Елшілік арқылы орыс патшасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе
1. Орта және ұлы жүздегі билік және оның нығайуы
1.1. Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлау саясаты. Орта және Ұлы
жүздердің Ресейге бірігуі
1.2. XVIII ғасырдағы Қазақ-орыс қатынастары
1.3. Қазақ Ордасының ханы - Абылай хан
1.4. Абылайханның ішкі және сыртқы саясаты
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының тарихы көне ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Сондықтан оны бүгінгі тарих ғылымының жетістіктері тұрғысынан
саралау өте күрделі, әрі жан-жақгы, терең талдауды қажет ететін процесс.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін өз қолына алып, егемен ел
болған жерде оның өткен дәуірдегі тарихын сол кезеңнің шындығына сай,
идеологиялық штамптар мен саяси қалыптардан ада, тарих ғылымында бұрын
сыңаржақ баға беріліп келген тақырыптарды мейлінше ашып көрсете отырып,
ақиқат шындық, ғылыми және қоғамдык-саяси тұрғыдан саралаудың маңызы зор.
Міне, осындай Қазақстан тарихыңың күрмеуі көп мәселелерінін арғы-бергі
шежіресін зерттеуде XVIII ғасырдың екінші жартысындағы Орта және Ұлы жүз
тарихының алатын орны ерекше.
Курстық жұмыста қазақ қоғамының өміріңде қиын да күрделі әрі шешуші
кезең болып табылатын XVIII ғасырдағы саяси-әлеуметтік тарихи проблемалары
алынған. Бұл тарихи кезең казақ-орыс байланыстары мен казақ коғамының өз
ішіндегі саяси-әлеуметтік қатынастарының жаңа сатыға өтуімен ерекшеленеді.
Міне, сондықтан XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың басыңдағы Қазақстанның
саяси-әлеуметтік тарихы проблемаларының отан тарихыңда алатын орны ерекше
болмақ. Осыган орай қарасшрылып отырған тақырып арнайы ғылыми зерттеу
объектісі болуға әбден лайық деп білеміз.
Жұмыстың мақсаты: Орта және ұлы жүздегі билік және оның нығайуы туралы
толық мағлұмат беру.
Міндеті: - Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлау саясаты.
Орта
және Ұлы жүздердің Ресейге бірігуі
- XVIII ғасырдағы Қазақ-орыс қатынастары
- Ханы - Абылай туралы және оның ішкі және
сыртқы елдермен жүргізген саясаты жайлы ақпарат беру.

1. Орта және ұлы жүздегі билік және оның нығайуы

Қазақ халқының елдігі жолындағы тарихи күрес барысында, әсіресе, ХҮІІ
ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ хандары өзінің үлкен көршісі Ресей
мемлекетімен байланыс жасауға көңіл бөлді. Орыс мемлекетінің қазақ
хандығымен сауда және елшілік байланыстары Қазан (1552 ж.) және Астрахань
(1556 ж.) хандықтарының Ресейге қосылып, оның Жайық пен Еділ аралығындағы
даланы алып жатқан Ноғай Ордасына саяси үстемдігін орнатқаннан кейінгі
жерде ұлғая түсті. Еділ бойындағы халықтардың орыс мемлекетінің құрамына
кіруі, оның шекарасын Қазақстан жеріне жақындата түсті. Маңғыстау мен
Үстірт арқылы өтетін құрлықтағы керуен жолдары, Каспий, сондай-ақ, Еділ мен
Кама арқылы өтетін су жолы Ресейдің Кавказ, Орта Азия және Қазакстанмен
экономикалық байланысын күшейтуде зор рөл атқарды. Қазақстан өлкесі арқылы
өтетін атақты Жібек жолы барған сайын халықаралық маңыз ала бастады. Бұл
жол Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстырды, сауда-
саттықтты, экономикалық қарым-қатынасты дамытуға мүмкіндік туғызды.
Орыс мемлекеті ең алдымен қазақ даласы арқылы өтетін қатынас, сауда
жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ хандарымен байланысын
нығайтуды көздеді. Сондай-ақ, Сібір хандығына, Орта Азия билеушілеріне
қарсы күресте және жоңғар феодалдары тарапынан күшейе түскен қауіпке
байланысты одақтас іздеген Қазақ хандығы Орыс мемлекетімен экономикалық,
саяси-елшілік байланыс орнатуға мүдделі болды. 1583 жылы Қазақ хандығына
Третьяк Чебуков бастаған орыс елшілігі жіберілді. Соның нәтижесінде орыстың
атақты кәсіпкерлері Строгановтар өзіне Тобыл, Ертіс және Обь бойындағы
жерлердің бекітіліп берілуіне қолдарын жеткізді. Сонымен қатар олар баж
төлемей қазақтармен сауда жүргізуге ұрықсат алды. Бұл кезде Мәскеу
мемлекетінің билеушісі IV Иванмен қазақ ханы Ақназар арасындагы алгашкы
саяси байланыстар Сібір ханы Көшімге кареы бапдтталды.
Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығының арасындағы саяси байланыстардың
дамуы Тәуекел хан жіберген елшілікпен одан әрі жалғасты. 1594 жылдың
аяғында Ресеймен достық келісім жасау үшін Мәскеуге қазақ елшісі Құлмұхамед
жіберілді. Тәуекел орыс патшасымен достық пен ынтымақ жасауға асықты.
Өйткені Бұқар ханы Абдулламен уақытша бітім жасап, ноғайлармен арадағы
қатынас өте шиеленісіп тұрған болатын. Елшіліктің алдына Мәскеуде аманат
ретінде ұсталып отырған ханның жиені Оразмұхамедті босату және Борис
Годуновтай отты қару алу еді. Орыс патшасы Тәуекел ханда жауабында оған
отты қаруы бар көп әскер жіберетініне және қазақтарды олардың барлық
жауларынан сақтайтынына уәде берді. [2;98]
1595 жылы Тәуекел ханға жауап ретінде Ресейден Вельямин Степановтың
елшілігі жіберілді. Елшілік арқылы орыс патшасы: Тәуекел хан және оның
ханзада бауырларының бәрі патшаның қол астына кірсін, ал патша әрі ұлы
князь оларды барлық дұшпандарынан қорғауға, Бұхара мен Көшім ханға қарсы
тұруына көмектеседі. Өзінің патша ағзамға адалдығын білдіру үшін Тәуекел
хан ұлы Үсейінді жіберуді, ал сол үшін бауыры Оразмұхамед ханзаданы
босатуға уәде беретінін хабарлады. Тәуекел хан Мәскеу патшасының талабы мен
қойған шарттары қисынсыз, өте ауыр болғандықтан қабылдамады.
XVIІ ғасырда Орыс мемлекеті мен Қазак хандығындағы ішкі және сыртқы
жагдайлармен байланысты бұлардың арасындағы қарым-қатынас біраз уақытка
үзілді. Саяси байланыстар XVII ғасырдың аяғында, екі мемлекетте де билік
басына аса көрнекті саяси қайраткерлер – Тәуке хан мен I Петр келген кезде
жанданды. Мұның өзі Ресейдің Батыс Сібірді игеру, Түмен, Тобыл, Тара
калаларының өсуі, казак даласы аркылы Орта Азиямен сауданың күшеюіне
байланысты еді. 1687 жылы Тобыл каласына Төшім батыр бастаған казақ
елшілігі жіберілді. Бұл елшіліктің басты міндеті екі мемлекет арасында
неғұрлым берік байланыс орнату болатын. Тобылға 1689 жылдың аяғы - 1690
жылдың басында барған келесі елшілікті Тұманшы батыр басқарды. Бұл екі
елшілікте нәтижесіз аяқталды. Жалпы 1686-1693 жылдары Тәуке хан Ресейге бес
елшілік жіберген, алайда оның берік саяси байланыстар жасауға ұмтылысы
тиісті нәтиже бермеген. Өйткені Тобыл әкімшілігі тарапынан да, Қазақ
хандығы жағынан да жіберілген елшіліктерді екі жақта да дұрыс қабылдамай,
арандатушылық орын алған. Мұның өзі Қазақстан мен Ресей арасындағы
қатынастардың шиеленісуіне әкеп соқтырды. Бұл XVII ғасырдың аяғы - ХVШ-
ғасырдың басында Ресейдің жоңғарлармен жақындасуына себеп болды. Осыған
қарамастан Қазақ хандары солтүстіктегі өзінің үлкен көршілесімен саяси-
экономикалық байланыстарды жақсартуды үнемі өз алдарына басты міндет етіп
қойды. Өйткені Ресей мен Қазақстан хандығының екі жақты жақындасуына XVIII
ғасырдың басында жоңғар феодалдарының шапқыншылығына карсы тұру мүдделілігі
басты себеп болған еді. Бұл кезде қазақ хандығының Бұқар және Хиуамен
қатынастары да шиеленіскен күйінде қала берді. Еділ өзенінің бойындағы
қалмақтар мен башқұрттар Кіші жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп
туғызып отырды. Осындай күрделі мөселелерді шешу үшін Солтүстіктегі қуатты
көрші Ресеймен мәмілеге келуді керек етті. Қазакстанның басқа көрші ел
халыктарымен қарым-қатынасын ұшықтырып, өзіне тәуелді болуын іске асыруға
бағытталған жымысқы саясат жүргізіп отырған Ресеймен тең құқықты, тату-
тәтті қарым-қатынас орнату қазақ хандары үшін, оның ішінде елдің батыс
бетіндегі қалмақтар мен башқұрттардың тынымсыз шабуылынан мазасы кетіп
отырған Кіші жүздің ханы Әбілхайыр үшін қазақ даласында тыныштық орнатудың
кепілі сияқты көрінді. [1;105]
Қазақ даласы Ресейді Шығыс мемлекеттермен жалғастыратын көпір іспетті
еді. Ол арқылы Еуропа елдерінен Шығыстағы елдерге және одан кері қарай
құрлық пен сумен ең төте ежелгі сауда жолдары өтетін. Осы жолдармен
Ресейден Орта Азияға, Ауғанстанға, Персияға, Қытайға, Үндістанға және басқа
шығыс елдеріне баруға болатын еді.
