Сауын сиырларын қысқы сауым мезгілінде азықтандырудағы қажетті азықтар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әдебиетке шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.2. Сауын сиырларын азықтандыру ерекшеліктері және сауын сиырдың
энергия мен қоректік заттарға мұқтаждығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Сауын маусымының әр кезеңінде, сауын сиырларын азықтандыру үшін
қажетті азықтарға қысқаша сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25 1.4. Сауын
сиырларын қысқы сауым мезгілінде азықтандырудағы қажетті
азықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.5. Жазғы сауым мезгілі кезінде сауын сиырларын азықтандыру
барысында, кейбір қоректі және биологиялық белсенді заттардың организмге
әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 32
ІІ. Есептеу бөлімі
2.1. Сауын сиырларына тәуліктік рацион жасау, және осы рациондарды талдау.
Сауым маусымының әр кезеңіндегі сауын сиырларын азықтандырудағы жылдық азық
мөлшерімен қоректік заттардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... .
Кіріспе
Мал шаруашлығының, оның ішінде сауын сиыр шаруашылығының жедел өсіп
өркендеуі, оны ғылым негізде, өнеркәсіптік технлогияға ауыстыруға тығыз
байланысты . Ол үшін мал фермаларын ірілендіріп, мал басын шоғырландыру ,
шаруашылықты бір бағытқа икемдеп мамандандыру қажет.
Қазіргі уақытқа, халық шаруашылығының қай саласы болсын ғылыми-
техникалық прогресс негізінде дамып , жетіліп келеді. Бұл ең алдымен сол
саладағы барлық технологиялық процестерді түгелдей механизациялау арқылы
жүргізіледі.
Мал өнімі, әсіресе сүт өнімі жыл бойы үзіліссіз өндірілуі қажет екені
жалпыға мәлім. Сондықтан мал шаруашылығындағы технологиялық процестерді -
малды азықтандыру, сауу, қиын тазарту және суару сықылды жұмыстардың бәрін
техника күшімен жүргізуге болады. Алайда, мал басы аз, өнімі төмен ұсақ мал
фермаларында, көптеген күрделі, жоғары өнімді техникаларды қолдануға
мүмкіндік жоқ. Өйткені олардың қуаты толық пайдаланылмайды, осыдан барып
оған жұмсалған күрделі қаржы, амортизация, жөндеу шығындары мал өнімінің
өзіндік құнын қымбаттады.
Н. Омарқожаевтың (1998) деректері бойынша, сауын сиыр рационын құрастыруды
әр шаруашылық өзіндік азықтандыру ерекшеліктерін, экономикалық тиімділігін
ескере отырып типтік рациондарға негіздеп ұйымдастырады. Рациондар сауын
сиырлардың өнімділігін арттыруға бағытталып нормалық көрсеткіштерге барлық
қоректік, минералды және витаминді заттар бойынша сәйкестіріледі.
Л.Гофман мен Р.Шиманн (1978) деректері бойынша рацион құрғақ затындағы
энергияның шоғырлануы оның алмасуы тіршілікті қамтасыз ету және өнім
өндіруге жұмсауына ықпал етеді.
А.Ә.Төреханов., Ж.К.Каримов., Ш.Д.Даленовтардың (2006) зерттеулеріне
сәйкес, әрбір сиырдың беретін сүті мен салмағына қарай азықтық рационы да
айрықша болады. Сиырларды сүтейтудің негізгі шарты – жем-шөпті баптап беру
ісіне үлкен назар аудару керек. Сиырларды сүтейту үшін тек дұрыс
азықтандырумен қатар, олардың желініне, сауу әдісіне де ерекше көңіл
бөлінуі керек.
Д.Қ.Найманов пен Н.Ә.Жазылбековтың (2006) дәйектемелерінде, бұзаулаған
соң сиыр суды көп қажетсінбейтігіндігі айқындалған. Бұзаулағаннан 30-40
минуттан кейін сиырды жылы сумен суарады. Майда,
жұмсақ, сапалы пішен беріледі. Сиырды толық азық нормасына,
күн сайын азықты біртіндеп қоса отырып 8-10 күнде жеткізеді.
В.И.Георгиевскийдің (1979) сауын сиырларына жүргізілген зерттеулерін
рациондағы құрғақ заттардың ішіне күкіртті 0,12-0,18%
деңгейінде,жануардық қоректік мұқтаждығы ретінде пайдалануға
болатындығы ескертілген.
А.ш.ғ.д., Қ.Құсайыновтың (2001) зерттеулері бойынша, көлемді, ірі,
азықтарды сауын сиырларына жекелеп бергеннен гөрі араластырып, толық
рационды құрама азық түрінде пайдалану жақсы нәтиже береді. Толық рационды
құрама азық жақсы желініп, құрамындағы қоректік заттары жақсы қорытылады.
Оны дайындау үшін әр азықтың ерекшелігін, химиялық құрамын ескеріп, арнайы
рецепт жасау қажет. Толық рационды құрама азық жемшөп қорын тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді, малдың жеуіне де өте қолайлы, сонымен қатар
малдың (соның ішінде, сауын сиырларының) организміне сіңімді келеді, мол
өнім түзуге ықпал етеді.
