қазақ мәдениетіне ықпал
жасады. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ қоғамы қойған талаптар оны сол
кезеңдегі басқа да аса көрнекті қазақ зиялылары сияқты әрі жазушы, әрі
ғалым, әрі қоғам қайраткері болуға ұмтылдырды. Сол себепті де Мұхтар
Әуезовтің сан қырлы таланты оның өнердің қазақтар үшін бұрын белгісіз болып
келген түрлері мен жанрларын тұңғыш қалыптастырушылардың қатарынан
көрінуіне айқын жол ашты. Әуезов — тұңғыш кәсіби драматург, ұлттық театрдың
тұңғыш режиссері әрі ұйымдастырушысы, тіпті тұңғыш кәсіби әдебиеттанушы да.
М.Әуезов сонымен бірге тұңғыш әдеби киносценарийлер мен опера
либреттоларының алғашқы авторы болды.
Егерде, ұлылықтың өзін сол адам өмір сүрген қоғамның даму заңдылығы
мен қайшылықтарының арасындағы қақтығыстарға деген көзқарасы арқылы бағалар
болсақ, онда жиырмасыншы ғасырда әлем таныған суреткерге қолданылатын
өлшемдердің бірде-біреуі Мұхтардың таным-тағдырын таразылап бере алмас еді.
Бұл ретте ол: Данышпандар ешқандай ережеге бағынбайды, керісінше,
өзгелерді өз ырқына бағындырып, өзіне еліктіретін бейнені дүниеге әкеледі
деген ағылшын ғалымы Эдуард Юнгоның пікірін еске түсіреді. Демек, Мұхтар
Әуезовтің тұлғасы өзіне өзі ғана өлшем болады. Басқа тұлғаның көлеңкесімен
кесіп-пішуге келмейді, ондай үлгі жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысының негізгі мақсаты –
жазушының өмірі мен шығармашылық жолын қарастыра отырып, әр кезендегі
жазылған шығармаларының тақырыптық, жанрлық, стильдік ерекшеліктерін
суреткердің сол тұстағы шығармашылық психологиясымен, оның идеялық-
көркемдік астарын ашу. Осыдан келіп зерттеу жұмыстың негізгі міндеттері
туындайды:
-жазушының өмірі мен шығармашылық жолын зерттелу дәрижесін аңықтау;
-шығарманың көркемдік парасатын ашу.

І. Әуезов әлемі
1.1. Әуезов нәр алған тамырлар және олардың жазушы
шығармашылығындағы орны
Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өскен ортасы, ұшқан ұясы — бір кезде қазақ
сахарасында мәдениеттің ордасы сияқты болған Абай ауданына қарайтын
Шыңғыстау деген жерде. Ескіше сауаты бар атасы Әуездің көмегімен 7-8 жасқа
келгенде арабша хат таниды. Осы кезден бастап қазақ әдебиетінің әр түрлі
үлгілерін және ауыз әдебиеті шығармаларын оқып, Абай өлеңдерін жаттап, оқи
бастайды.Мектеп жасына жетіп, үлкендер сөзін ұғатын кезден бастап
тәрбиеленген жас балғынның сауаты осылайша ерте ашылды. Көзі ашық жастың
қолына түскен кітап, қисса, жыр, ертектер оның жастық шағының үлкен рухани
азығы болатын. Оның үстіне қазақтың бас ақыны Абаймен ауылдас, ағайын-туыс,
араласы мол тілектес көрші елдің ішінен шығуы Мұхтардың жас шағының бақыты
еді. Бала кезінде тұңғыш көрген ақыны - Абай болса, алғаш сауатын ашқан оқу
құралы да - Абайдың қолжазба өлеңдері. Абай шығармаларымен ерте танысып,
ақын шабытына еліктеп, сезімтал жүрегін ерте оятты. Абай шашқан құнарлы
дәннің түймедей боп алғаш көрінген бөбешік, жаңа ғана құлақтана бастаған
жас жапырақтарының бірі осы Мұхтардай талапкерлер бойынан көрінді. Сөйтіп,
болашақ жазушының тұңғыш тәлім-тәрбие алған алтын бесігі, қанаттанып ұшқан
ұясы - Абай мектебі болды.
Атамыз бізді өзінше оқытатын,- деп еске алады Мұхтар -... аздап қара
таныған соң, өлеңнің бірінен соң бірін жаттадым. Арасында Лермонтов,
Пушкин, Крылов, Татьяна мен Онегин тәрізді құлақ естімеген өзгеше есімдер
кездесіп қалады. Әуез атасының немерелеріне таң атқаннан күн батқанға дейін
кітаптан бас алғызбайтын талабының арқасында әрі Мұхтардың бойындағы
жазушылық талантқа алғаш түрткі боп, қиялына қанат бітіріп, шарықтап өсуіне
дем берген сол орыс классиктерінің рухани азығы болды.
1907 жылы он жасында Семейдің бес кластық училищесіне оқуға түсіп, жақсы
оқитын шәкірттің бірі болады. Осы училищенің 3-класында оқып жүріп, Дауыл
деген тақырыпта шығарма жазып, оқушылар арасында ерекше көзге түсіп,
талантты оқушы екенін көрсетті. Училищені үздік бітірген соң, 1912 жылы
Семейдің мұғалімдік семинариясына оқуға түседі. Сол семинарияны үздік
бітірген екі оқушының бірі - Мұхтар болды, онда оқып жүргенде дарынды жасты
толғандырған мәселе: өнер, білім, мәдениет, әйел теңдігі, еңбекші қамы
болды. Жазушы әрқашан да Абай атасының өнегелі сөздерін есінен шығарған
жоқ.
Семинарияны бітіріп шыққаннан кейін Әуезов ең алғашқы еңбек жолын
өзінің туған ауылында Шаған болысындағы мектепте мұғалім болудан бастайды.
Жазушының білім алған мемлекеттік оқу орындары мыналар: Семейдің бес
кластық училищесі (1908-1914), мұғалімдер семинариясы (1915-1919),
Ташкенттегі Орта Азия университетінің (САГУ) аспирантурасы (1923-1924),
Санкт-Петербург университеті (1924-1928). Осындай оқу орындарын бітірген
және өз бетімен көп ізденген ағартушы, ұстаз, ғалым, жазушы.