Орыс патшасы Бірінші Петр бұл елдермен экономикалық және саяси
байланыс орнату, оны дамыту үшін алдымен Қазақстан және Орта Азия елдерін
Ресейге қосып алу керек деп есептеді. Осы мақсатта қазақ жеріне бірнеше
экспедиция жіберілді. Солардың бірі - подполковник Иван Дмитриевич
Бухгольцтің экспедициясы. Экспедиция үшін адамдар Томскіден, Түменнен,
Тарадан және басқа жерлерден жинап алынды. Әскери-дипломатиялық сипаттағы
барлық дайындықтар біткеннен кейін, 1715 жылдың шілдесінде құрамында 2797
адамы бар И. Д. Бухгольц отряды жорыққа шықты. 1715 жылғы қазанда
экспедиция Ямышев көліне жетіп, сол жерде Ямышевск деп аталатын бекініс
салды. Осыдан кейін Бухгольцтің отряды Ом өзенінің сағасында 1716 жылы 20
мамырда Омбы бекінісінің негізінңалады. Бұл әскери-инженерлік құрылыстардың
басты мақсаты оңтүстік-шығыс шекараны, Ресей мемлекетінің сыртқы ықпал ету
аймағын кеңейту болып табылды.
И. Д. Бухгольцтің экспедициясынан кейін Батыс Сібір генерал-
губернаторы М. Гагарин Ертіс бойында жаңа бекіністер тұрғызу үшін воевода
Павел Северский мен Василий Чередовты жіберді. 1717 жылдың жазында П.
Северскийдің отряды - Железинск, В. Чередовтың отряды -Колбасин
бекіністерін салды. Чередов одан әрі жүріп Жаңа бекініс - Семипалат (Семей)
бекінісін салатын жерді таңдап алды. Сөйтіп, 1718 жылы Семей қамалының, ал
1720 жылы И. М. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертіске құятын жерінде
Өскемен бекінісінің негізін қалады.
XVIII ғасырдың 20-шы жылдарында Бірінші Петр өкіметі Орта Азия және
Қазақстан билеушілерімен елшілік арқылы байланыс жасап тұрды. Қара теңіз
бен Балтық теңізі арқылы Еуропаға терезе ашқан Бірінші Петр енді Азия
елдеріне төте баратын жолды іздестіре бастады және бұл жолдың қазақ даласы
арқылы өтетінін жақсы түсінді.
Ресеймен қарым-қатынасты нығайтудың қажеттілігіне бұл тұста Кіші
жүзден басқа қазақтың Орта және Ұлы жүз хандары мен ру басшылары да бой ұра
бастаған еді. Өйткені ондаған жылдар бойына созылған жорықтар калмақтарының
және көршілес Орта Азия хандарының шапқыншылық әрекеттері қазақ елін әбден
тоздырып әлсіреткен болатын.
XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ хандары орыс патшасынаң жоңғар
қалмақтарына қарсы көмек сүрап елші жіберді. 1730 жылы 8 қыркүйекте Уфаға
Әбілқайырдың Сейітқұл Қойдағұлов пен Құлымбет Қоштаев бастаған елшілігі
келді. Олар әйел патша Анна Иоановнаға Кіші жүзді Ресей империясының
құрамына қосу жөнінде өтініш жасады. Біз Әбілкайыр хан, - деп көрсетілді
жолдауда, - маған қарасты Орта жүз бен Кіші жүздің көптеген халқымен сіздің
алдыңызда күллі бас иеміз. Сіздің қамқорльмыңызда болсақ дейміз. 1731 жылы
19 ақпанда орыс патшасы Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына олардың
Ресей қол астына ерікті түрде қабылданғаны туралы грамота жіберді. Оны
қазақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге А. И. Тевкелев
бастаған елшілік келді. Олармен бірге Петроградқа жіберілген қазақ елшілері
де оралды. Сонымен 1731 жылы 10-шы қазанда қазақ сұлтандары мен ру
басыларының жиналысында Кіші жүздің Ресей құрамына бодан болып қабылдануы
жөнінде шешім қабылданды. Осыдан кейін 1731 жылы 15 желтоқсанда Тевкелевпен
келіссөз жүргізген Орта жүздің ханы Сөмөке Ресей империясының құрамына
кіретінін білдіріп ант беріп, өзінің мөрін басты. Бірақ, бұл шарт тек
1734 жылдан кейін ғана жүзеге асырыла бастады. [9;55]
Ресей патшасының Кіші жүзді қол астына алғанын естіп, Ұлы жүздің
атынан Қодар би, Төле би, Сатан батыр, Бөлек батыр патша әйел Анна
Иоановнаға хат жазып, Ұлы жүзді де өз қол астына қабылдау жөнінде өтініш
жасады. Бұл хатты Петроградқа Хангелді батыр жеткізді.
1734 жылы 10 тамызда Ресей патшасы Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдау
жөніндегі құжатқа қол қойып, Ұлы жүз хандығына: Сіздерді қол астымызға
Әбілқайырды алған шарттар бойынша аламыз, - деген қағаз жіберді.