Н.Ә.Жазылбеков., М.Т.Ахметов., Д.К.Кәрібаевалардың (2007)
мәліметтеріне сүйенсек, қазіргі экономикалық жағдайда сүт өнімін арттыру
сауын сиырлардың сүттілігін көбейтуге тікелей байланысты. Сүт өнімінің
артуына оларды толық түрде азықтандыру, олардың денсаулығына, көбею
қабілетіне және сүттің технологиялық сапасына әсер етеді. Сауын сиырларға
берілген азықтардың сапасы, оған кеткен шығынға байланысты, алынған өнімнің
соңғы нәтижесін анықтайды.
А.А.Алиев (1980) өз еңбектерінде атап өткендей, сауын сиырларға
берілетін азық құрамында майдың көп мөлшерде болуы, асқорыту процесіне зиян
екедігі туралы пікірлер көптеп кездеседі, алайда өнімділігі жоғары сауын
сиырларына (сауым маусымы кезіндегі сүттілігі 6000кг және тірілей салмағы
600-650 кг), азықтандырылу барысында тәулігіне 1000 грамға дейін майлы
азықтарды қолдану, асқорыту процестеріне ешқандай кедергі келмегендігін,
есептік дәлелдемелер нақтылайды.
Н.Б.Мұқановтың (2004) еңбектерінде көрсетілгендей, сүтті сиыр барлық
аймақта ұсталғанымен бір жоспар бойынша жұмыс ісеуге болмайды, өйткені әр
аймақтың ауа райы, топырағы, өсетін өсімдіктерінің құрамы әртүрлі. Сауын
сиырларды жайылымда ұстағанда олардың өнімділігі 14,4 % артып, 1 кг сүтке
жұмсалған шығын қолда ұстағанға қарағанда 8,7% азаяды. Сауын сиырларын
жайылымда ұстағанда олардың сүттілігі артып, оны өндіруге жұмсаалтын шығын
кемиді. Соған сай сүттің өзіндік құны арзандайды.
И.С.Поповтың (1957 ) деректеріне сүйенсек, сауын сиырларына арналған
рациондарда энергия көзі ретінде көмірсуларды, және алмастырылмайтын азық
заты ретінде майды қолданады. Сүттің өнімділігінің деңгейімен майдың көлемі
арасындағы байланыс нақты анықталған.
Б.К.Бердібекованың (2005) мақаласында талқыланғандай, малды
азықтандырудың әр түрлі әдістерінің ішінде ең тиімдісі – толық рационды
балансқа келтірілген қоспа азықты қарапайым әдіспен ұсақтап (5-7 см),
жемшөп, сүрлем, пішендеме және басқада қоспалармен байытып даярлау. Жылына
3500-4000; 4000-4500 кг сүт беретін сауын сиырларға берілетін толық
рационды қоспа азық қатынасы: ірі және шырынды азықтар 66,0-70,0 %, құрама
жем 34,0-30,0 % болуы тиіс.
Р.Ескендированың (2011) мақаласындағы тың деректерге сүйенсек,
азықтандыру технологиясы, мол сауын мен сиырлардың денсаулығын қаматамасыз
ететін басты фактор болып табылады. Сауын сиырлары үшін арнайы жасалған
рациондар концентраттардың жоғары үлесімен ерекшеленеді. Рациондағы
құрылымдық азық малдың күйсеуін арттырып, нәтижесінде ас қорыту жүйесі
бұзылуының алдын алады. Жақсылап араластырылған азық сиырлардың тек өзіне
ұнаған ингредиентті таңдап алуына жол бермейді. Бұл үшін кешендерде
вертикальді азық араластырғыштар орналастырылған, ол – тамаша азық
қоспаларын дайындап, оның сиырларға таратылуын жеңілдетеді.
Н.Б.Мұханов пен Б.А.Мыхановтың (2007) мақалаларында сипатталғандай, сиыр
сүтінің желінінде болатын қанның құрамдас бөліктерінен түзілетіні белгілі.
Сондықтан сүттің құрамы мен мөлшері олардың қандағы ара қатынасына
байланысты. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сауын сиырларының қан
құрамындағы жалпы белок мөлшері жаз мезгілінде, қыс айларына қарағанда мол
болады.
И.В.Артемовтың (1998) мәліметтеріне сүйенсек, сауын сиырларға 20 кг
гүлтәжі көк балаусасын бергенде әдеттегі өсімдіктердің осынша мөлшердегі
көк балаусасын бергендегімен салыстырғанда күнделікті сүт мөлшері 1,8 кг
немесе 12 %, майы 0,21% және белогы 14% артқан.
А.П.Коробовтың (2006) ғылыми жұмыстарында нақтыланғандай, жануарлардан
өнім өндіру басты 3 факторға ( азық – 60 %, гентикалық потенциал – 25 %,
технология – 15 %) қатысты болып келеді. Міне, сондықтанда сауын
сиырларына азық дайындау барысында, толыққұнды рацион қолданылады. Әр
сиырдан жылына 4000-4500 кг сүт өнімін алу үшін, әр басқа мынадай
азықтардың шартты мөлшері қажет:
● 40-45 ц – азық өлшемі;
● пішен 1-2 т;
● пішендеме 1,5-2 т;
● Сүрлем 5-6 т;
● Көк азықтар 9 т;
● Концентраттар 0,8-0,9 т;
Сауын сиырларының энергия мен қоректік заттарға мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін, олардың құрғақ заттағы концентрациясын, рационда
межеленген нормада сәйкестендіру шарт.
