Оқушылардың салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың мәні

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
ОҚУШЫЛАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 6
Оқушылардың салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың мәні 6
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 30

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі: Салауатты өмір салтын насихаттауда және
сәбилердің, жасөспірімдердің, жастардың өмір дағдыларын қалыптастыруда
білім беру жүйесінің рөлі айрықша. Салауатты өмір салтының негізін, оның
нормалары мен ережелерін қалыптастыру мектепке дейінгі және мектептегі
тэрбиелеу мен оқыту кезеңдерінде жүргізілу керек. Осы кезеңде жеке тұлғаның
әдептілік, адамгершілік, рухани, адалдық қасиеттері мен гигиеналық
дағдылары қалыптасады.
Егемен Қазақстанда адамдардың денсаулығын сақтау мен қамқорлық жасау
мемлекет саясатының басты бағыттарының бірі болып саналады. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасының өкіметі "Қазақстан Республикасының
2030 жылға дейін даму стратегиясы" (1997), "Қазақстан Республикасы
азаматтарының денсаулығын жақсартудағы алдыңғы қатардағы шаралар" атты ҚР
Президентінің жарлығы "Салауатты өмір салты кешенді бағдарламасы жөнінде"
ҚР өкіметінің шешімі (1999), "Қазақстан Республикасындағы білім туралы"
Заңы (1999) , "Қазақстан Республикасында білім беру мекемелерінде тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы" (2000) және т.б. ресми құжаттарда салауатты
өмір қалыптастырудың өте маңызды екендігі көрініс тапқан болатын.
Салауатты өмір салты мәселесі сонау замандардағы Гиппократтың, Сократ
пен Аристотельдің, шығыс елдерінің ойшылдары Ибн Сина, Өтей Бойдақ
Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Асан Қайғының, Қорқыт атаның, Әл-
Фарабидің, Ж.Баласағүнның, М.Қашғаридің денсаулық пен адамның өмір суру
салты арасындағы тығыз байланыс туралы ой-пікірлері әлі күнге өз мәнін
жойған емес.
Салауатты өмір салтының негізі мектептегі оқу-тәрбие процесінде, яғни
салауатты өмір сүруге деген қажеттілік, денсаулықты сақтау дағды, әдеттері
мектеп қабырғасында қаланады. Дәл осы кезеңде оқушылардың адамгершілік,
руханилық, аршылдық, тазалыққа талпынушылық сияқты жеке тұлғалық сапа-
қасиеттері қалыптаса бастайды. Алайда, салауатты өмір салтының дәстүрлері
мектептерде әлі де қалыптаса қойған жоқ. Соңғы жылдары білім беру
мекемелерінің сақтау технологиялары мен сауықтыру әдістемелері өндіріліп,
балаларға валеологиялық, гигиеналық, тәрбие беруге қатысты көптеген іс-
шаралар жүзеге асырылып жатыр. Алайда күнделікті тәжирибенің барысында
қажетті жағымды нәтижелер жоқтың қасы деседе болғандай. Келер ұрпақтың
салауатты өмір салтын қалыптастырудағы бірден-бір пәрменді құрал халық
тәжірибесі толығымен пайдаланылмайды.
Біздер шешімін іздестіріп отырған проблеманың кездейсоқ еместігін
К.И.Адамбеков, Г.Д.Алимжанова, А.Г.Маджуга, А.Б.Нұрлыбекова, Э.Ж.Тлеулов,
Д.Ф.Ақбердиева, А.Жамбылқызы, Ж.О.Жылбаев, Ж.З.Торыбаева, Г.А.Ниридинова
және т.б. зерттеулері айғақтайды. Бұл еңбектерде салауатты өмір салтын құру
проблемалары мектеп, соның ішінде бастауыш сыныптарда аса бір мәнге ие
болатындығы ашып көрсетілген. Себебі бұл кезеңде жас организмнің дамуы мен
жедел қарқында өсуі байқалады және салауатты өмір сүруге қажеттіліктері,
дұрыс мінез-құлық нормаларын сақтауға бағыт-бағдарлары қалыптаса бастайды.
Алайда, проблеманың ауқымдылығы, көп деңгейлігі әлі де болса толығымен
шешімін таппағандығын көрсетеді. Дәлірек айтсақ, оқушылардың салауатты
өмір салтын қалыптастырудың қажетттілігі мен мектеп мұғалімдеріне арналған
арнайы әдістемелік құралдарың аздығы арасында қарама-қайшылықтар бар
екендігі байқалады. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың мәселесін анықтап,
курстық жұмысымыздың тақырыбын Оқушылардың салауатты өмір сүру салтын
қалыптастырудағы сынып жетекшісінің рөлі- деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруды
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зертту нысаны: Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу пәні: Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы сынып
жетекшісінің жұмыс бағыты.