Қазақтар Қазақстанның Ресеймен бірігуі елдің экономикалық
өркендеуіне, саяси, мәдени жағдайының жақсаруына игі ықпал жасайды деп үміт
етсе, патша өкіметі өзінің отаршылдык саясатын жүргізу үшін пайдасы бар деп
санады.
1734 жылы 10 маусымда Анна Иоановна Әбілқайырға Ор өзенінің сағасынан
бекініс салу қажеттігі жөнінде хат жолдап, қала салатын жерге И. К.
Кириллов пен А. И. Тевкелевті жіберді.
Патшаның өмірімен қазақ даласындағы өзендердің бойына бекініс
қамалдар салынып, олар біртіндеп ірі қалаларға айнала бастады. Сол тұста
Жайық өзені бойынан 14 қамал салынды. Басқа өзендердің жағалауларынан да
бірнеше қамал-бекіністер бой көтерді. XVIII ғасырдың 50-ші жылдарында Ертіс
өзенінің жағасына салынған Омбы, Железинск, Семей, Өскемен, Ямышев сияқты
қамалдар қалаларға айналды. Мұндай әскери бекіністер салу отарлау саясатын
жүргізуге кең мүмкіндіктер ашты.
Жайық бойында тұрғызылып жатқан қалалар мен бекіністердің маңында
қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды. Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендерінің
бойындағы құнарлы жерлерінен айрылып, оңтүстікке қарай ығысқан Орта жүздің
қазақтары Бұқара мен Ташкент түбіне келіп қоныстануға мәжбүр болды.
1740 жылы Орынбор экспедициясының бастығы генерал-лейтенант князь В.
А. Урусов Орынборға елшілік тапсырмамен келіп, 19 тамыз бен 1 қыркүйек
аралығында Нұралы, Ералы сұлтандармен, Жәнібек, Бөкенбай және Есет
батырлармен, кейінірек Орта жүздің ханы Әбілмембет және Абылай сұлтанмен
келіссөздер жүргізді. Оның барысында Кіші жүз бен Орта жүздің 399 өкілі
Ресейге қарайтындығы жөніндегі шартқа қол қойды. Осы шарттан кейін патша
өкіметінің отарлау саясаты жаңа қарқын алды. 1740-1743 жылдардың өзінде
ғана Кіші жүзбен Оңтүстік Оралдың жерлері түйісетін маңда қазақтардың
қоныстарын тарылтқан, көптеген жаңа бекіністер салынды. Мұндай жаппай
әскери тірек базаларын салуға қарсы болған Әбілқайырмен оның
төңірегіндегілердің пікірі ескерусіз қалды.
Бұл кезде кең-байтақ Орынбор өлкесін басқарып отырған И. И. Неплюев
Ресейдің Кіші жүздегі билігін күшейтуге бар күшін салды. 1742 жылы тамыз
айында Әбілқайыр хан үшінші рет Ресейге бодандығы жөнінде ант берді.
Неплюев Кіші жүздің бағындырылуын тездету мақсатында Қосалқы жоспар
өзірлеп, Сенаттың бекітуіне ұсынды, оны сенат 1744 жылғы 1 науырызда
бекітті. Осы жоспарға сәйкес барлық ағымдағы істер И. И. Неплюевтің өзіне
жүктелді. Әбілкайыр ханның билігін әлсірету үшін Неплюев қарақалпақтар мен
башқұрттарды Кіші жүз қазақтарына айдап салды, сөйтіп ұлтаралық қайшылықты
қоздырды.
1744 жылы Орынбор губерниясы құрылып, оның бірінші губернаторы болып
генерал И. И. Неплюев тағайындалғаннан кейін, онымен Әбілқайыр арасында
араздық басталды. Неплюев Әбілқайыр ханды саяси аренадан кетіру үшін, небір
жымысқа әдістерді қолданды. Ол Орынбор өлкесінде отарлау шараларын адам
айтқысыз қатыгездікпен жүргізді, орыстардың Кіші жүз жеріне қоныс аударуына
барынша қамқорлық жасады.
Әбілқайыр хан патша өкіметі мен Орынбор губернаторының түпкі мақсаты
бүкіл Қазақстанды империяның отарына айналдыру, өздеріне ұнамайтын ықпалды
сұлтандар мен ру басыларын әр түрлі әдістермен жоюды көздейтінін бірден
аңғарды. Олар Әбілқайыр ханды айтқанынан шықпайтын орындаушы деңгейіне
дейін төмендетуте тырысты. Ол үшін И. И. Неплюев ханға қарсы Орта жүздің
атақты шонжары Барақ сұлтанды айдап салып, бұлардың арасындағы феодалдық
топтық қырқысты шиеленістіруге себепші болды. Бұл қырқыс 1848 жылы 1
тамызда Ұлқияқ және Торғай өзендерінің арасында болған қақтығыс кезінде
Барақ сұлтан тобының Әбілқайыр ханды өлтірумен аяқталды. Барақ сұлтан
Әбілқайыр ханды зорлықпен өлтіру өзінің даңқы мен билікке жетуіне даңғыл
жол салып береді деп есептеді. Алайда, ол қатты қателесті, өз
тайпаластарының көпшілік бөлігін өзіне қарсы қойып алды. Қазыбек бидің
жетекшілігімен өткізілген билер соты оны ақтағанымен, халық одан теріс
айналып кетті, сөйтіп көп ұзамай Барақты саяси қарсыластары улап өлтірді.