С.Н.Салханова (2007) жүргізген зерттеулеріне сүйенсек, мал
шаруашылығының қазіргі заманғы қарқынды дамуы кезеңінде малдың өміршеңдігі
мен өнімділігін арттыратын биологиялық белсенді қосылыстарды зерттеу мал
басын сақтауда және жоғарғы өнім алуда маңызды мәселе болып отыр. Осындай
белсенді қосылыстарға иммуноглобулиндер де жатады, себебі иммуноглобулиндер
( G1, G2, M және A) – малдың иммундық статусын, өміршеңдігін және
өнімділігін анықтайтын биологиялық белсенді белоктар.
Н.Ә.Жазылбеков., Ж.Паржанов., Н.Б.Мұханов.,Б.А.Мыханов (2007) сынды
беделді ғылымы қызметкерлердің еңбектерін сараласақ, еліміздегі өсірілетін
ірі қараның басым бөлігін өнімділігі төмен жергілікті сауын сиырлар,
олардың зауыттық тұқымдармен ардағы әртүрлі сатыдағы ұрпақтары құрайды.
Қазіргі уақытта саланың барлық мүмкіндіктері толық пайдаланылмай, сауын
сиырлардың өнімділіктері тұрақты бір деңгейде қалып келеді. Бұл жағдай сүт
өнімдеріне деген сұранысты қанағаттандыру мүмкіндігін шектеп отыр. Кез
келген мал тұқымының ерешеліктері, барлық өнімділік қасиеттері оның өсіп-
жетілуі барысында дұрыс, қалыпты азықтандырылуынада негізделеді. Сол
сияқты, сауын сиырлардың да сүт өнімділігі оларды тірілей салмағымен қоса,
нормалап азықтандырылуынада байланысты.
Ж.М.Құрмановтың (2007) мәліметтері бойынша, Қазақстанның солтүстігі
жағдайында сауын сиырларын сүт беру өнімділігі маусымдық сипат алады да,
мұның өзі көп жағдайда оларды витаминдермен қамтамасыз етуге байланысты
болады. Қыста азықта каротиннің және организмде А витаминінің жетіспеуі
салдарынан организмде меповитаминдердің, каротин, А және С витаминдері
алмасуы бұзылып, малдың сүт беру функциясы кемиді. Каротиннің ең
эеткіліксіз кезеңі қолда бағудың екінші жартысы. Сондықтанда бұл кезең
рационға витаминдері жеткілікті азықтар (сапалы пішен, витаминді шөп ұны
т.б.) немесе өнеркәсіпте шығарылған синтетикалық витаминдер қосу
практикалық қажетті шара.
Сауын сиырларына қорытылатын протеинді 20 %-дан артық беруге болады.
Соңғы кездегі зерттеулерге қарағанда, егер рацион қоректік факторларға
қатысты жақсы жоспарланған болса, қорытылатын протеинге деген қажеттілігін
төмендетуге болады. И.С.Поповтың 1957 ғылыми-шаруашылық тәжірибелерінің
негіздемесінде 1 кг сүттегі қорытылатын протеиннің нормасын 56-64 г-ға
дейін түсіру мүмкіндігі көрсетілген.
Сауын сиырларын азықтандыру барысында қоректік заттар құрамына майды
өлшеусіз мөлшерде қосу өрескелдік. А.Бушман (1929) мен В.Веннерстромның
(1940) зерттеулеріне қарасақ, рацион барысында майды
0,9 кг-нан артық қолдану сиырлардың іш бұзылуына және сүттілігінің
төмендеуіне әкеліп соқтыратындығы байқалады.
Майлылығы 4 % болатын 1 кг сүттегі көрсеткіштердің ортаоптимальді
артуы, азық өлшемінде 0,46 және қорытылатын протеинде 65 грамға дейінгі
көлемде кездеседі. Х.Мельгор өз тәжірибелерінде алғашқылардың бірі
болып, протеин жеткізу деңгейі сауын сиырының сүттілігінің артуына ғана
емес, сүт құрамынада айрықша әсер етеді.
А.П.Дмитреченко мен П.Д,Пшеничныйдың (1975) еңбектеріне зер салсақ,
сауын сиырларына сондай-ақ, йод, темір, кобальт, мыс, кей кездері күкірт
пен калий жетіспеушілігі байқалады. Сауын сиырларында натрийға деген
мұқтаждықты ас тұзын беру арқылы қамтамасыз етуге болады. Әдетте,
сиырларға азық өлшемінде 5 грамм ас тұзын, немесе 1 г құрғақ затқа 5-8
грамм ас тұзын беру жеткілікті. Сауын сиырларында ас тұзына деген
қажеттілік, шамамен көк азыөтармен және сүрлеммен азықтандыру барысында 2
мәрте байқалады.