Зерттеу міндеттері:
1. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру ұғымының мәнін
нақтылау;
2 Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытындағы сынып
жетекшісінің жұмыс бағыттарын анықтау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: С.Е. Успенскийдің,
Н.В.Васильеваның, Н.Б.Каратаева, И.Д. Мурадова және П.И. Сидоровтардың
еңбектерінде талданған.
Зерттеу әдістері. Философиялық, психологиялық, әлеуметтік,
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау, озат тәжірбиелерді зерделеу т.б.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, 1 тараудан, 2
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, зерттеу жұмысының
мақсаты, зерттеу жұмысының нысаны, зерттеу пәні, зерттеу міндеті,
зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу әдісі мен
курстық жұмыстың құрылымы сипатталған.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалаптастырудың педагогикалық
негіздері атты тарауындағы оқушылардың салауатты өмір сүру салтын
қалыптастырудың мәні атты бірінші бөлімінде салауатты өмір салты
мәселесі туралы шығыс елдерінің ойшылдарының ой-пікірлері, оқушылардың
дене мәдениетін қалыптастырудың мәселелері, оқушылардың дене мәдениетін
қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері сипатталған.
Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытындағы сынып
жетекшісінің жұмыс бағыттары атты екінші бөлімінде оқушылардың салауатты
өмір салтын қалыптастырудағы сынып жетекшісінің жұмыс бағдары сипатталған.
Қорытындыда қоғамның алдында тұрған міндет –оқушылардың бойында салауатты
өмір салтын қалыптастыру туралы сипатталған.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ

Оқушылардың салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың мәні

Ел басшысы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан 2030 стратегиялық даму
бағдарламасында Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене
тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен
алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға
және т.с.с. бағытталған делінген.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру мен ел тұрғындарының ауруын ескерту
және денсаулығын нығайтуға байланысты біршама құжаттар қабылданды. Атап
айтсақ, Қазақстанның-2030 жылға дейінгі даму стратегиясымен анықталған
басты міндеттерді жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің Салауатты өмір салты мен
дұрыс тамақтану концепциясы, Салауатты өмір салтының кешенді
бағдарламасы, ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын
қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы бұйрығы, Республикада
денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы,
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы және
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік
тапсырыс туралы құжаттар қабылданған.
Денсаулық–зор байлық, адам бақытының бастауы-дейді халқымыз. Ата
бабаларымыздың бұл дана ой–пікірі талай ғасырлар белесінен өтіп бізге жетіп
отырғаны шындық. Ұлттың денсаулығы ұлан асыр байлық екені рас, тек оған ие
болу үшін көп күш жұмсауымыз қажет. Денсаулық адамға бір-ақ рет берілетін
табиғат тартуы. Ол тұрақты, мәңгілікке берілмейді, үзбей өзгерісте болады.
Оны сақтау үшін еңбек сіңіру, ауырмай тұрып іс - әрекет жасау керек. Оған
нақты білім, ынта-ықылас, ерік –жігер қажет, онсыз баянды, әрі ұзақ
денсаулықты сақтау қиын.
Салауатты өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі
категория болып денсаулық түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл
түсінікті анықтауда адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі
басты роль атқарады. Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі
жан – дүниесі де, яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол
немесе басқа әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып
жатқан нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа
әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның
денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені
болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік
және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде философиялық
қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.
Денсаулыққа зиянын тигізетін жат әдеттерден арылу туралы түсініктер
алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да тән еді.
Мұндай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде
күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда
болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын,
жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине,
аурудың пайда болу себептері мен оның мәні туралы оларда ешқандай мәлімет
жоқ еді. Содан барып мыңдаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның
салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар
пайда болған.
Ертедегі Гиппократтың трактаттарында Салауатты өмір салты бірқатар
денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы құрылымның
жалғасы түрінде мазмұндалады. Бұл трактат − денсаулық және денсаулықты
күту, салауатты өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды.
Грекия философы Сократ табиғи жаратылыстағы ерекшеліктерге аса назар
аудара отырып, адамның өзін-өзі тану мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір
салтының терең жағын көре білді.
Аристотель Этика, саясат, поэтика деп аталатын еңбегінде адамның
жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе
ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені денеге қамқорлықтан
бастап, сонан соң, рухани тәрбиеге ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі
рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс.
Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен
шұғылдануға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар
көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуірінде саулығы мықты және әдемі
дене тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрғаны мәлім. Алдын-алу
сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтардан, көне герман
тайпаларынан, скандинавтардан, скифтерден табуға болады. Ертедегі Русьте
шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу
моншасынан шыққан соң, қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын
мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.
Адамзат денсаулықты сақтау мен нығайту проблемасын тануға әрқашан да
ұмтылып келді, себебі денсаулықсыз толыққанды өмір сүру мүмкін емес.