М.Әуезов үлкен өмірлік, шығармашылық жолдардан өткен жазушы. Ол жиырма
жасында Еңлік-Кебек трагедиясын жазып, қазақ даласында театр өнерінің
бастапқы үлгісін көрсетті. Дарынды жас жазушы Еңлік-Кебек пьесасын
тарихта болған уақиға негізінде жазған және Еңлік-Кебек Мұхтардың туып
өскен жерінде ХVІІІ ғасырдың соңғы кезінде болған тарихи шындық. Пьеса күні
бүгінге дейін сахнадан түспей келе жатқан тозбайтын дүние. Пьеса өзінің
талантын, көркем тілге, бейнелеу әдісіне әбден жетіліп қалған, алысқа шабар
тұлпар, қиял қанатын қияға сермер сұңқар келбетті ерекше бітімін танытты.
Қазақ халқының шешендік өнерін меңгерген жазушының әрбір сөзі төгілген жыр
арқылы берілді.
Осы пьесадан кейін он шақты жыл ішінде көптеген әңгіме, повесть,
пьесаларымен көзге түсті. Қорғансыздың күні, Барымта, Ескілік
көлеңкесінде, Қыр суреттері, Жетім, Қараш-Қараш оқиғасы, Қаралы
сұлу. Қилы заман секілді атақты шығармалары мен қазақтың тұңғыш
театрының сахнасын ашқан Еңлік-Кебек және Қаракөз, Бәйбіше-тоқал
драмалық шығармалары көпшілік назарын бірден өзіне аударды.
Бүгінгі жан-жақты дамыған ұлттық театрымыздың өмірге келуі жазушы атымен
тығыз байланысты. Ол тұңғыш театрдың шығармашылық өміріне ұзақ жылдар бойы
араласып, негізгі репертуар қорын жасап, оның бағытын анықтаған драматург.
Осындай туындыларымен өзінің құдіретті талант иесі екенін көрсеткен жазушы,
ғалым, педагог, коғам қайраткері М.Әуезов аса құнды еңбектері үшін халық
құрметіне бөленіп, жазушылық сатысының ең жоғарғы сатысына шыққан еді.
1917 жылы май айында Ералы жазығындағы Ойқұдық жайлауында Абайдың
аяулы жары Әйгерімнің отауында Еңлік-Кебек пьесасы қойылған болатын. Онда
ойнайтын артистерді де өзі тауып тамаша ойын көрсеткен еді. Сонда Мұхтар
небары жиырма-ақ жаста ғана болатын. Сол пьесаны қоюшы режиссер өзі, суфлер
де өзі болған екен.
М.Әуезов - журналист. Оның ең алғашқы публицистикалық мақаласы 1917
жылы жазылған Адамдық негізі -әйел атты еңбегі. Онда жазушы әйел
тұрмысына, қоғамда алатын орнына азаматтық ой-пікір тұрғысынан пайымдаулар
жасаған. Адам тәрбиесіндегі ананың, әйелдің алар орнын ерекше бағалай
білген жас Мұхтардың толғақты мәселесі бүгінде қоғамның негізгі тақырыбына
айналып отырғаны шындық.
Сонымен қатар, М.Әуезовтің көтерген ең маңызды мәселесінің бірі — тіл
мәселесі болды. Абай ойларымен үндес болған жазушы: Ал, қазақ, мешел болып
қалам демесең, тіліңді, бесігіңді түзе! деп тебіренген еді. Атақты Абай
жолы эпопеясы қазақ өмірінің энциклопедиясы. Осы роман арқылы жазушы ең
алдымен өз халқының қадыр-қасиетін, алдымен қазақ халқына, сонан кейін
бүкіл дүние жұртына айғақтап берді. Абайды әлемге таныта отырып, М.
Әуезовтің өзі де әдебиет әлеміне ұлы дарын, қайталанбас тұлға болып
танылды. Ол туралы Б.Матип: Қазақтар туралы бұрын ештеңе естімеген едім.
Енді оларды өте жақсы танимын. Жақында ғана М.Әуезовтың тамаша кітабын
ағылшын тілінде оқып шықтым. Шынында қазақтар неткен ғажап халық деп
жазған еді.
Шыңғыс Айтматов: Орыс мәдениетінің дамуына Пушкин қандай әсер етсе,
осы күнгі ортаазиялық көркем ойдың және біздің барлық көрші отырған
халықтарымыздың рухани өмірінің қалыптасуына Әуезов сондай әсер етті,-деп
жазушының терең білімділігін құрметтейді.
М. Әуезовтің Абай эпопеясы - Қалың елім, қазағым, қайран жұртым
деп өткен жұмбақ адамның жүрегіне терең бойлаған ең зор ескерткіш болып
табылады.
М.Әуезов Абай мұрасын зерттеуді 1918 жылдардан бастайды. Сол жылдары
Абай журналы бетінде Абайдың өнері мен қызметі, Абайдан соңғы ақындар
т.б. мақалаларын жарялайды. Абай жөнінде жазған мақалаларының ішіндегі ең
көлемді мақалаларының бірі Абай ақындығының айналасы атты мақаласы.
М.Әуезов Ташкентте оқыған жылдары - ұлттық мәдениетіміздің дамуы үшін
тарихи кезең болды. Онда жүріп ол әлемдік мәдениеттің мәдени ескерткіштерін
шебер меңгере алды. Парсы-иран эпосы Шаһнама, түрікмен эпосы Көрұғлы,
қырғыз эпосы Манаспен сусындады. Туысқан халық әдебиеттерін қадірлей
білген жазушы өз елінде қудалауға түскен көрші қырғыз халқының атақты
Манас жырын әлемдік ғылыми маңызы туралы тебірене жазып қорғап шыкқаны
туралы басылымдарда жарияланды.
М.Әуезов прозаның барлық жанрында еңбек етті. Сонымен қатар орыс
әдебиетінің классиктері Л.Толстойдың, И.Тургеневтің, Н.Гогольдің және т.б.
жазушылардың шығармаларын тәржімалады. Отыз жылдан астам уақыт бойы
аудармамен айналысқан жазушы қазақ-орыс әдебиетінің жақындасуына көп
септігін тигізді. Көптеген орыс және шетел пьесаларын аудара келе М.Әуезов
драматургиялық және аудармашылық саласында шеберлік үлгісін көрсетті. Дүние
жүзі әдебиетінің үздік үлгілерін қазақ тіліне аударып, ұлттық әдебиет пен
өнерді әлемдік әдеби процеспен байланыстыра отырып, қазақ әдебиетінде
көркем аударма ісінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан қаламгер. В.Шекспирдің
Отеллосы мен Асауға тұсауы, Н.Гогольдің Ревизоры, К.Треневтің Любовь
Яроваясы т.б. тақырыптардағы драмалары, опера либереттосы отандық театр
сахналарының төрінен берік орын алған құнды дүниелер.