И.М.Захарченко өз зерттеулерінде, сүт өндіру барысында, сүт құрамындағы
А витаминінің белсенділігн арттыру үшін, қыс мезгілінде өнімділігі төмен
сиырларға тәуләгәне 600-1000 мг, ал өнімділігі жоғарыларға 900-1500 мг
каротин беру қажеттігін көрсетеді.
Күйісті малдың азықтық мұқтаждығын алмасу энергиясымен
бағалауды ұсынған ағылшын ғалымы М. Блэкстердің (1965) топшылауынша, мал
азығының игерілу тиімділігі малдың тірілей салмағына, өнімділігі мен рацион
құрғақ затында алмасу энергиясының шоғырлануына тәуелді өзгереді.
Сауылым сүттің жас ерекшелік өзгерісі мал тұқымының ерекшелігіне ,
оның азықтануына, күтіп-бағылуына және т.б. байланысты. Мысалы,
В.Ф.Красотаның көрсеткендері бойынша қара ала тұқымына жататын сиырларды
жеткіліксіз азықтандырса, жоғары сауылым 7 сүт түзілуіне сәйкес келеді.
Бірінші, төлдеген құнажыннан шыққан сауылым сүт 60-65 % көлемін құрайды.
Т.К.Бексейітовтың (2011) мәліметтері бойынша, далалық қызыл тұқым
сиырларының жасы ұлғая келе, олардың сүтінің өнімділігі де артады екен,
әрине, осыған сәйкес олардың желіндерінің көлемі де ұлғаяды. Сүт сауыны
бірінші рет болып тұрған сиырларымен салыстырғанда толық жастағы сиырлардың
желін көлемі сауынға дейін 3,7 % - ға артық болған.
Мал төлдерінің өсуіне және дамуына қоректендірудің түрлі деңгейінің
әсер етуін көптеген зерттеушілер ХІV ғасырда да зерттеген. Алайда, осы
мәселе бойынша экспериментальды жұмыстарды Н.П.Чириков (1891, 1909, және
1926) іске асырған. Ол жергілікті аз өнім беретін жануарларды жастайынан
жақсылап қоректендіру жолымен олардың шаруашылыққа пайдалы өнімділік
сапасын жақсартуға болады деп жазған.
Жаңа Зеландияда Мак-Микеннің (1956) өткізген зерттеу жұмысы аса көңіл
бөлетіндей. Оның тәжірибелік жұмыстары қоректендіру жағдайы және оларды
сүтпен қоректендіру кезеңінің сүт өнімділігіне әсерімен танысу мақсатында
егіз және апалы-сіңілі қашарларға ұзақ уақыт бойы жүргізілген.
Т.С.Садықұлов пен Т.К.Бексейітовтың (2011) деректеріне сүйенсек,
қоректендіру деңгейі жануарлардың дамуына әсер ететін ең маңызды
факторлардың бірі екендігі анықталған. Мұның өзінде қоректендірудің
жалпы деңгейін оның толық құндылығын, рацион құрылымын, онтогенездің
жекелеген кезеңдері бойынша құнарлы заттарды бөліп таратуды тани білу
керек.
А.П.Дмитриченконың және А.М.Балабонованың (1954) сауын сиырларына
жасаған тәжірибелерінде оларды қоректендіруді көбейту және азайтуды
алмастыру жемшөпті қолдануға тәжірибе жасалынып отырған жануарлардың
жағдайына және осыдан кейінгі олардың өнімділігіне жағымды әсер етті.
Көптеген зерттеу жұмыстары арқылы жоғары температураның
ірі қара малының сүт өнімділігіне сауу бойынша да, сондай-ақ сүттің
майлылығы бойынша да өнімділігін төмендететіндігі анықталған. Джонсонның
(1958) еңбектерінде сүт өнімділігінің төмендеуі жоғары температура кезінде
негізінен асқа деген тәбетінің төмендеуіне байланысты деп көрсетілген.
А.С.Емельянов(1976) пен Н.И.Клейменов (1978) секілді көптеген зерттеуші
ғалымдардың еңбектерінде, сиыр рационының құнарлылығы үшін, тек қысқы ғана
емес, сонымен қатар жазғы сауым мезгіліндегі азықтандыруда маңызды. Жасыл
жайылымдар малды биологиялық толыққұнды азықтармен қамтамасыз етсе де,
химиялық сараптамаларға сәйкес, бір жағынан клечатка, екінші жағынан
көмірсу тапшылығы кездесіп, протеинмен калийге деген мұқтаждық байқалады.
Сиырды байлаусыз ұстау барысында екі түрлі азықтандыру – ірі және
шырынды азықтармен, өзіндік азықтандыру мен нормалап азықтандыру
қолданылады. Алғашқыда көптеген шаруашылықтарда сиырды байлаусыз ұстауға
көшіру барысында, И.А.Дубинский (1960) және И.А.Даниленко (1972) сияқты
ғалымдардың ұсынысы бойынша, экономикалық, физиологиялық жағынан тиімді,
өзіндік азықтандыру кең көлемде қолданыла бастады.