Денсаулық жақсы болған кезде оны сезіне білмейміз, ал денсаулықты жоғалтып
алған кезде ауру күйі пайда болады да, ауру ағзаның жайсыз күйі туралы
үнемі белгі беріп отырады.
Француз философы мен ағартушысы М.Монтень денсаулықтың құндылығын
нақты анықтап берді: Денсаулық дегеніміз − бағалы да құнды зат, ол жалғыз
ғана болғандықтан, ол үшін уақытты да, күшті де, еңбек пен барлық жақсылық
атаулыны аямау қажет, тіпті ол үшін өз өміріңнің бір бөлшегін де құрбан
етуге болады, себебі онсыз өмір төзімсіздік пен қорлыққа толы.
Ертеден денсаулық пен салауатты өмір салтын сақтау туралы ғылымның
пайда болу тарихы адамзат тарихының тереңіне бойлап келеді. Гиппократ
өзінің Ауа, су, жергілікті жерлер туралы шығармасында көптеген адамның іс-
әрекетіне, ойларына, оның өмірлік жағдайлары мен факторларына байланысты
болатындығы туралы айтады. Нақты қоршаған орта, еңбек, күн көріс тұлғаның
жеке жағдайы ауруды анықтай түседі. Денсаулықты сақтау туралы ертедегі Рим
философтары мен дәрігерлері, Византия империясы мен Шығыс елдерінде өз
жалғасын тапқан.
Салауатты өмір салтын тәрбиелеу мәселелерін Шығыс елдерінде де қолдау
тапқан. Мысалы, Ибн Сина денсаулықты сақтау және нығайтуға бағытталған
гигиеналық талаптардың кодексін құрады. Тамақтану, ұйықтау, оқу
мерзімдерін сақтау қажеттілігін Ибн-Сина атап көрсетті. Салауатты
психологиялық ортаның болуына аса назар аударды. Дәрігерлік ғылымның
баспалдағы еңбегінде, Ибн-Сина тәрбиешілердің баланы өз эмоциялары мен
үрейлерін басқару қажеттілігін мазмұндайды. Яғни, ойшының пікірінше, жас
буынның санасы мен денсаулығы тәрбиеге байланысты. Шынайы мемлекет
концепциясында Ибн-Сина қоғамдық еңбек пен ұзақ өмір сүру қоғамдық
құрылымның басты критериясы екендігін атап көрсетті. Шынайы таза ортада
ереже мен тәрбиенің жетелеуі арқасында адамзаттың саналы ғұмырын өзгерте
отырып ұзақ өмір сүретіндеріне сенеді. Ұзақ өмір сүру, Ибн-Синаның адам
қоғамындағы рухани және табиғи гармонияның іске асу болжамдарының бірі. Ибн-
Синаның ұғымы бойынша, ерте жастан бастап салауатты өмір салтының мына
төмендегідей принциптерін сақтау қажет:
1) Жанның ара салмағы (гармониялық дене пішімді сақтау);
2) Тамақты таңдау (тамақтану мерзімі);
3) Денені тазалау (шлактан, зиянды заттардан тазалау);
4) Дене пішімін сақтау;
5) Дұрыс дем алу;
6) Киім тазалығы;
7) Дене және рухани қозғалыстың теңдесуі.
Сонымен, Ибн-Сина гигиеналық ғылымның негізін салушы болып табылады.
Еңбектері бүгінгі күндері өзекті және жас буынды салауатты өмір салтына
тәрбиелеуде аса құнды.
Әл-Фараби дене және ой-сананы тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына
аса назар аударды. Өзінің әлеуметтік-экономикалық трактатында адам өз
денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет, − деп атап көрсетті, − себебі
адамның денесі сақтауға қажетті нәрсе, егер ол болмаса, оған қол жеткізу
қажет. Мерзімді тамақтану мен денсаулық, тұрақты еңбек пен күш, сенімді іс-
әрекет пен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Әл-Фараби ауруды емдеуді
ғана емес, адам денсаулығын алдын-ала сақтау мен нығайтуды ауруды емдеуден
де ең бастысы деп көңіл бөлген.
Орта ғасырда өмір сүрген Өтей Бойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар
Дулати, Асан Қайғының қазақша жазба мұраларынан жас буынды салауатты өмір
салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттарды кездестіруге болады.
Ө. Тілеуқабылұлы дене мен рухани дүние тұрғысында жас буынның сұлулықты
түсіне білулеріне ерекше көңіл бөлді. Сонымен ойшылдар сұлулығымен қатар
рухани сұлулықты дамытуды ұсынды.
Ө. Тілеуқабылұлы адамның сыртқы пішініне, көрінісіне аса назар
аударған, егер адамның сырт киімі таза, тартымды, сұлу келбетті болса онда
ол оның көңіл-күйін жақсартып, жүрек жылуын оятады. Ойшыл-данышпан арақ-
шараптан, нашақорлықтан алшақ болуға шақырады. Ойшылдың ой-саналауы бойынша
бала дені сау болуы үшін жас кезінен бастап оны шынықтыру қажет, дене
еңбегімен шұғылдандырып тәрбиелеу қажет.