Көп ұлтты әдебиетті өркендетудегі зор еңбегі үшін Ленин орденімен,
екі рет Қызыл Ту орденімен және Құрмет белгісі орденімен марапатталды.
Жазушының Алматыда мемориалдық музей үйі бар.
Жас ұрпаққа саналы тәрбие беретін қаладағы байырғы оқу орны - Семей
педагогикалық колледж- М.Әуезов атында. Ол заңды да. Өйткені, осы оқу
орнында жазушы білім алып қана қоймай, өзі ұстаздық еткен. Қаланың
Жаңасемей бөлігінде ескерткіш, Бөріліде жазушының музей үйі бар.
XX ғасыр қазақ қоғамында әдебиет пен мәдениетіміздің өркендеуіне аса
зор үлес қосқан қазақ әдебиетінің классигі, көркем сөз шебері, ғалым, қоғам
қайраткері, Қазақстан Ғылым академиясының академигі, филология ғылымының
тұңғыш докторы, профессор, Қазақ ССР-нің ғылыми қайраткері М.Әуезовтің 100
жылдық мерейтойы ЮНЕСКО шеңберінде 1997 жылы аталып өтті.Аса көрнекті
жазушы М.О.Әуезовтің еңбектері қазақ әдебиетінің баға жетпес мүлкі. Ой-
өрісі кең, білім парасаты терең, өмірге құштар, болашаққа деген үміт арманы
жоғары, қарапайымдылығы шын ғалым бойына сай, адамгершілікке, ізгілікке
толы жүрегі пәк, жаны жас адам болды.
Неміс ақыны Гете айтқан екен: Ұлы адамның туған, тұрған, еңбек еткен
жерлері ардақты да қадірлі. Ғасырлар өтсе де ұрпақтарға оның сөзінен де,
ісінен де үні естіліп тұрады. Гетенің осы сөзі Мұхтарға арналып айтқандай.
Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған,-
деген Абайдың сөзімен айтқанда, Мұхтар Әуезов - адамзат баласының тарихында
мәңгі жасай беретін ұлы - Адам [1, 1-3б.]
Ұлттың рухани нысанасына айналған Мұхтар Омарханұлы Әуезов сияқты
тұлғаның өмір сүрген тарихи кезеңі алыстаған сайын оның шығармашылық
өмірбаяны мен мұрасының өзі де сол ұлттың рухани көркем шындығына айналады.
Өйткені сол тұлғаның өмір сүруінің өзі құбылыс. Әр ұлттың рухани дамудың
қандай дәрижесіне жеткені сол дана тұлғаларға деген көзқарас пен көркемдік
өлшемнің деңгейі арқылы пайымдалады. Өйткені, шынайы ұлттық тұлғалардың
тағдырына сананың сәулесін түсіру арқылы біз ұлтымыздың өткен тарихын
талдап, бүгінгісін саралап, келер болашағын аңықтаймыз. Сондықтан да
даңалардың тұлғасын саралау – сол ұлттың рухани қажеттілігі болып
табылады.
Қазақ ұлтының рухы мен көркемдік жады және әдебиеті мен мәдениеті үшін
Мұхтар Әуезов те соңдай күрделі тұлға. Оның "қат-қабатта",
"шынтарманда","бел-белесте", "қияда", "тайғақта". "оқапта", "қақтығыста",
"қоршауда", "құз-қияда", "қапада", "қастықта", "биікте" өткен мазасыз
шығармашылық өмірі мен танымын түсіну – сол ұлттың рухани парызы. Өйткені,
М.Әуезов бір ұлттың емес, мұқым бір қоғамдық құрылыс ауқымындағы "тарихи
көркем ойлау жүйесін қалыптастырған", "ХХ ғасырдағы ең үздік
шығармалардың бірін дүниеге әкелген" Сөз иесі.
Мұхтар Әуезовтің даналық көркем ойының мәйегінің құнары – тек оның
шығармаларындағы қат-қабат тартыс жүйесінің тоғысуында, жеке тұлға мен
қоғам арасындағы көзқарас тартысында ғана емес, үш формацияны тел еміп
өскен тағдырының тамырында жатыр. Әлмисақтан бергі даналардың творчестволық
талқысын таразыласақ, олардың алдындағы міндеттердің көркем шешілуі
адамзаттың санасына өзгеріс әкелді. Гомер – өзінен де бұрынғы ықылым
дәуірдің елестерін тарихи тұрғыдан жинақтап берді. Мүтан-наби мен әл-Маари
өмірді сыншыл көзқараспен көркем талдады. Данте – адамның өзін өзі тануына
жол ашты. Шекспир – кейіпкердің шартты әрекетін бұзып, өмір құбылысын
өзінше қабылдап, ірі қимылдарға баруына көпір салды. Толстой- адамдардың
арасындағы қарым-қатынастар арқылы тарихты көркем тұрғыдан сабақтады. Гете
– тұлға мен қоғамның арасындағы қайшылықты саралады. Абай – көшпелілер
әлемінің көркем ойлау жүйесін адамзаттық парасат деңгейіне көтерді. Ал
Мұхтар Әуезов – көркем творчествосымен қоса жек өмірі арқылы көшпелілер
әлемінің соңғы тұйыққа тірелу қасіретін, самодержавиенің отаршылдық
езгісін, оның сана мен санатқа жасаған зорлығын, рухани тәуелділікті
тудырған басы-байлы психологиясын, социолизмнің "коммунистік-
колонизаторлық" (С.Садуақасов) пиғылы мен тобырлық кекшілдігін,
заманалардың төңкерісіне қоса адамның тағдырын оймен екшеп берді. Көркем
шындық арқылы тарихи шындықты адмзаттың назарына ұсынды. Бұл Мұхтар
Әуезовтің дүние мәдениетіне қосқан парасат пайымы.
Ол шындық ұлттың рухани тарихына айналып кетті.
Сондықтан да оның өмірі мен шығармашылық жолына және көркемдік әлеміне
арналған әр саладағы ғалымар мен сыншылдардың, әдебиет зерттеушілерінің
3350 астам монографиялары мен мақалаларының жарық көруі заңды. [2, 10-11б.]

1.2. Алғашқы жазған әңгімелері
Мұхтар Әуезов қазақ әдебиет тарихында қалыптасқан озық дәстүрлерді
алға апарушы, ілгері дамытушы болды. Осы жолда ол әдебиет тарихын
зерттеуші, сөз өнеріне аса зор үлес қосқан жазушылығымен, жаңа сапада
жазылған тың шығармаларымен қазақ әдебиетінің мәртебесін жаңа биіктерге
көтерді.