С.А.Захарченконың (1989) деректеріне қарағанда мәдени жайыымдықта
жайыған ма каротинмен өзін-өзі қамтамасыз етеді және оны қысқы маусымға
қарағанда екі есе аз шығындайды. Малды екпе жайылымдарда жаю оны құнарлы
азықпен ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге мал организмін
тынықтыра түседі, минералды-витаминді заталмасу процесін бұзылудан
сақтайды, соның нәтижесінде малдың өнімділігін қолда ұстап азықтандырған
кездерден де арттыра түседі.
Рациондарында йоды аз шаруашылықтарда малдың ұрықтану қабілетінің
нашарлауынан, қысыр мал көбейіп, бұзаулары түсік тастайды, тіпті өлі төл
туатындығы да байқалады.
М.Е.Зельцер., Б.А.Айдарханов., М.А.Байтуриндердің (1978) Қазақстанда
өсірілетін малдың эндемиялық ісігі туралы жазылған монографиясында
географиялық аймақтарда эндемиялық ісіктің мал мен адам арасында қатар
тарйтыны көрсетілген. Оның себебі мал мен адам эндемиялық ісігінің
энтологиясымен патогенезі түінің бірлігінде жатыр. Ғалымдардың эндемиялық
ісіктің алдын алу жөнінде жүргізілген жұмыстары бұл
проблеманы комплексті түрде жүргізу қабілеттілігін көрсетеді және азықты
йодтау жөнінде келелі мәселелр (нұсқаулар) ұсынып, оларды мал
шаруашылығында пайдалану жолдарын айтады.
Сауын сиыр азығы қоректілігінің негізгі көрсеткіші ондағы құрғақ
заттың мөлшеріне және сиырдың оны жақсы жейтіндігіне байланысты.
Бірқатар зерттеулердің нәтижесіне қарғанда, сауын сиырларына арналған екпе
жайылымдар тыңайтқыштары неғұрлым көп қосылған сайын, шөптегі құрғақ зат
мөлшері де соғұрлым кеми түседі екен. Алайда, келесі бір тәжірибелерде
Б.Ө.Әлімжанов пен Н.И.Бондаревтің (1989) бақылауы бойынша, екпе
жайылымдардағы көп жылдық шөптердің қатты заттарына минералды тыңайтқыштар
көбірек енгізілгенде ондағы шикі протеин мөлшері 16,1-18 % арта түскен.,
бірақ оның есесіне азотсыз экстративті заттар (АЭЗ) 5,7-6,7 % кеміген.
Б.К.Қожалиевтің (1989) еңбектеріне сүйенсек, сауын сиырлардың
рационында минералды заттардың жеткілікті мөлшерде болуы олардан мол өнім
алу кепілі. Малдан көп өнім алынса, оның денесінен минералды заттарды
сыртқа соншалықты көп шығарылады. Мәселен сиырдың сүттілігін төмендетпеу
үшін оның орнын минералды азықтармен күнделікті толықтырып отыру керек.
Демек, сиырдың әрбір литр сүттілігімен бірге 1 г Са, сол мөлшерде Р бөлініп
шығады. Жылына 8 мың кг сүт шығатын сиыр сүтпен бірге 65 кг минералды
заттар шығарады екен.
Малдың шөпті қандай мөлшерде орып жеуі оны қаншалықты сирек немесе қою
өсуіне де байланысты. А.Вуазеннің көрсетуінше, ірі қара минутына шөпті
тісімен 30-90 рет орып алады екен. Ал бір тәулікте ірі қара 6-10 сағат
(әдетте 7-8 сағат) өрісте жайылады. П.Хуббардтың айтуынша, сиырдың жұмыс
күні 16,5 сағатқа жетеді. Ол бұл уақытты былай бөлген: азықтануға 10
сағат, қозғалысына 54 минут, су ішуіне 11 минут, тұрып күйіс қайтаруына –
49 минут, жатып күйіс қайтаруына 4 сағат 39 минут, минералды заттармен
азықтануына 3 минут кетеді екен.
Өрістегі сауын сиырдың жайылым шөбіне мол отығуына
таза ауада серуендеп, шөпті еркінше таңдап жеуі т.б. жағдайлар
әсер етуі мүмкін. Профессор А.С.Емельяновтың (1976) тұжырымдауынша
жайылымдағы азық қоректілігінің сіңімділігі төмендегідей болады екен: азық
рационының құрғақ заты – 66-76 %, органикалық заты – 66-80 %, протеині – 65-
70 %, белок – 65-75 %, май – 35-50 %, клечатка – 70-75 %, АЭЗ – 70 -80 %.
Сауын сиырлардың азықтағы азотты пайдалану дәрежесі әр
қилы және оның сүттілігіне де байланысты екені белгілі. И.С.Попов пен
А.Е.Волговтың, К.Т.Шатенко мен Л.Н.Ларцтың (1983) мәліметтеріне қарағанда
оты жақсы өрісте жайылған сауын сиырлары сол жерден, орташа есеппен, 40-50
% -ке дейін қорытылатын протеин қабылдай алады екен.