Ал Кіші жүзде 1749 жылы хан болып Әбілқайырдың баласы Нұралы сұлтан
сайланды. Ол алғашқы жылдардан бастап ақ патша өкіметінің айтқаңдарын
орындайтын тәуелді билеуші екендігін көрсетті. [10;433]
Сонымен XVIII ғасырдың орта кезінде Ресейге Кіші жүздің біраз бөлігі,
Орта жүздің тек аз бөлігі кірді. Ал, Солтүстік-шығыс және Орталық
Қазақстанның негізгі аймақтары Ресей құрамына тек XIX ғасырдың 20-40
жылдарында ғана, патша өкіметінің әскери-саяси күш көрсету нәтижесінде
қосылды.

1. Ресей империясының қазақ жеріндегі отарлау саясаты. Орта
және Ұлы жүздердің Ресейге бірігуі

Патша өкіметі Қазақстан жеріндегі отарлау шараларын біртіндеп жүзеге
асырды. Оның 1742 жылгы 19 қазандағы жарлығы бойынша Жайық өзені жағасының
қамалдар маңында қазақтардың көшіп-қонуына тыйым салынды, сонымен қатар
олардың Каспий теңізінің жағалауында көшіп-қонып жүрген жерлері шектелді.
XVIII ғасырдын 50-60 жылдары Ертіс, Тобыл, Есіл, Үй өзендері алқаптарындағы
Орта жүздің қазақтары да өздерінің мекендеген жерлерінен ығыстырылды.
Қазақ даласында патша өкіметінің отарлау саясаты үш бағытта:
біріншіден, гарнизондар мен күшейтілген бекіністі әскери шептер құрылыстың
тездетіп салу және тұрақты казак-орыс (Орынбор, Жайық, Батыс-Сібір, кейін
Жетісу) мекендерін құру жолымен, екіншіден, саяси әкімшілік реформалар
жасау, сыртқы округтер мен приказдарды одан әрі құру, басқарудың
дистанциялық жұмыс түрін енгізу жолымен, үшіншіден, қазақ даласын өзіне
біржолата қосу, ал Орта Азия хандықтармен сауда-саттықты кеңейту жолымен
жүргізілді. Алайда, отарлау барысында патша үкіметіне жергілікті барлық
билікті ресейлік әкімшіліктің қолына шоғырландыру саясатын жүзеге асыру
сұлтандардың, ру шонжарларының, билердің наразылығын тудырды. Өйткені
оларды патша өкіметі орындары сот-әкімшілік қызметіне қатыстырмауға
тырысты.
Патша өкіметі қазақ даласын түпкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі
реформалар жүргізіп, қазақтың елдік-этникалық ұйытқысын ірітіп, ұлыстарды
бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан
айырды. Рас, олар мұның бәрін бірден жүзеге асыра қойған жоқ. Бұқпантайлап,
торғай ұстаған мысықтай, жақыннан қармау үшін алыстан арбап, зымияндық
саясат жүргізді. Патша өкіметі оны кезең-кезеңімен іске асырды. [12;125]
Оның алғашқысы - 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу
жүйесіндегі протектораттық дәуір, яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке
формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу еді. Бұл кезде
патша өкіметі ел билеудің бұрынғы хандық жүйесін сақтап, оның ішкі
тірлігіне араласпай, тұзақты алыстан құрып, сырт иелігін жасады, яғни қазақ
елін өзіне жағынып, бас шұлғып, бағынышты болған хандар арқылы басқарды.
Сөйте тұра, қазақ жұртының арасына өз білімдар адамдарын қаптатып, ғылымды
бет перде етіп алға ұстап, соның тасасында тұрып, елдің әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін, мінез-құлқын жан-жақты зерттеп, қазақ халқының осал тұстарын
пайдалануға тырысты. Оны меңгергеннен кейін хан тағына үміткер ханзадалар
мен сұлтандар арасында ши жүгіртіп, оларды тақ таласына итермеледі.
Солардың ішінде шенге құмар, атаққұмарлары ерекше бағаланып, бұлардан патша
өкіметі ештемені де аяған жоқ. Патша отаршылары қазақ жұртшылығының арасына
алауыздық ұрығын осылайша енгізе бастады.
Патша үкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржола
кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша үкіметінің
отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші
арқылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті қазақ шаруаларын қонысынан
қуа бастады. Олардың орнына ішкі Ресейде жоқшылыққа ұшыратқан орыс
босқындарын әкеп орналастырды.