Ұлы суреткердің шығармаларының қуатты, арналы мол саласы – оның
прозалық туындылары. Ол Қорғансыздың күні (1921) деп аталатын алғашқы
әңгімесі арқылы-ақ өзінің суреткерлік дарынын айқын танытты. Әңгіме аса
әсерлі табиғат суретінен басталады. Суретке жалғаса келіп Күшікбай батыр
жайлы әңгімеленеді. Бұл да бір тартымды оқиға, әңгіменің фабуласымен ұтымды
ұштасып кеткен қызық эпизод. Күшікбай туралы аңыздан кейін әңгіменің
негізгі арқауы басталып, өріле береді: қаңтар айының батар күні дүниені
қызыл сәулесіне бөлеп, тағы да оқырман көз алдына өзгеше сурет жаяды.
Әңгімеде бас кейіпкер Ғазизаның күйзелісі табиғаттың ызғырық боранымен
астастырыла суреттеледі. Ғазизаның "уайымы осы үйдегі үш әйелге ортақ
болған жесірлік, жетімдік. Бұлардың басынан тағдырдың дауылы жаңадан ғана
соғып өткен. Қораның алдыңғы жас бәйіттер сол дауылдың салдарынан туған.
Бұл әйелдердің қуаныш-қызығы да, үміт-қорғаны да сол суық қабірге
өліктермен бірге көмілген. Ол қабірде жатқан Ғазизаның әкесі Жақып және
кішкене туысқан бауыры Мұқаш...Иесіз қорада қуатсыз, қорғансыз үш әйел
құзалып-зарлап қалғанда, маңайынан жиылған көрші-қолаң ғазиздердің сүйегін
қабірге бергенін ойлағанда әрқашан Ғазизаның жүрегі шаншып, өңі қашып,
көзінен ыстық жас тамшылап кетуші еді". Тағдыр тауқыметін арқалаған жүдеу
үйдегі соқыр әйел, кәрі әже, жас қыздың зарлап калуы кімді болса да
тебірентпей қоймайды. Тек Ақан сияқты қатыгез, жауыз болыс қана міз бақпай,
өзінің айуандық бет-пердесін біртіндеп ашады. Жас қызды зәбірлеп, зорлық
көрсетуі Ақанның азғындығын, адамгершіліктен жұрдай екенін дәлелдейді.
Сондай-ақ оқырман Ақан, Қалтай сияқтылардан ешқандай жақсылық күтуге
болмайтынын түсініп, ұғынады. Қорлыққа жаны төзбеген, жауыздықтың құрбаны
болған Ғазиза әкесі мен бауырының қабіріне барып, үсіп өледі. ...
Ғазизаның шашы азырақ дудырап қапты. Денесінің жартысын қар басқан.
Әкесінің бейітіне жабысып, қасіретті өмірдің ақырғы қуатын сол жерге берген
екен. Өлер сағатына шейін қабағын басқан қайғы бұл уақытта ыдыраған, ізі
қалған жоқ. Балалық жүзінде: Менде жазық жоқ, мен тазамын деген ашық
тазалықтың белгісі, қайғы - қасіреттен сейілген жас баланың ажары бар.
Әңгімеде жазушы ескі өмірдің бір елесін көрсетіп, пасық әрекеттерден
аулақ болуға оқушыға ой салады. Мұнда автордың ең негізгі түйін-тұжырымы
–жауыздық ешқашан да адамшылықты, тазалықты жеңе алмайды.
Әуезов адам бойындағы пәктік пен сұлулықты әділетсіздік пен азғындыққа
қарсы қоя жарыстыра суреттеу арқылы қазақ әдебиетінде классикалық
психологиялық прозаның үлгісін әкелді. Әңгіменің жанрлық табиғатына тән
сюжеттік-композициялық тұтастықтың шебер өрілуі, уақыт пен кеңістіктің
аясында негізгі кейіпкерлердің жан дүниесін аша білуі қазақ әдебиетіне
көркемдік стилі өзгеше дара суреткер келгендігін байқатты. Оның ең нысаналы
мақсаты –жауыздық пен зұлымдықты әшкерлеу, адамның мейірім-қайырымын ояту.
Халықты күйзелткен әлеумттік шындықты сыншыл реалистік тұрғыдан суреттеп
берді. Оның көркемдік және риалистік сипатын Алексей Пантиелев: "Бұл
Әуезовтің прозадағы алғашқы тәжірибесі еді дегенге қайран қаласың.
Қорғансыз күні әңгімесі көркемдік қуаты жағынан, әлеуметтік-адамгершілік
жүгі жағынан кіші-гірім романға пара-пар" – деп бағалады.Сонымен "Қорғансыз
күні" әңгімесін –жазушы өзі білетін, жанын қинаған ащы шындықты
тебіреніспен, жан ашуымен сиясын көз жасына малып отырып жазған.
Жауыздық пен зұлымдықтың суық қолымен істелген бұл қайғылы оқиға 1916-
1920 жылдардың арасында өткен. Қатыгездікке қатты налыған Мұхтар әке
қабірін құшақтап жатып дүниеден кеткен бишара қыздың сорлы тағдырының зар-
мұңын жоқтаған тұңғыш әңгімесі. [3,445-447б.]
Жазушы келесі Оқыған азамат (1922) әңгімесінде өзінің азаматтық
мұратын аңғартты. Оқыған адамның бәрі парасатты бола бермейді. Әңгімедегі
басты кейіпкер бойындағы ұқсастық, келісімпаздық, сатқындық сияқты ұнамсыз
қылықтарды көркемдік әдістермен әсерлі бейнелеу арқылы жазушы қазақ зиялы
қауымының халық алдындағы жауапкершілік әлеметтік мәселе деңгейіне дейін
көтерген.
Оқыған азаматтың оқиғасы нақты, шағын әрі автордың мақсаты айқын.
Сондықтан да әуелгі идеялық атауы өзгермеген, мысқыл да сол күйінде
сақталған. М.Әузов қызмет бабымен Орынборға, Одан Ташкентке ауысса да,
осыдан алты ай бұрынғы сұмдық оқиға ұмтылмай, жанына тыныштық бермеген
тәрізді.Не ел басқару, не ағарту ісіне араласпаған делдал оқығандардың
қатарынан көбеюі де көкірек қыжылын мойлатқан іспептті. Содан, 1921 жылы
күзде Ташкенттегі "Шолпан" журанлына тәжірибе жинақтаған журналист ретінде
шақырылған кезде, көктемде Семей қаласында болған нақты оқиғаны жазып
шыққан.