XV ғ. белгілі оқымыстысы М.Х. Дулатидің өсиетінде тәрбиелеудегі
зиянды әдеттерге қатынасты негіздемелер қаланған (шарап ішу, нашақорлық
заттармен шұғылдану, темекі тартуға үйір болу сияқты). Зиянды әдеттерді
мәдениеттілік пен еңбекке тарту арқылы жою керек дейді.
Белгілі қазақ жырауы, философы Асан Қайғы өзінің поэтикалық
шығармаларында, өмірде адам баласы қандай болуы қажет, неге талпыну
қажеттігі жайында қызықты ой-өрісті дүниелерді көрсете білген. Философтың
пікірінше, әрбір адамзат өзіндік жетілуге талпынуы қажет. Нағыз адам
мынадай саналы сапа иесі болуы тиісті:
• Адамгершілік
• Шынайылық
• Шыншылдық
• Қарапайымдылық
• Намысқойлық
• Тұрақтылық
Асан Қайғының пікірінше, қоғамдық шарттар тұлғаның қалыптасуына, оның
саналы ерекшеліктерінің қалыптасуына басты фактор болып табылады. Осы
аталған салалар мен шарттар салауатты өмір салтына тиісті, қажетті мінез-
құлық нормаларын таңдап алуға мүмкіншілік жасайды. Қазақ халқының салауатты
өмір салты халықтық ертегілерде, эпостық жырларда, мақал-мәтелдерде,
ойындарда және дәстүрлерде бейнеленіп, сипаттала көрсетілген.
Қ.Ж. Қожахметова Қазақ этнопедагогикасы: әдістемесі, теория және
практика деп аталатын монографиясында қазақ халқы әрқашанда мақсатты,
саналы адамзатты тәрбиелеуде тәжірибелерге бай-екендігін атап көрсетті.
Жас сәбидің дүниеге келген күнінен бастап салауатты өмір салтына
тәрбиелеу ерекшеліктері У. Жәнібековтың Алтын домбыра жаңғырығы атты
еңбегінде суреттелген.
У. Жәнібеков, К.С. Әбішев, К.Д. Ордабаев, А.К. Айтпаев, К.Б.
Жарықбаев, В.В. Цистов, К.Ж. Қожахметованың еңбектеріндегі Денсаулық,
Салауатты өмір ұғымдары денсаулықты сақтаудың басты терминдері болып
табылады және өзектілігін жоғалтпай қазіргі кезде жаңаша өрлеу үстінде.
А.С. Иманғалиевтің пікірінше салауатты өмір салты адам организмінің
резервтік мүмкіншіліктерін жетілдіретін күнделікті тіршілігінің типтік
формалары мен тәсілдері, әлеуметтік және кәсіби қызметтерін саяси,
экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайлардан тәуелсіз орындауды
қамтамасыз ету.
Г.Д. Әлімжановтың ойынша салауатты өмір салты білім, ептілік,
дағдыланумен байланысты, оның негізінде әрбір оқушының денсаулығы,
күнделікті шынығу әдістемелері жатыр.
Ж.З. Торыбаеваның пікірінше мектеп оқушысының салауатты өмір салты,
жан жақты дамуы әлеуметтік тәжірибені меңгеру іс-әрекеттіліктерімен
сипатталады. Дене, ой-санасы, әлеуметтік, тұлғалық, эмоционалдылық, рухани
дамуы, оның микро ортасы:мектеп, жанұя және қоршаған орта арқылы болады.
Ал психология ғылымы – салауаттылыққа жан-дүниенің қалыптасу
ерекшеліктерін зерттесе, философия ғылымы - өмір сүру дүниетанымын,
медицина ғылымы – денсаулықты сақтау, валеология ғылымы - салауатты өмір
сүру салтты қалыптастыруды зерттейді. Тұңғыш рет салауаттылық деген
ұғымды психолог И.И.Брехман енгізді. Психолог И.И.Брехман Салалауатты өмір
салты - мінез-құлық пен дағдыны ретке келтіріп, өзін-өзі түсіне білу -
дейді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: Салауатты сөзінің мәні -
парасатты, байыпты, ақылды, ойлы, білімді және сабырлы - деген мағынаны
білдірсе, қазақша-орысша аударма сөздікте: салауатты (здравствуй) -
сәлеметтік, амандық, салауаттылық мағынаны білдіреді. Бұл түсіндірмелер өз
кезегінде салауаттылық сипаттамасын, оны қалыптастыру жөніндегі ұстанымның
ауқымын кеңейтеді. Ал, өмір салты, өмір сүру - әлеуметтік категория.