Отарлаудың осы әскери-әкімшілік кезеңінде патша өкіметінің тірек
пункттері ретінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды
тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер
Қазақстанның ішкі аймақтарына тамыр жайды. Бастапқы кезде бұл бекіністер
Орал, Ертіс сияқты өзен-арналарына орналасты. Ал кейінірек патша өкіметінің
отарлау саясатының күшеюі нәтижесінде әскери қамалдар салу Қазакстанның
батыс, солтүстік-шығыс аймақтарын тегіс қамтыды. 1744 жылы Орынбор қаласы,
1752 жылы Петропавл қаласы салынды. Ресейдің Шығыс Қазақстан жеріндегі
экспансиясы бұрынғысынан неғұрлым күшейе түсті. 1752 жылдан бастап Оңтүстік
Алтайдың, Ертістің жоғарғы ағысындағы Үлбі, Бұқтырма және Нарым бойындағы
жерлердің Ресейге қосылғаны туралы ресми түрде жарияланды. 1760 жылы
Өскемен бекінісінен Телецк көліне дейін бекіністер салына бастады. Келесі
1761 жылы Өскеменнен Зайсан көліне дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда
болды. 1764 жылы Кузнецк-Колыван шебінің бір бөлігі Өскеменнен Тигерец
форцостына дейін көшірілді. Сөйтіп, Қазақстандағы шекаралық шептің шығыс
қанаты XVII ғасырдың 60-жылдары Ресей әскери қамалдарының бірнеше шебінен
тұратын күшті бекіністі ауданға айналдырылды. [11;165]
Салынып жатқан бекіністердің қорғанысын қамтамасыз ету үшін Ресейден
Қазақстанға жаңадан көптеген әскери күштер әкелінді. Бұдан басқа патша
өкіметінің өкімшілігі Солтүстік және Шығыс Қазақстанға орталық
губерниялардан орыс шаруаларын қоныстандыруға белсене күш жұмсады. Бұл
жерлердегі қазақтарды ығыстырып шығару жөнінде шаралар қолданылды. 1764
жылы қазақтардың Ертіске 10 шақырымнан және орыс бекіністеріне 30
шақырымнан жақын жерде көшіп жүруіне тиым салынды. Патша өкіметінің отарлау
ежелден тұрып жатқан қазақтардың дәстүрлі қоныстарын тарылтты, Сібір
әкімшілігі мен қазақ сұлтандары арасында шиеленіс тудырды. Шығыс аймақта
патша өкіметі әскери әрекеттерінің күшеюі, Цин империясы әскерлерінің
Қазақстан жеріне басып кіру қауіпі, 1771 жылы Орта жүздің ханы Әбілмамбет
өлгеннен кейін хан болып сайланған Абылайдың Ресей бодандығын сақтай
отырып, Қытай империясы өкімет билігін де қабылдауға мажбүр етті. Абылай
ұстанған екі жақты бодандық саясат Қазақстанның өмірлік мүдделеріне сай
келді. Екі ірі мемлекеттің Абылайды Орта жүз ханы деп мойындауы, оның
позициясын едәуір нығайта түсті. Ол жоңғар басқыншылығына қарсы күресте үш
жүздің жасақтарын біріктіріп, қазақ халқының азаттық Күресін ұйымдастырған
айбынды әскери қолбасшы болды. Абылай аса ірі шайқастарда ерен ерлігін,
батырлығын көрсете білді. Ол қазақтардың бір орталыққа бірігіп, сыртқы
жаулармен күресте олардың еркіндігін сақтап қалуда үлкен еңбек сіңірді.
1781 жылы Абылай қайтыс болғаннан кейін Орта жүздің ханы болып оның
баласы Уәли сайланды. Ол бір мезгілде Ресейге де, Қытайға да бодан болатыны
жөнінде ант беріп, өз әкесінің саясатын жалғастыруға ұмтылғанын көрсетті.
Дегенмен, оның тұсында хандық ішінде ыдыраушылық күшейді, сұлтандардың
ықпалы өсіп, мұның өзі қазақ хандығының әлсіреуіне әсерін тигізді. Бұл
Ресейдің Орта жүз жеріне неғұрлым белсенді түрде енуіне жағдай жасады.
ХҮІІІ ғасырдың аяғы - XIX ғасырдың басында өзінің отарлау саясаты барысында
патша өкіметі ең әуелі Қазақстан жеріндегі хандық билікті жоюға кірісті.
Хан билігі орыс шенеунігі басқарған уақытша кеңестің қолына көшті. Осындай
кеңес құру арқылы Кіші жүз бен Орта жүз хандықтарының саяси дербестігін
түпкілікті жою мақсатын көздеді. Патша өкіметі бұл мақсатты іске асыруды
Орта жүз хандығынан бастады. Мұнда 1815 жылы Орта жүз ішіндегі Уәлидің
билігін әлсіретуге тырысып, екінші хан етіп Бөкейді тағайындады. Орта
жүздің хандары Бөкей 1817 жылы, Уәлихан 1819 жылы қайтыс болған соң, патша
өкіметі жаңа хан сайлатпай, Орта жүзді бірнеше әкімшілікке бөліп, оларды
басқарып-бақылауға патша өкімдерін қойды.