Оқиға қысты күні кәшәуә шанасымен Мейірханның хал үстіндегі досы
Мақсұттың көңілін сұрауға келе жатқан сәтінен басталады. Жазушының
баяндауынан-ақ, қай қала, қай көше екендігін бірден танып, орын-орнына
қойып, анықтап беруге болады. Осында Мұхтар табы әлі жүрегінен өшпеген
оқиғаның нақты мерзімін алған. 1921 жылы Қазақ тілі газетінде жарияланған
"Күйінішті өлімі"елге естірткен қаза хабарында "21 февральда затондағы
қазақ жұмысшыларын сауық қойып, содан ауырып, 32 науырыз күні дүниеден
қайтқан", Мұхтардың жасынан бірге өскен досы Сейіт Тоқымбаевтың көңілін
сұрай барғаны аңық.
Оқыған азаматтың ертедегі нұсқасында оқиға үшінші жақпен баяндалып
келе жатып, кенет Мейірханның өз атынан: Сол күнге дейін тірі отырса,
кемпірдің қайғысы қандай болады...Содан үлкен дерт бола ма? Жалғыз-ақ
құдайдан тілейтінім, осы қатынды алатын кісі Масғұттың жолдасының бірі
алса, ол қайғы сорлы кемпірге мұнан да жүз қабат артық болады ғой. Тағдыр
енді ең болмаса осы жерде ая, дегендей ой ойлайды. Қайғаланып мұңайды [4,
79б.] – айтып келе жатып қайта түзеледі.
Сонымен, Оқыған азаматтағы Мейірхан – Мұхтардың өзі, Мақсұт – оның
досы Сейіт деген тұжырымға зерттеушілер мен сол кездегі оқиға куәләрі
әкелді.
Көркем шығарманың өз заңдылығы бар, өмірдің заңдылығы тіпті басқаша.
Үлкен мақсат жолында адам ретінде бір-бірін сыртқа теуіп, жаратпай тұратын
жандардың қатар жүріп, қатар қызмет ететін жайлары аз емес. Әрине, Оқыған
азаматтағы ащы мысқыл кімді де болса мақтамен бауыздағандай ауыр тиері
аңық. Әуезовтың иірімі күшті психологиялық шығармаларының, эмоциялық әсері
қарапайым шындықтың өзін тағына жеткізе қайырды.
Қыр суреттері, Жетім, Кім кінәлі, Ескілік көлеңкесінде,
Сөніп-жану, Кінәмшіл бойжеткен, Іздер, Бүркітші т.б. әңгімелері -
Әуезов прозаның шағын жанрының шебері екендігін көрсетеді. Жазушы
шығармаларында көп желілік, адам әрекетін әлеуметтік-қоғамдық жағдайлармен
астастыра келіп, кейіпкер психологиясының терең иірімдерін, табиғат
суретін, халықтың тұрмыс-тіршілігі тынысын, ұлттық мінез-құлықты мейлінше
қанық, толық беру тән.
Әуезовтің 1920 жылдардың соңында жазған Қараш-Қараш оқиғасы (1927),
Қилы заман (1928), Көксерек (1929) аталатын үздік повестері проза
жанрындағы ерекше көркемдік құбылысы болып табылады. Әңгіме жанры арқылы
көрінген суреткерлік қуат бұл повестерде қанатын кең жайып, ашыла түскен.
Қараш-қараш оқиғасында ескі қазақ ауылындағы әлеуметтік қайшылық пен
тартыс өте ұнамды көрсетілген. Ағайынды екі жігіт –Бақтығұл мен Тектіғұлдың
байларға еткен еңбегі еш болып, бірінің кеселден өлуі, екіншісінің көп
қорлық, күрес, арпалыстан соң аақтыға түсу тарихи шыншыл, сенімді
баяндаған.
Повесте қазақ малшысының жай-күйі, тұрмыс-тіршілік қалпы оның бұрынғы
әңгімелерінің қай-қайсысынан да кең, кемел суреттелген. Сәлмен сынды байға
жалданған Бақтығұл мен Тектіғұлдың ахуалы мына жолдарда айқын түскен: Қысы-
жазы ағайынды екі жігіттің еңбегі, ер қайратты кіргізетін кіріс айта
қаларлық болса да, Сәлмен осы екі жігітті талай жылдар, өзге малайлары
тәріздендіріп, ақы бермей жұмсап жүрді. Бұлар көшпелі ел малайы алатын
кесікті, дағдылы пәлен қой, пәлен киімнен есеп, жасап, есесін алуды
білген емес. Сондықтан Тектіғұлдың басына біткен, берекелі мал дейтін
мардымды түк те болмаған. Жиырма жылғы Бақтығұл еңбегінің, он жылғы
әйелінің сауын сауып, күндік еткен қызметінің орайы да ойдағыдай болған
емес. Барлығы Бақтығұл, Тектіғұл екеуінің ортасында осы бүгінгі жыртық
қоңыр үй, төрт-бес қара, он шақты ешкі-лақ [5, 241б]
Туған інісі Тектіғұлдың қиянат соққы, қорлықтан дертті болып, өмірден
ерте үзілуі Бақтығұлды жаңа бір шешімге жетелейді. Ол ендігі жерде Сәлмен
байдың есігінде жүруге мүмкін еместігін сезіп, кек жолына бел байлайды.
Қаһарман мінезіндегі іштей өзгеріс, жаңару жолы нанымды берілген. Оның
Сәлмен жылқысынан боз биені алып шығуы ұрлық емес, көп еңбегінің
мысқалдай.Ұрлыққа құныққан жанды емес, саналы қайратқа мініп, жауынан есе
қайтаруға оқталған әрекетті көрсету жаңа идеялық-көркемдік шешім еді.
Бақтұғыл – рухы биік тұлға. Жауымнан кек алуға тірек, сүйеніш болар
деп паналаған адам Жарасбай Бақтығұлды өзінің мақсатына пайдаланып болған
соң, бойын аулақ салып, безіп шығады. Мұнымен де шектелмей, күні кеше
өзінің шабарманы, барымта ға жұмсайтын шоқпары етіп келген Бақтығұлды
кінәлі, айыпкер деп өкімет қолына ұстап беруге кіріседі. Ар-намысын,
адамдық қасиетін таптаған Жараспайды атып өлтіреді. Кісі өлтіру – адам
күнәләрінің ішіндегі ең ауыры.