Көптеген зерттеулердің нәтижелерінде, бірқатар әлемге
аттары әйгілі ғалымдар М.Ф.Томмэ, Ю.П.Дукенц (1972) т.б. сиырдың кальцийді
қабылдауының орташа мөлшері 30 % болады деген ұйғарымға тірелді. Ал
З.Б.Гельман мен Ю.К.Олль (1965) макро- және микро-минералды заттар тепе-
теңдік сәйкестікпен үйлестіріліп берілген жағдайда сауын сиыр кальцийді кем
дегенде 25,4-27,7 % пайдалана алады дейді.
И.Г.Лисоцевтің (1969) тәжірибесіне жүгінсек, онда бір топ сиыр тек қана
жайылым шөбімен азықтанып, қоректілігі 24 % астық тұқымдас шөптердің дәні
үстеме ретінде берілген. Осылайша жайылымдықта 179 күн жайылып, қосымша
азықтандырылған табынның әр сиырынан майлылығы 3,57 % 2182 кг-нан сүт
сауылған. Ал қосымша қорек ретінде көк азық қана берілген жерде әр сиырдан
жайылым маусымы көлемінде майлылығы 3,66 % келетін 2160 кг-нан сүт
сауылған.
Атақты ғалым А.П.Дмитреченко (1975) рацон құрамындағы азықтың құрғақ
затындағы азық мөлшерін сиырдың өнімділігіне қарай былай анықтайды: бір
ғана жайылымда өз бетімен азықтанған қарапайым сиырларға сүттілігі 10 кг,
сүттілігі 20-30 кг сиырларға 22-24 % клечаткаға беріледі. Мұндай жағдайда
сүт майлылығы 4 %-тен 4,32 %-ке жетуге тиіс. Бір қызығы осы ғалым құрғақ
заттағы қоректік заттар мөлшерін малдың күйіне қарай берген, яғни сүттілігі
10 кг-дық сиырларға 28 %, сүттілігі 12-20 және 24 кг (тіпті, сүттілік 25
-30 кг болса да) сиырларға 22 % мөлшерінде ғана клечаткалар берілуге тиіс.
Б.А.Башкиров пен Ю.В.Бойковтың (1982) деректеріне сүйенсек, сауын
сиырына дәл бұзаулаған күні қажетінше жақсы пішен мен жылы су беріледі. Ал,
бұзаулағаннан кейінгі екінші, үшінші күндері пішенге 1-1,5 кг көлемінде,
быламық күйіндегі құнарлы мал азықтарын (концетраты) қосады. Жөнсіз және
толық құнды емес азықтандыру жаңа бұзаулаған сиырлардың асқа деген тәбетін
төмендетіп, ағзасына түсетін қоректік заттар мөлшері төмендейді, Ал, бұл
жағдай сиыр ағзасындағы қордағы азықтар сүт бөлінуіне жұмсалынып, жануар
денсаулығының нашарлауына әкеліп соқтырады.
М.Фалковскийдің (1974) бірқатар зерттеулерінің нәтижесінде азот
тыңайтқышы мөлшерін гектарына 100-ден 200 кг-ға жеткізгенде асты тұқымдас
шөптердегі кальций арта түсетінін көрсетті. Ал, бүгінгі күнгі ғалымдардығ
ізденіс нәтижелеріне зер салсақ, шөптің құрғақ затындағы кальцийдің сауын
сиырына қажетті орташа мөлшері килограмына 5-7,5 г аралығында болатыны
анықталды.
Біздің елімізде, Н.Рақышевтің (1981) көрсетуі бойынша оңтүстік
облыстардың жайылымдық шөптерінде молибденнің мөлшері 1 кг азықта 5-10 мг-
ға дейін жетеді екен. Азықта молибденнің көп болуына ірі қара өте сезімтал
келеді. Мұндайда малдың бауырындағы мыстың қоры азаяды. Молибденнің
көптігінен, азықта мыс жеткілікті болса да, ол бойға сіңбей, ас қорыту
жолдарымен сыртқа шығарылып тасталады. Сондықтан мал ауруының белгілері
организмде мыс жетіспегендегідей болады. Сондай-ақ ішек-қарында молибденге
еш кедергі кездеспегендіктен ол қанға тез сорылады. Сондықтан азықтағы
артық молибден малды дереу уландырады.
Сауын сиырларын азықтандыру ерекшеліктері және сауын сиырдың энергия мен
қоректік заттарға мұқтаждығы.
Сауын сиыр азықтандыруын сауымның физиологиялы қ
заңдылықтарына сәйкес сауым сызығының (лактационная кривая) өзгеруіне
байланысты ұйымдастырады. Бұзаулаған сиырдан бірден сүт сауылмайды. Алғашқы
күндері сиыр желінінде жай сүттен құрамы ерекшеленетін уыз түзіледі. Оның
құрамында сүттікімен салыстырғанда жеңіл ыдырап, жылдам қорытылып
сіңірілетін альбуминдік және глобулиндік фракциясы басым белок (сүт
белогында казеин фракциясы басым болады), қант, минералды заттар, каротин
мен витаминдер және басқа да биологиялық әсерлі заттар (иммундық денелер,
ферменттер, гармондар, т. б.) көп бөлінеді. Осындай қоректілігі мен
биологиялық құндылығы, диетикалық және иммундық қасиеттері жоғары уызбен
жаңа туған бұзауды неғұрлым ерте ауыздандырудың оның ас қорытуын
қалыптастырып, ауруға шалдықпаушылық иммунитетін күшейтіп, резистенттігін
(өміршеңдігін) жетілдірудегі маңызы зор.