1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М. М. Сперанскийдің
басшылығымен Сібір қырғыздары туралы жарғы, 1824 жылы Орынбор қырғыздары
жөніндегі жарғы - деген құжат негізінде патша үкіметі қазақ жерін басқару
тәртібі жөніндегі заң шығарды. Осы заң бойынша Орта жүз бен Кіші жүз
хандықтары жойылды. Кіші жүзде (соңғы хан Шерғазы Айшуақов) хандық биліктің
орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік-саяси басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта
жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Орта жүз жекелеген
әкімшіліктерге бөлініп, Омбы қаласының ішкі округтері деп саналды. Округтер
болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Болысқа бөлудің негізіне рулық
емес, территориялық бөліну принципі алынды. Сондықтан жаңа заңды іске асыру
барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберден екінші әкімшіліктін жеріне
ауысуы шектеліп, бұрынғы көшіп-қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл
старшындары қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар тарайындалып, бұл
қызмет шын мәнісінде атадан балаға мирас болып қалдырылып отырды.
XIX ғасырдың басында Хиуа хандығы Мервті басып алып, өзінің билігін
Каспий теңізі жағасындағы түркмендердің бір бөлігіне, Үстірт пен Сырдария
қазақтарына жүргізіп тұрды. Ал Оңтүстік Қазақстан қазақтарының бір бөлігі
Қоқан қарауында болды. Хиуа мен Қоқан қол астындағы қазақ шаруалары бұл
елдердің феодалдарына қарсы күреске талай рет көтерілді. Олармен бірге
еңбекші қырғыздар, өзбектер, қарақалпақтар және басқа да халықтар ұзаққа
созылған ұлт-азаттыұ күресін жүргізді. Соның ішінде 1821 жылғы көтеріліс
айрықша тегеурінді болды, оған Түркістан, Шымкент, Әулиеата маңындағы қазақ
шаруалары қатысты. Көтерілісті Тентектөре басқарды, оның басшылығымен 12
мыңға жуық көтерілісші шайқасты. Көтерілісшілер Сайрам қаласын басып алып,
оны өздерінің әскери-стратегиялық тірегіне айналдырды.
Бұл кезге дейін Хиуа мен Қоқан хандары өздерінің қол астына кірмейтін
қазақ және қырғыз жерлеріне олжа салу үшін жорықтар жасаса, енді олар
Қазақстанның оңтүстігі мен Қырғызстан жерін өзіне қаратуды көздеді. Ал
оңтүстік қазақтары Қазақстанның басқа жүздерімен бірге біртұтас елдікті
сақтап, Ресеймен бірігуге ұмтылды. 1818 жылы Ұлы жүз қазақтары өздерін
Ресей қол астына қабылдауын сұрап, патша өкіметімен келіссөз жүргізді. 1819
жылдың 18 каңтарында Сүйін Абылайханов сұлтан өзіне қараған 55462 адаммен
Ресейге адал болатыны жөнінде ант берді. 1824 жылы I Александр Ұлы жүздің
Жетісуда көшіп-қонып жүрген 14 сұлтанын (165 мың ер адамы бар) Ресейдің қол
астына қабылдауы туралы куәлікке қол қойды. 1830 жылы патша өкіметі Орта
жүздің бірқатар аудандарының халқынан (25400 үй, 80481 ер адам) ант
қабылдады. 1845-1847 жылдары Ұлы жүздің барлық рулары дерлік (оңтүстікте
көшіп-қонып жүрген, әлі де Қоқан хандығының қол астындағылардан басқалары)
Ресейге қарады. Сөйтіп, XIX ғасырдың алғашқы жартысының аяғына таман, атап
айтқанда, 1847 жылы Орта жүз қазақтарының басым көпшілігі орыс бодандығына
көшті де, Қазақстанның Ресеймен бірігу процесі аяқталу сатысына қадам
басты. [8;79]
Орта және Ұлы жүздердің қосылған территорияларында Актау, Алатау,
Қапал, Сергиополь (Аягөз), Лепсі, Верный бекіністері салынды. Бұл
бекіністер Ресейдің Іле өзенінің арғы бетіндегі (Заилийск) билігін
нығайтуға арналған тірек пункттеріне айналды. 20-40-шы жылдарда Қарқаралы,
Көкшетау, Аягөз, Ақмола, Баянауыл, Аманқарағай округтерін құру аяқталды.
Ұлы жүздің қосылған аудандарын басқару үшін 1848 жылы Батыс-Сібір генерал-
губернаторына бағынатын үлкен Орданың приставы лауазымы белгіленді. Жетісу
өлкесінде 1847 жыл мен 1867 жыл аралығында казак-орыстар тұратын 14 станица
бекіністері салынды. Бұл Ресей империясы отарлаушы әкімшілігінің өкіметін
нығайтуга көмектесті.