Әлеуметтанушы Т.Ж.Нақыпбеков Өмір салты субьектінің әлеуметтік ортамен
өзара әрекеттесу тәсілі. Өмір салты арқылы қоғамның экономикалык жағдайын,
қоғамдық қатынасын, материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру
деңгейлері көрінеді-деп атап көрсетеді. Ал, ғалым И.Т.Левкина салауатты
өмір сүру әркімнің өз мамандығы деңгейінде дұрыс игере біліп, өнімді еңбек
етіп, тұрмыс жағдайын түзете отырып, қоршаған ортаға қарым-қатынас жасай
білуінде екенін негіздей отырып сипаттайды. Ол: адамның салауатты өмір
сүруі – адам мәдениетінің бөлігі, өмір сүру құндылығына байланысты - деп
атап көрсетеді.
А.Н.Леонтьев салауатты өмір сүру - өмірдегі өз орнын білу, өмір
сүруге ұмтылыс жасау, алдына қойған мақсатқа жету жолдарынан тұратынын атап
көрсетті. Ол өзінің зерттеуін негіздей отырып салауатты өмір сүру
категорияларын бөліп көрсетеді: салауатты өмір сүру қалпы, салауатты
өмір сүру мәні, салауатты өмір сүру деңгейі, салауатты өмір сүру стилі,
салауатты өмір сүру дағдысы. Ғалым: салауатты өмір сүру үшін өмір сүрудің
мәнін, деңгейін, қалпын, стилін жеке ұғынып, күнделікті іс-әрекеті мен
әрекетінде қолданылса, дағдыға айналары сөзсіз - деп қарастырады.
Сонымен, денсаулық өмір салтымен байланысты. Салауатты өмір салты –
еңбек ету және демалыс режимдері, тамақтану жүйесі, даму мен шынығу
жаттығулары, өз-өзіне және өзгелерге қарым-қатынастық, тұрмыстық, өмірлік
мақсаттылықтар. Яғни салауатты өмір салты өте күрделі және жан-жақты ұғым.
Оған тек қана медициналық, биологиялық және психологиялық компоненттер ғана
кіріп қоймай сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық құрылымдар
да кіреді.

Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) анықтамасы бойынша,
денсаулық дегеніміз- организмде аурудың не болмаса физикалық кемістіктің
жоқтығы ғана емес, ол табиғи (физикалық), рухани және әлеуметтік толық аман-
есендік. Академик В.П.Казначевтің жеке бас денсаулығы анықтамасы бұдан да
толығырақ: денсаулық дегеніміз, организмнің ұзақ өмір сүру барысында
биологиялық және психологилялық әрекеттері мен тиімді жұмыскерлігінің
әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ жас ерекшеліктеріне сәйкес дені сау
ұрпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы.
Денсаулық- физикалық, рухани және әлеуметтік болып бөлінеді.
Физикалық саулық дегеніміз- адам организімінде функциялардың
өздігінен реттелуі, функциялық үрдістердің келісімді өтуі, сыртқы орта
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғарғы дәрежелі жағдайда болуы.
Психикалық саулық дегеніміз- ауруды болдырмау, қайтсе де одан арылу
адам өмірінің мақсаты болуын болжайды.
Әлеуметтік саулық дегеніміз- адамның әлеуметтік белсенділігінің,
яғни жеке адамның айналадағы өмірмен біте қайнау дәрежесі.
Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде едәуір өзгерістер болады.
Егер де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар
әлсіздене бастайды, көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары, олардың көлемін
ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды. Мұнымен қатар бұлшық еттердің өсуі, олардың
талшықтар санының көбеюінен, ұзаруынан емес жуандауы әсерінен болмақ.
Бұлшық ет созылуы жақсарады , тонусы, қан айналым және бұлшықет қоректенуі
жақсарады.
Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капиллярлар кеңейіп қана
қоймайды, олардың саныда бірден көбейе бастайды. Әсіресе бас ми
капиллярларының саны өсуінің ерекше маңызы бар, кезінде И.М.Сеченов ми
даму үрдісінде бұлшық ет қозғалысының маңызын талай атап өткен.
Жаттығу кезінде оттегін тұтыну деңгейі бірден көтеріледі, өйткені
бұлшықет жүйесі қаншалықты белсенді қызмет істесе, соншадлықты жүрек те
әлуетті қызмет етеді. Дене шынықтыруымен, спортпен айналыспайтын адамның
жүрек бұлшық еті әр жиырылыс сайын, қолқаға 60мл шамасындай қан сол
қарыншадан лықсып шығарылатын болса, жаттыққан адамда жай тыныштық
жағыдайда бір жиырылыстың өзінде қолқаға 90-100 мл қан шығарады.
Жаттықпаған адамда жүрек минутына 70 рет жиырылады, ал спортшыларда пульс
жиілігі 1 минут ішінде жүрек 50-60 рет жиырылатын болады. Кейбір
спортшыларда пульс 40-тан аспай, бір сөзбен айтқанда, жаттыққан адамның
жүрегі әр систола сайын қанды көп шығарады, яғни жүрегі үнемі де, ұтымды
жұмыс істейді.