Сауын сиырдың қоректік мұқтаждығы оның тірілей салмағына байланысты
тіршілігін қамтамасыз ету мен сүттілігіне байланысты өнім түзу
қажеттілігінен туындайды. Тірілей салмағы ауырлап, сүт сауыны молайған
сайын азықтандыру нормасы ұлғаяды. Орташалап алғанда, сауын сиыр тіршілігін
қамтамасыз етуге 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1 а.ө. (10,4 МДж АЭ)
жұмсалады. Дәлірек алғанда, малдың тірілей салмағы ұлғайған сайын
тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын энегия шығымының ұлесі
кемитіндіктен, 100 кг-ға шаққанда... тірілей салмағы 450 кг-ға дейінгі сиыр
– 1,1 а.ө. шығындайды. Бұған қоса сауын сиыр 1 кг сүт түзілуіне майлылығы
3,5% болса – 0,44 а.ө. майлылығы 4,0% болса, 0,5 а.ө. (5,7 МДж АЭ) жұмсайды
(1-кесте, қосымшада).
Сиырдың протеиндік мұқтаждығын есептеу үшін дене белогын алмастыру
үшін тәулігіне 100 кг тірілей салмағына шаққанда - 90 г шикі, 60 г
қорытылатын, ал әр 1 кг сүт түзілуіне - 85 - 90 г шикі, 55-60 г
қорытылатын протеин қажет екенін ескереді. Өйткені, 1 кг сүтте 30 г белок
болса, оның түзілуін қамтамасыз ету үшін өнімдік пайдаланымы 0,57 (57%) 30
: 0,57 = 53 г азық протеині қажет. Сиыр рационындағы қорытылатын протеин
(ҚП, кг) мөлшерін желінетін құрғақ заты (ҚЗ, кг) мен шикі протеині (ШП,
кг) бойынша Р. Паквей (1972) формуласымен есептеуге болады:
ҚП = 0,885 * ШП – 0,03 * ҚЗ.
Сиыр сүттілігі молайған сайын 1а.ө.де шоғырланған
қоректік заттарға
мұқтаждығы жоғарылай түседі. Мысалы,азығының әр 1 а.ө.
де тәуліктік сауымы 10 кг-ға дейінгі сиырға – 95 г қорытылатын протеин
болғаны жеткілікті болса, тәуліктік сауымы 10-15 кг сиырға – 100-105 г,
тәуліктік сауымы 15-20 кг сиырға 105-110 г қорытылатын протеин жеткізілуі
керек (2-кесте, қосымшада).
Сүтейту кезеңінде сауыла бастаған сиыр сүттілігін арттыру үшін оларды
күнделікті сауынына сәйкес келетін нақтылы азықтандыру нормасына кейінгі
күндердегі өсетін 2-3 кг сауын есебінен қосымша 1-1,5 а.ө. қосып үстемелеп
азықтандырады (авансированное кормление). Үстемелеп азықтандыруды сиыр
желінін сылап-сипау және жиі сауумен ұштастыра отырып, сүтейту кезеңінде
сиыр сүттілігінің тұқымдық мүмкіндігін толық пайдалануға тырысады. өйткені
алғашқа 100 күнде сиырдан сауым бойында өндірілетін бүкіл сүттің 40-50 %
сауылатындықтан, оның сүтейту деңгейінің 1 кг кемуі сиырдың сауым
бойындағы сүттілігін 200-300 кг азайтады.
Дұрыс сүтейту әсіресе құнажын сүттілігіне күшті ықпал
етеді. Сондықтан шаруашылықта сауын сиыр басын алғашқы сауымында
мол сүтейіп, жоғары өнімділікке жетуін байқатқан құнажындардан сұрыптайды.
Тірілей салмағы – 180-500 кг, жылдық сауымы 2500-3000 кг сиырды дұрыс
азықтандырып, иіткенде алғашқы сауымында қосымша – 800-1000 кг, ал одан
кейінгі сауымдарында 500-600 кг сүт өндіруге болатыннын ескереді.
Сауым басында сиырдың сүт түзуге жұмсалатын дене шығыны жеген азық
қоректік заттарымен толық қамтамасыз етілмейді де, сиыр денесінен сауылып
(сдаивание с тела), салмағын аазйтады. Дұрыс азықтандырылған жағдайда
салмақ азаюы алғашқы тәуліктерде 1 кг-нан аспай, жалпы сауымның алғашқы 10
аптасында сиырдың тірілей салмағы 50-100 кг аралығында кемиді.мұны содан
кейінгі сауымның қызған кезеңінде азықтандырумен қалпына келтіреді.