Қараш-қараш оқиғасы повесінде әлеуметтік-әділетсіздікке қарсы шыққан
қайсар жігіттің образы сомдалып, ішкі арпалысы тереңдігімен тәнті етеді.
Табиғаттың өзі басты кейіпкер Бақтығұлдың ішкі психологиялық арпаласымен
астасып, өзгеше көркемдік тұтастық құрайды ғана ақысы секілді.
Повестің соңғы көрінісі – Жарасбайдың өлімі ерекше эмоциялы-
психологиялық қуатқа толы. Ауқымды әлем, көк аспан, өткен өмір, бастан
кешкен қайғы-қасірет, ыза мен кек – осының бәрі бір ғана атылған оқпен
шешіледі. Бір ғана атылған оқ – екі лагерьге бөлінген заманға шығарылған
бірден-бір үкім жолы, ол –шыдамның соңы мен жаңаға бет бұрудың бастамасы.
Иесіз тауда шарқ ұрған, арпалысқан адам жаны табиғатпен, оның қашып-
пысқан жазықсыз аңдарымен осылай ұғысады. Тілсіз, меңіреу тау-тас өзінің
жойқын, суық, сұлу сәулетімен кейіпкерді таң етіп, оған қиюы кеткен көне
заманның ағарған шашынан, әжімінен, өмір ағынанан елес береді. Бақтығұл
көңілі ендігі жерде осы тылсым буған таулардан самсаған қалың қолды, екпіні
күшті ұлы тасқынды тілейді. Онысы – адамды жетелейтін асыл арманы.
Шығармадағы қамтылған жайлар революциядан бұрынғы дала тірлігі екені,
автордың ұсынған идеясының түп тамыры сол кездегі патриархалдық-феодалдық
өмірдің кеселінен, екі таптың қиян-кескі тартысынан шығып жатқаны
түсінікті.
Жазушы ең алдымен сол азап өмірдің өзіндік атмосферасын дәл береді.
Мұнда көкейге қонымсыз шалағай қалған, жалған жатқан көріністер жоқ.
Қазақтың жазда жайлауға, қыста қиырдағы қыстауға көшіп-қонып жүрген өмірі,
кәсібі, байлығы, кедейлігі, өзара тартысы, жаулығы, халықтың мінез, ұлттық
рухы келісті де бапты шеберлікпен жөн табады. [6, 145-148 б.]
Көксерек - жазушының жеке өз өміріндегі және өнеріндегі сандаған
оқиғалар мен сарындардың қорытындысы және жастық шақ пен түрмеге түскенге
дейінгі жақсы күндермен қоштасуы тәрізді. Алексей Пантилеевтің: Әуезов
"Көксеректі", "Абайдан" әлдеқайда бұрын жазды, сондықтан да алғашқы
махабатындай ұнататын -деуінде шындық бар еді. Суреткердің жеке өміріндегі
толғаныстарды оның шығармасынан бөліп қарауға болмайды. Шығармашылық
психологияның ең жанды, нәркес әрі берік тұстарының бірі осы. Дәл сондай
шешуші сәтте Көксерек жазылды. Оның авторға ерекше ыстық болуы де
сондықтан.
Көксерек повесі – тақырып жағынан оқшау тұрған шығарма. Әлем
әдебиетінде қасқырдың, жалпы аң-құстың психологиясын беру дәстүрі бар.
Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастың бұзылуы - мәңгілік тақырып.
Көксерек повесі осы тақырыпта қазақ ұғымы, тірішілік таным тұрғысынан
келіп, әлем әдебиетіне тың көркемдік құбылыс ретінде қосылған шығарма
болды. Көксерек повесі шағын-шағын сегіз тармаққа бөлінген. Бұлар
дөңгеленіп, аяқталған сом сурет, өз алдына жеке картина іспетті,
әрқайсысында әр түрлі баяндау, суреттеу тәсілдері қолданылған.[7, 220-221б]
Кісі қолында өскен қасқыр күшігінің қалыптасуында қоршаған орта ықпалы
бірінші қатарға шығарылады. Бөлтіріктің бейнелегенде, автор натуралистік,
зоологиялық өзгерістерді жіпке тізіп жатпай, мінез ерекшеліктеріне, сыртқы
ықпал әсерінен болған жәйттерге назар аударады. Көксеректің үлкен иттерден,
қатын-қалаштан көрген жәбір-жапасы ішіне шемен болып қатып, жалғыз Құрмаш
қамқорлығы жүректегі мұзды жібіте алмаған. Қойға шапқан қасқырлар артынан
еріп Көксеректің дөн асуы оның табиғатына шәркез қылық еместі.
Психологиялық жағынан ол қандай қылыққа басса да сенімді: қойға шаба
ма, жылқы жара ма – бәрі бір. Көзін ашар-ашпастан иттерден көрген қорлығы,
еріксіздік, Аққасқырдай серігінен айрылу, суық, қатыгез даладан кезбе
тірлік, жанын көзіне көрсеткен у қорғасын – осының бәрі жиылып кеп, бұған
ата-бабалар қанымен берілген қаныпезерлік қосылғанда, Көксеректің қойшы
балаға шаппауы қолдан жасалған қадам болар еді.
Хикаят сюжеті Құрмаш өліммен тиянақталып тұр. Шығарманың осымен
бітіруге болатын еді. Бірақ жазушы позициясы, авторлық мұрат көмескі тартып
кетері сөзсіз. Зұлымдылыққа, озбырлыққа қарсы тұрар, оны жеңер күш бар
деген сарынды Әуезов әліптей түсті.
Ауылға әкелгенде Құрмаштың әжесі боздап келіп:
-Қуарған-ай, ненді алып ем?..Нені жазып едім? Бауырына салып
өсіргеннен басқа не қып еді менің құлыным? – деп елді тегіс еңіретіп,
Көксеректі басқа тепті.
Шығарманың соңғы сөйлемі. Ана кесігі-Көксеректі басқа тебуі. Жазушының
гуманистік идеалын да осы орайдын іздеуміз керек. Адам қолында өскен, бірақ
адамға қиянат еткен, оның ет-бауырын езіп, жара салған көкжал сол адам
қолынан өлім тапты.
Бейнелі ой символдық ойға, әуенді сарын үлкен идеяға ұласып, сахара
топырығындағы шындықты қанық бояу, айқын колоритпен бейнелеген Көксерек
бір әдебиет шеңберінен биіктеп көтеріліп, әлемдік жауһарлар қатарына
қосылған.[8, 36-38б]

ІІ. М.Әузовтың - қазақ әдебиетінің классигі
2.1. Абай жолы эпопеясы
Қазақ халқының мәдени даму тарихында жазушы, драмашы, публицист,
зерттеуші, аудармашы әрі қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезовтың
алатын орны ерекше.