Дене жаттығулары өкпенің тіршілік сыйымдылығын кеңейтеді, қабырға
шеміршектерінің икемділігін жақсартады, тыныс еттерін күшейтеді, олардың
тонусын жоғарылатады. Тыныстың минуттық көлемі –қалпы 8 л көп болмайды. Ал,
тез және бар күшімен жүгіргенде не жүзгенде ТМК 20 есе көбейеді, 120-130
л жетеді.
Дене шынықтырумен айналысу, зат алмасудың бар үрдістеріне және зәр
шығару ағзаларының жұмыстарына дұрыс әсер етеді, қан тасмалдау, лимфа
жүйесінің функциясын күшейтеді.
Дене жаттығулары жамбас қуысында қанның іркіліп қалуын, қатпаны,
гемаройды болдырмайды.
Қандай болмасын дене жүктемесі – склероздық өзгерістерді болдырмайды.
Дене жаттығулары адамның психикасына да үлкен әсерін тигізеді. Осының
әсерінен жүйке-жүйесінің күш қуаты өседі, ішкі секретция бездерінің
жұмысына дем береді және жағымды эмоция тудырады.
Дене шынықтыру мен айналысуды бастайтындар үшін көптеген әр түрлі дене
шынықтыру жаттығуларының мол жиынтығының арасындағы ең бірінші орынға
шығаратындары : сауықтыра жүгіріс, жүріспен алмастырып тұратын жүгіру,
аэробика, шейпинг, жүзу, туризм, ерік гимнастикасы, таңертеңгі сауықтыру
гимнастикасы, дәстүрлі гимнастика және тыныс алу жаттығулары.
Дене тәрбиесі- тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып, дамыту
процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің
қалыпты жетілуін, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке,
Отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады.
Дене тәрбиесі- адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы қимыл -
әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігерін
жетілдіретін негізгі тәрбие бағытының бірі.
Сондай-ақ, дене тәрбиесі – ерік-жігері мықты, тәртіпті, батыл және
белсенді, өз Отанның қорғауға лайықты жас ұрпақты ойдағыдай әзірлеуде аса
маңызды әлеуметтік міндеттерді атқарады. Дене тәрбиесі жастарда ақыл-ой
және еңбек әрекетінде нәтижелі жұмыс істей алатын сапа қасиеттерін
қалыптастыруға ықпал етеді.
Дене тәрбиесінің көздейтін мақсаты – балалардың дене мәдениеті мен
спортпен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ояту, ынталандыру
және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психофизиологиялық
негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой адамгершілік және
эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне
жағдай жасау.
Дене тәрбиесінің негізгі мазмұны дене шынықтыру жөніндегі оқу
бағдарламасында және спорт теориясы мен практикасы жөніндегі факультативтік
сабақтар бағдарламасында, сондай-ақ, Жалпы білім беретін мектеп
оқушыларына дене тәрбиесін беру туралы Ережеде (Алматы, 1993) ашып
көрсетілген. Бұл құжаттарда денсаулықты және ағзаны нығайтуға, қимыл-
қозғалыс дағдылары мен икемділікті, төзімділікті, шапшаңдықты
қалыптастырып, дамытуға баса назар аударылған.
Дене тәрбиесінің мазмұны – бұл баланың жеке басы және қоғамдық
гигиена нормаларын сақтау дағдысына үйрету.
Дене тәрбиесінің мазмұнында оқушыларды дене шынықтыру және спорт жайындағы
білімдер жүйесімен қаруландыруды көздейді. Мұндай білімдер оқушылардың
ақыл-ой және адамгершілік ой-өрісін кеңейтеді, олардың бойында жалпы
мәдениетін дамытады.

Сурет-1 Дене тәрбиесінің қызмет ету жүйесі

Кеңестік дәуірге дейін дене тәрбиесінің ғылыми негізін қалаған аса
көрнекті педагог, әрі дәрігер П.Ф.Лесгафт болды. Ол адам денесінің
жекелеген мүшелерін дамытуға бағытталған жаттығулар арқылы әсер етуді
ұсынады.
Адам ағзасының негізгі қызметінің қалыптасып жетілуі баланың жастық
шағында, әсіресе мектеп жасында жүзеге асады. Сондықтан осы кезеңде оған
әсер ететін барлық факторларды барынша тиімді пайдалану қажет. Осы орайда
жас ағзаның қалыпты дамуына мектептегі дене тәрбиесі мақсатты әрі жан-жақты
жағдай туғызады.
Бүгінде мектеп қабырғасында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне
мыналар:
• Дене шынықтыру сабақтары;
• Факультативті сабақтар;
• Дене шынықтыру және сауықтыру жұмыстары;
• Сабақтан және мектептен тыс дене тәрбиесі мен спорттық іс-шаралар
(үйірмелер, спорттық секциялар, жарыстар) жатады.