Қазақстанды отарлаудың және Шу мен Талас алқаптарының қазақтарына
ресейлік ықпалды таратудың басты тірегі Верный бекінісі болды. Осы жерден
орыс әскерлерінің Шу анғрары арқылы қоқандық бекіністері - Әулиеатаға,
Шымкент пен Ташкентке қарай әскери шабуылы басталды. 1863-1864 жылдары
полковник М. Черняевтің әскерлері қоқандтык бекіністер - Созақты,
Шолаққорғанды, Әулиеата және Шымкентті, ал патша офицері М. Веревкиннің
жасақтары Түркістанды күшпен басып алды. Сөйтіп Шығыс-Сібір мен Сырдария
шептері қосылды. Ұлы жүзді Ресейдің жаулап алуымен, жалпы Қазақстанды қосып
алу осылай аяқталды. Осымен байланысты қазақ елі жалпы ресейлік қоғамдық
еңбек бөлінісіне ене бастады. Пошта, жол қатынасының дамуы, сауданың,
экономикалық байланыстың орнығуы іске асты.
Қазақ елі негізінен мал өсіруші өлке еді. Егіншілік шаруашылық
айналымына енді-енді еніп келе жатты. XIX ғасырдың 30-60-шы жылдарында
Қазақстанда небәрі 29 мың десятин егін егілді. Оның 14 мыңы Батыс Қазақстан
аймағында, қалғаны елдің басқа аудандарында орналасты. Егіншілік халықтың
аралас шаруашылық жүргізуі есебінен дамыды. Жартылай көшпелі өмір сүріп,
мал өсіретін шаруалардың бір бөлігі көктем шыға жер жыртып, тұқым сеуіп,
тырмалап егінді қарайтын адам қалдырып, жайлауға көшетін, сонан соң егін
жинауға оралатын.
Егінші қазақтарды жатақтар деп атады. Жатақтардың көбінде көлігі,
құрал-саймандары болмады. Сондықтан олар жинаған өнімнің тең жартысына
дейін беріп, көлікті, күрделі құрал-сайманды байлардан, ауқатты шаруалардан
жалға алатын. Қазақтар балық аулау, тұз өндіру, аңшылық істермен де
айналысты. Мал, аңтерілерін, құс мамығын өңдеп сатуды жолға қойып, ұста-
зергерлік кәсіп ететін қазақтар аз болған жоқ. Ресейден шығысқа қарай
өтетін сауда жолындағы қазақ шаруалары керуеншілерге көлік жалдап та пайда
түсірді.
Қазақстанда табиғаттың мол қоры болды. XIX ғасырдың ортасына қарай
көптеген кен орындары ашылып, мыс, қорғасын, күміс, көмір өндіру қолға
алынды. Кен балқытатын, өндіретін, өңдейтін кәсіпорындар салына бастады.
Қазақ жерінде тауар-ақша қатынастары бірден-бірге дами берді. Оған
жәрмеңкелік сауда жасаудың зор ықпалы тиді. Қазақстандағы Қызылжар, Семей,
Актөбе, Көкшетау, Гурьев, Орал, сондай-ак, көрші Ресей губернияларындағы
Омбы, Қорған, Түмен, Орынбор, Ірбіт, Төменгі Новгород қалалары ірі сауда
орталықтарына айналды, оларда жазғы және күзгі кездерде жәрмеңкелер жұмыс
істеді. Қазақстан орыс кәсіпшілігі үшін мал, шикізат жеткізуші әрі өндіріс
өнімдерінің тұтынушысы болды. Қазақтар жәрмеңкелер мен айырбас пункттеріне
қой, жылқы, ұсақ және ірі қара малдары мен май, былғары, тері, өлтірі, ешкі
түбітін, арқан жеткізді.
ХVІІІ ғасырдың соңы - XIX ғасырдың басында Ресеймен шекаралық сауда
орталықтарында Қазақстаннан тек бір жыл ішінде 1,5 миллионнан астам мүйізді
ірі қара мал және 100 мыңнан аса жылқы сатылған. XIX ғасырдың ортасында
Ертіс шекаралық ауданында жыл сайын 150 мыңдай жылқы, 3 млн. қой-ешкі және
100 мың өгіз бен сиыр - барлығы 8 млн. сомға дейін қаржыға мал түсіп
отырған.
Бұл кезде Қазақстан Ресей астығынының негізгі тұтынушысына айналды.
Барлық шекаралық сауда орындары арқылы мұнда жыл сайын 400-500 мың сомға
астық жеткізілді. Ресейден шұға, қағаз, қант, бояулар, жабайы аңдардың
қымбат терілері, өңделген былғары, темір, болат, шойын, ине, алтын және
күміс теңгелер алды. Сауда негізінен айырбас ретінде жүрді. Баға өлшемі
жұрттың бәріне бірдей үш жасар қойдың құны 1 сом күміске теңеліп, сол
бойынша басқа тауарларға тиісті баға қойылды.
Халықтың бай, кедей болып жіктелуінің күшеюі, жартылай көшпелі елге
ақша-тауар қатынастарының барған сайын батыл енуі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық құрылымын өзгертіп, әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістірді
және қауымдық-рулық қалдықтарының күйреуіне себебін тигізді.
Бұл өзгерістер бірден бола қалған жоқ. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.