М.Әуезов — ауыз әдебиеті мен классикалық әдебиеттің, батыс пен шығыс
көркем сөз мұрасының озық дәстүрін жете меңгеріп, қазіргі дәуірдегі қазақ
әдебиетінің реалистік сапасын артттыруға, әдеби тілді байытуға ересен еңбек
сіңірген ұлы жазушы.
Әр жазушының өзіндік бір етене тақырыбы болады. Мұхтар үшін Абай
тақырыбы осындай еді. Ақын өмірін, оның өмір сүрген дәуірін, одан қалған
тарих сабағын Мұхтар тым жақсы білді, оны айтпай, жазбай тура алмайтын
дәрижеге жетті. Абай жазушы өмірінің мән-мағынасына айналды. Сондықтан да
ол Абай тақырыбына бүкіл өмірін арнады. Ақын шығармаларын жинап бастырды,
зерттеулер жасады, жоғары оқу орындарында ақын өмірі мен шыңармалары жайлы
лекция оқыды, пьеса, киносценарий, операға либретто жазды. Ең соңында төрт
томдық эпопея тудырды.
Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы 20 ғасырдағы қазақ және әлем
әдебиетіндегі ерекше көркем құбылыс. Суреткер өзінің роман-эпопеясында
қазақ халқының рухын, ұлттық болмыс-бітімін жан-жақты ашып көрсеткен.
Қазақтың дана ұлы Абайдың мәңгілік тұлғасын сөз өнерінде өзгеше даралық
таныммен сомдаған. ''Абай жолы'' эпопеясын суреткер шебер композицияға,
сюжетке құра білді.
Абай жолы Мұхтардың ескі сүрлеумен жүре алмай, жаңашыл жазушы екенін
әлемге танытты. Онда ол тарихқа өзгеше көзқарас, жаңа концепция
қалыптастырды. Жеке адамды, оның өміріне қатысты эпизодтарды қуалап кетпей,
соны темір қазық етіп ұстады да, негізінен Абайдың өмір сүрген дәуірінің
сипатын, халық тағдырын, оның күресі мен ілгері ұмтылысын зор көркемдікпен
ашты. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ өмірінің шындығына жазушы дана
ақынның көзімен, соның ой-санасымен, қырағы болжампаздығымен қарады. Әуезов
жаңашылдығы тарихи адам мен тарих дәуір шындығының ара салмағын байсалды
шеше алуында ғана емес, жай тарихи қайраткерге қоса ақын адамның бейнесін
аша білуінен де көрінеді. Ол шығармашылық психологияны терең білді, ақын
жырларынан тууына себеп болған қоғамдық-әлеуметтік шебер суреттейді.
Төрт томдық романның әр кітабының құрылымы мен стилінің бірін-бірі
қайталамауының өзі де жаңалық еді. Жазушы әрбір роман құрылысын негізгі
кейіпкерінің жан дүниесін, рухани өсуін көрсету үшін өзгертіп алып отырды.
Егер бірінші кітап жас Абай қызықтаған жастық романтикасына негізделіп,
оның ел тіршілігімен танысып ашылуын бейнелесе, екінші кітап ақындыққа,
ойшылдыққа бетбұрысты танытады. Мұнда жастық романтикасының орнын табиғат
бораны мен адамдар арасындағы тартыс басады. Үшінші кітап Абайдың өз
ортасынан бөлініп шығып, туған халқымен табысуын, демократтыққа бетбұрысын
танытса, төртінші кітапта Абай жолының кеңейіп қалаға, далаға тарауын, оның
үлкен қоғамдық күшке айналуын көрсетеді. [9, 185-187]
“Абай жолы” – қазақ совет әдебиетіндегі тұңғыш роман – эпопея. “Абай
жолында” өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының шындығы
мейлінше кең көрсетілді, қаһармандардың жеке өмірі халық тарихындағы
күрделі өзгерістермен байланысты берілді. Абай өмір сүрген қоғамның өзекті
тартыстары мен күрестерін, ізгілік пен зұлымдықтың шайқасын, көркем
тұлғалардың өткенін, бүгінгісін кеңінен қамтып, болмыстың екшелген,
жинақталған шындығын айту міндеті роман – эпопеяда зор шеберлікпен шешім
тапты. “Абай жолында” ұлы ақынның жеке бастық іс - әрекеттері дәуірдің
көкейкесті мәселелерімен, нәсілдер, таптар, халықтар тағдырларының
тоғысуымен орайластырыла баяндалады. Роман – эпопеяда оқиғалардың
объективтік ағысы, жеке адамдар тағдырының қоғамдық тіршілікке тәуелділігі,
тұлғалардың даралық келбеті, зұлымдықты әшкерелеу мен ізгілікті мадақ ету
өмір шындығына сәйкес көрсетіледі.
Эпопеяның желілерін тұтастырып тұрған негізгі арна – Абайдың және оған
тілектес топтың озбыр, содыр үстем қауым өкілдерінің зорлығына қарсы
күресі. Абай бастаған жаңашыл қауымның халық бақыты үшін батыл айқасқа
шығатын кезі өте көп. Сырттай қарағанда эпопеядағы әрбір тараудың әңгімесі
жеке – дара, оқшау секілденеді. Бірақ оларды іштей жалғастырып тұрған
негізгі арқау ылғи сезіліп отырады. Ол – ақын, азамат, еңбекші қауым
мүддесі үшін жаны ауыратын, күштілерге қарсы тапжылмай тартысқа шығатын
Абайдың өмірі, оның шығармашылық, әлеуметтік қызметі, Абайдың араласуымен
шешілетін әр түрлі оқиғалар. Романның құрылысы Абайдың ұзақ та қажырлы
ақындық, қайраткерлік қызметін танытуға бағындырылған. [10, 378-387]
Абай образы. Эпопеядағы орталық тұлға, типтік характер – Абай. Ол –
бүкіл бір халықтың рухани адамшылық келбетін елестете алатын бейне. Абай
сөзі мен ісі соншалық нақты, әрбір әрекетіне нандыратын тұлға, заман мен
халық қамын терең толғайтын үлкен ойшыл, ұлы ақын сипатында көрінеді.