Білім беру саласында дене тәрбиесін ұйымдастыру жүйесіне дене
шынықтыру сабақтары жатады. Ол оқушылардың жан-жақты жалпы дене дайындығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Дене тәрбиесі жүйесінің негізгі міндеттері:
• Қимыл-қозғалыстың жалпы бір кешенді түрлерін жасауға дағдыландыру;
• Оқушылар әрбір қимыл-қозғалыстың жылдамдығын, ырғақтығын қамтамасыз
етіп, оның элементтері жайында түсініктерін қалыртастыру;
Оқушылардың денсаулығын нығайту және дене тәрбиесінің басқа да
міндеттерін шешуде дене шынықтыру сабақтарымен қатар, сыныптан тыс дене
тәрбиесінің атқаратын қызметтері де ерекше.
Сыныптан тыс дене тәрбиесінің негізгі міндеттері:
• Оқушыларды дене тәрбиесі жұмыстары мен спорттың әр түрімен айналысуға
кең көлемде қатыстыру;
• Спорттың әр түрлі бағыттарында олардың ұйымдастыру қабілеттерін шыңдау;
• Олардың жалпы дене күштерін жетілдіріп және спортқа даярлығын арттыру
және спортқа деген қызығушылығын ояту;
• Оқушылардың дене шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше айналысуын
тәрбиелеу;
Сондықтан дене тәрбиесінің сабақтан тыс жұмыстарының жүйесі оқыту
процесінде атқарылған спорттық ойындар түрлерінің мазмұнымен тығыз
байланысты болуы керек.
Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінің бағыттары:
1. Оқушылардың санитарлық-гигиеналық білімдері мен түсініктерін
тереңдету, оған қажетті біліктілік пен дағдысын қалыптастыру;Осы
бағытта мектеп мұғалімдері, сынып жетекшілері мен дәрігерлер
оқушылармен еңбек, демалыс және дұрыс тамақтану режимі, дене
гигиенасын сақтау, дене күштері мен денсаулықты шынықтыру амалдарының
маңыздылығы жайында әңгіме жүргізу, баяндамалар жасау, спортшылармен
қызықты кездесулер ұйымдастыру, оқушылардың жаппай спорт түрлерімен
айналысуға деген қызығушылығы және қажетсінуін тәрбиелеу.
2. Оқушылардың денсаулығы мен дене күштерін шынықтыруда табиғаттың
мүмкіндіктерін пайдалану (күннің көзі, таза ауа, таза су т.б.). Мысалы,
табиғат аясында серуен құру, саяхат жасау, туған өлкеге жорық жасау,
әртүрлі спорттық жарыс ойындарын ұйымдастыру.
3. Сыныптан тыс дене тәрбиесі жүйесінде оқушылардың спорттық жарыстарын,
әртүрлі спорт түрлерімен және дене шынықтыру жұмытарын
ұйымдастыру.Мысалы, спорт секциялары мен үйірмелерін ұйымдастыру,
көпшілік спорт жұмыстары, спорттық мейрамдары, әскери спорттық ойындар.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 жолдауында (1997) және
Слауатты өмір салтын қалыптастыру бағытының бірі – олардың дене
тәрбиесін нығайту қажет екендігін атап көрсетті.
Қорыта айтқанда, оқушылардың дене тәрбиесінің нәтижесін арттыруда
оқу және сыныптан, мектептен тыс жұмыстарының көптеген құралдары мен амал
тәсілдерін кеңінен пайдалану ықпалын оның педагогикалық міндеттерін іс
жүзінде шешуге ықпалы және мүмкіншілігі зор.

1.2. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытындағы сынып
жетекшісінің жұмыс бағыттары.

Қазіргі қоғамымызда халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық
және өлім–жітім деңгейі арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың
денсаулығы қауіп тудыруда.
Жуырда ғана өткен дәрігерлер мен провизорлардың съезінде сөйлеген
сөзінде еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы – ел
дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі деп тағы да айрықша
айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты
стратегиялық бағыттарын да көрсетті.
         Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл
бөлу.
         Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен
қамтамасыз ету.
         Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.
Осы бағыттама аясында ел басқарған ағалармен біріге отырып, түрлі
індеттердің алдын алу керек. Салауатты өмір салтын ұсынбаған мемлекеттің
экономикасы құлдырайтыны сөзсіз. Ауру адам қандай іс бітірмек!
Жастар – болашағымыздың алтын тірегі. Жастар арасындағы нашақорлық пен
маскүнемдіктің алдын алу үшін мен мынадай деректер мен цифрларды ұсынғым
келіп тұр.
Жасыратыны жоқ бүгіндері елімізде осынау қауіпті нашақорлықпен
айналысатындар саны өсіп барады. Есірткінің медициналық-әлеуметтік
проблемалары республика орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге
тәуелді болғандардың саны 250 мыңнан асады екен. Ал 1,5 млн-дай адам
нашақорлыққа бейімділік сәтінде отпен ойнағандай әрі-сәрі күй кешуде.
Әсіресе кәмелетке толмағандардың әлгіндей қатерлі дертке әуестене түсуі
қатты ойландыруы тиіс. Міне, сондықтан да қоғамымызда ертеңгі болашағы үшін
мұндай тағылымды шаралардың өткізіліп тұруы ғанибетті іс болмақ. Жылына БҰҰ-
ның сараптауы бойынша есірткінің негізгі массасы 65% Орта Азия арқылы
өтеді, ал Қазақстан арқылы жылына 150 тонна өтеді. Қазақстан Республикасы
бойынша 47 мың адам есірткіні қолданатындар тізімінде. Қазақстан жерінде
жеңіл есірткіден гөрі өте улы түріне көбірек сұраныс болып жатыр.
Республикадағы есірткіні көп пайдаланатын нашақорлар саны қарқынды өсіп
келе жатқан қара дақтар. Мысалы: Теміртау қаласында 9 ай ішінде 633 нашақор
бар екені анықталып, 111 заңды бұзғандықтан істері сотта қаралған. Өз
облысымызда 20 мың 732 нашақор, 637 СПИД ауруына шалдыққандар тіркелген.
Осылардың 48%-ы қылмыскерлер.
Тағы да айтарым, өкінішке орай көптеген азаматтарымыз өз денсаулығын
сақтауға және нығайтуға жауапты емес, немқұрайды қарайды. Тіпті денсаулығы
өзіне емес, тек дәрігерлерге қажет сияқты медицинаға тұтынушылық немесе
масылдық пиғылы бар. Дәрігерлер қанша ескертсе де жаман әдеттерден арылғысы
келмейді. Темекі тартады, насыбай атады, салынып арақ ішеді. Мысалы: К-
деген гипертониямен кісі жағдайы бақуат бола тұра өз (денсаулығына)
кеселіне бір тиын жұмсағысы келмейді, тек үкіметтің қаражатына иек артқысы
келеді. Кейбір аналарымыз қонақ келгенде көл-көсір дастархан жасап, ал өз
денсаулығына аса қажет анемияға қарсы бір дәріні де сатып алып ішкісі де
келмейді. Жалпы, халқымыздың Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде
деген дана қағидасын әрдайым, әрқайсысымыз жадымыздан шықпайтын биік
ұстаным болуға тиіс. Себебі бұл қаражат халықтікі, әрбір салық төлеушінің
үлесі екенін ұмытпағанымыз жөн.
Балаларды жасынан салауатты өмір салтына қалыптастыруға күш салып,
зиянды әдеттерден сақтандыруымыз керек. Денсаулық тәрбиесі – ортақ мәселе.
Халық санының өсуі, оның сапасы, деннің саулығы мемлекет әл – ауқатының
дамуына мұрындық болады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы деген еңбегінде соның 4 негізгі күшін атап көрсетті. Оның бірі
– жер үстіндегі байлық деп отырғанымыз – адам, оның білімі мен іскерлігі,
таланты мен мәдениеті, денсаулығы деген еді.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі
жөнінде мемлекет басшысы алға қойған міндетті жүзеге асыруда халықтың
денсаулығы ең маңызды мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта әлеуметтік
жағдай,өмір сүру ұзақтығының төмендеуі және адам экологиясының қолайсыздығы
бүкіл өркениетті әлем үшін көкейтесті мәселе болып отыр. Еліміздің даму
бағытын бекіткен Қазақстан – 2030 бағдарламасында салауатты өмір салтын
ұстану мемлекеттік манызы бар мәселелермен тең дәрежеде екендігі баса
көрсетілген. Салауаттылық ұғымы қазақ халқының салт-дәстүрін, көнеден келе
жатқан мәдениетін, өнерін, әдет-ғұрпын, жас ұрпаққа ұғындыру.
Салауаттылық - ішкіліктен, есірткі, темекіден аулақ болу, дене және жан
тазалығын сақтау, тіпті қарапайым түрде айтсақ адамның киім киісі, тамақты
қалыппен ішуі де кіретін игі іс-әрекет. Өмір заңдылығы салауатсыздықты
кешірмейді, оғаш қылықтар түбінде опық жегізеді.
Жасөспірімдердің салауаттылық өмірге ұмтылысы, зиянды әдеттерді жек
көрушілігі олардың өзге адамдармен қарым-қатынасына яғни әлеуметтік ортаға
тығыз байланысты. Ұрпақты өмір заңдылықтарына, салауаттылық негіздеріне
бейімдеу мектеп жүйесі жүктеген маңызды да жауапкершілігі мол міндет болып
табылады.
Бала тәрбиесі әсіресе, мектептен тыс уақыттағы сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстардың мән-мағынасы өте зор болып келеді. Бүгінгі
қоғамымызда салауатты өмір салтына деген саналы көзқарастың жеткіліксіздігі
азаматтардың рухани ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.