Абайдың көркем бейнесін жасауға ақынның өз өлеңдерінің көп көмегі болғанын
жазушы ризалықпен еске алады. Суреткер ұлы ақынның шығармаларын туғызған
жағдай мен себептер табиғатына терең болжау арқылы оның өмір жолына
қанығады. Абай халық қиялында қаншалық биік сатыда тұрса, роман оның көркем
бейнесін соншалық жоғары деңгейде көрсетеді.
Бұл – эпопеяның жаны мен жүрегі. Абай бейнесін Әуезов өзінің кемел
көкірегінде қолына қалам ұстаған күннен бастап аялап, ойында тербетіп,
ғұмыр бойы қиялында өрітіп келген. Әуезовтің өзі Абайға, Абай өзіне айналып
кеткенше бұл бейнені қағаз бетіне түсірмеген, іштей пісіре берген.
Әуезовтың өлеңінен өзге артында жартулы жазба дерек қалмаған Абай
өмірінен романға материал жинау әрекетінің өзі керемет қызық, нұсқалы:
Адақашан бел асып кеткен керуеннің айдаладағы жұртына кешігіп жеткен
жүргінші – деп жазды ол, сөніп қалған от орнынан болмашы жылтыраған бір
қызғылт шоқ тауып ап, оны демімен үрлеп тұтатпақ болды десек романға
материал жинаған менің халім де сол әрекет сияқты еді. Мен қарт адамдардығ
көмескіжадында ұмыт болып қалған көп нәрселерді қайта ойлатып, айтқызып
алдым. Алпыстағы Әйгерімнің әжемді бетіне қарап оның бір кезде Абайды
тұтқындаған жас шырайлы ғажап сұлу жүзін қалпына келтіруім де әлдегідей
еді. Міне, осы әрекеттің өн бойында жазушы өзінің бас кейіпкерінің образын
ойша қорытып, санада жасап жүрді.
Осылайша өзінің қан мен жанына айналдықтан да оның бас кітабында бас
кейіпкердің тастан қашалғандай көп қырлы мол бедерлі бейнесі, құдды тірі
адамдай жанды толыққанды тұлғасы тұтасып шыққан.
Алғашқы кітапта адам, азамат ретінде қалыптасқан Абай кейінгі
кітаптарда ақын, қайраткер ретінде қиян-қилы қимыл-әрекеттерге көшеді. Осы
желінің ұзына бойындаоның тарам-тарам өсу, даму жолдары, белес-белес
өрістеу, шарықтау биіктері жатыр. Бір кереметі – осылардың бәрі тек қана
сыртқы сарт-сүрт, ылғи қолма-қол қимыл күшпен емес, шығармашылықпен
іспен(Әуезов), яғни ішкі көңіл күйіндегі нәзік ағыстар мен толқындар
арқылы астарлы көрініс табады. Қаһарман іштей түлеп өседі. Демек, рухани
мағынасында Абай, бір жағынан, сыр мен сезімнен, ой мен санадан құйылып
жасалған терең психологиялық образ. Бас кейіпкердің парасат пен пәлсалаға
толы болмыс-бітіміндегі қайталанбас қадір-қасиет те осында жатыр.
Абай – кең құлашты, мол тынысты эпикалық образ. Бұл образды эпопеяның
басынан аяғына дейін өрмек тоқығандай, бірде-бір тінін үзбестен тартып,
асықпай өріп шығарады. Көл-көсір нақты да затты деталь, ұшан теңіз
психологиялық талдау, сан-сала іс-әрекет, қимыл-харекет – осылардың бәрі
Абай образын сомдауда қызмет етеді. Осылардың бәрінде де автор өз
қаһарманының жан-диалектикасын бойлап, ілгерілейді де отырады. Абай
тұлғасы оқырманның көз алдында көктей өсіп, автордың өзі айтқандай, күз-
жартасты жарып шығып жапырақ жайған шынарға – символ-образға айналды.
Абай– бүкіл бір халықтың рухани адамшылық келбетін елестете алатын
бейне. Абай сөзі мен ісі соншалық нақты, әрбір әрекетіне нандыратын тұлға,
заман мен халық қамын терең толғайтын үлкен ойшыл, ұлы ақын сипатында
көрінеді. Абайдың көркем бейнесін жасауға ақынның өз өлеңдерінің көп көмегі
болғанын жазушы ризалықпен еске алады. Суреткер ұлы ақынның шығармаларын
туғызған жағдай мен себептер табиғатына терең болжау арқылы оның өмір
жолына қанығады. Абай халық қиялында қаншалық биік сатыда тұрса, роман оның
көркем бейнесін соншалық жоғары деңгейде көрсетеді. Абайдың өз әкесі
Құнанбайдан мүлде басқа ой-өріс бағытында қалыптасып келе жатқандығы оның
оқуға аттанар алдында Тобықтының білгір шешендерін сөзден жығуынан,
Құнанбайдың мінің деп көрсеткендерін жақсылық деп дәлелдеуінен айқын
аңғарылады. Бұл тұста болашақ ұлы ойшыл ақын мінезіндегі қайсар тегеурін
сезіледі.
Абайдың өмір өткелдерін, әлеуметтік майдандағы әр алуан күрделі
істерін оның нағыз адамдық ықыластарымен, үміт-арманымен, күйініші-
сүйінішімен бірлестіре көрсету арқылы суреткер оның тұлғасын типтік
характер дәрежесіне көтерді, ақын, ойшыл, қоғам қайраткерінің асыл бейнесін
жасады.
Эпопеяның басында Абай өзін қоршаған дүниеге кіршіксіз сәби сезіммен,
кінәсіз бала көзімен қарайды. Семей қаласының Шыңғыс баурайындағы аулына
қайтып келе жатып, өзі туған өлкені жанжүректен Жабыса, сағына сүйеді.
Бұл кең жазирада мейірбандық пен туысқандықтан басқа, елдік пен ерліктен
жендеттік болады деген ой үш ұйықтаса түсіне кірмейді. Есенбай жырысында
ұры жатады дегенге сенбейді де, мән бермейді, қайта қасындағы Байтас пен
жорға Жұмабайды өзі ұры боп қорқытады.
Жас Абайдың туған дала туралы осынау уыз ұғымы өз әкесі Құнанбай
өктемдігіне құрбан болған Қодар өлімін көргенде төңкеріліп түседі.
Өзгеріс осыдан басталады. Енді ол Құнанбай мен кұнанбайшылдар ісіне
күдікпен қарай бастайды. Бұған қосымша өз басындағы хал де осы ортадан
түбінде түңілуге сайғандай. Әлгібір Қарашоқыдағы қанды оқиғадан ауруға
шалдығып, төсек тартты. Бөжей үйінде тірі жетім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.