Сүтейту кезеңінің аяқталғанын сиыр тәуліктік сүттілігінің ұлғаймауынан
байқайды да, үстемелеп азықтандыруды доғарады. Содан кейін сауымның келесі
қызған кезеңі басталады. Сауым сүтінің негізгі бөлігі осы кезеңде
сауылатындықтан, қысқа мерзімде жоғары сауынына сиыр сауымының бұл кезеңін
мейлінше созу көзделеді. Жақсы азықтандыру арқылы сиырдың сауым барысында
айлық сүттілігінің 8-10 % орныныа тек 3-4 % дейін кемуін қамтамсыз етуге
болады. Сиыр сауымының қызған кезеңінде сақа, орта қоңды сиырларды
анықтамалықтарда келтірілген негізгі азықтандыру нормасына сәйкес
азықтандырады (3-кесте, қосымшада).
Сауын сиыр азықтандыру нормасына жасы мен физиологиялық ахуалына,
тірілей салмағы мен қоңдылығы, сүт сауымы мен майлылығы на
сәйкес өзгереді. Кестелерде келтірілген
азықтандыру нормасы орта қоңдылықта ғы, сүтінің майлылығы 3,8-4 % сақа
сиырларға арналған. Сиыр сүтінің майлылығы басқа болса, сауылған сүт
сауымын нақтылы пайыздық майлылығына көбейтіп, 4-ке бөлу арқылы майлылығы 4
% сүт сауымына айналдырады. Сүт майлылылғының 0,5 %-ға өзгеруіне
азықтандыру нормасы, тиісінше, 0,03-0,05 а.ө. жоғарылатылып не азайтылады.
Сауын сиыр жеген азығының әр 1 а.ө. –мен 95-105 г қорытылатын протеин, 6,5-
7,5 г Са, 4,5-5,3 г Р, 40-50 мг каротин жеткізілуі керек. Сиыр сүттілігі
өскен сайын жегізілген азық құрғақ затындағы энергия мен қоректік заттар
шоғырлану деңгейі жоғарылай түседі.Сондықтан тәуліктік
сауымы өскен сайын оның 1 кг құрғақ затындағы энергия ( а.ө., АЭ)
мен құрылымдық (протеин) және жеңіл ыдырағыш қоректік заттар
тобының (крахмал, қанттар) шоғырлану деңгейі жоғарылап, керісінше қиын
қорытылатын қосындылар тобының (жасұнық) деңгейі төмендетіледі. Осндай
құрғақ заттың сиыр басына тәуліктік сауымы 10 кг болса – 10-12 кг, 15 кг
болса – 13-14 кг, 20 кг болса – 15-17 кг жеткізілуі керек. Жеткізілген
рацион құрғақ затымен сауын сиыр азықтандыру нормасы қамтамасыз етілуге
тиіс.
Әлі өсіп-жетілуі аяқталмаған құнажынның қалыпты дамып жетілуін,
салмақ қосуын және де сауым барысында түрлі себептермен арықтаған сиырға
қоңдылығын көтеру үшін азықтандыру нормасының көрсеткіштері 1 кг қосымша
салмақ қосымына 5 а.ө. есебінен жоғарылатады. Айталық, олардың басына
тәулігіне 200 г қосымша салмақ қосу жоспарланса, кестедегі негізгі
азықтандыру нормасына күнделікті... 5 * 0,2 = 1 а.ө. ... қосылады.
Орташалап алғанда, 1 кг салмақ қосуына не азайтуына сиыр – 24 МДж,
майлылығы 3,6 – 3,8 % 1 кг сүтке 3 МДж өнімдік энергиясын жұмсайды. Өнім
өндірілуіне АЭ пайдаланымы 60 % болғандықтан, сиыр 1 кг салмақ қосуына – 24
: 0,6 = 40 МДж, 1 кг сүтке 3 : 0,6 = 5 МДж энергия шығындайды.
Жасы мен сүттілігіне байланысты сауын сиыр азығының әр 1 а.ө. – 95-105
г қорытылатын протеин, 6,5-7,5 кальций, 4,5-5,3 г фосфор, 2,4-1,5 г магний,
8,1-6,7 калий, 2,8-2,1 күкірт, 80 мг темір, 8-11 мг мыс, 55-70 мг марганец,
55-70 мг мырыш, 0,6-0,9 мг кобальт, 0,7-1,0 мг йод, 40-50 мг каротин, 40 мг
Е витамині, 1000 х.ө. көлемінде Д витамині болуға тиіс.
Сиыр сүттілігінің апталық (декадалық) бақылау сауымын ың
(контрольная дойка) нәтижесі бойынша сауын сиырлардың азықтандыр у нормасын
ай сайын қайта қарап, сүттілігіне сәйкестендіріп отырады. Сауын сиыр сапалы
азықтардан құрастырылып, жан-жақты толықтырылған құнарлы рационмен
азықтандырылған жағдайда сиыр азықтандыру нормасын 5-10 % төмендетіп, ал
кейбір көрсеткіштері бойынша рацион қоректілігі норма талабына сәйкес
келмесе, керісінше, 5-10 % ұлғайтады. Сиырларды қорада байламай, бос
ұстаған жағдайда азықтандыру нормасының көрсеткіштері 5-6 % жоғарылатылады.
Сауым басында бұзаулап, сауыла бастаған сиыр азықтандыруын жекелеп
және жете қадағалайды. Жаңа бұзаулаған сиыр мен құнажын шөлдейтіндіктен,
оларға 0,5-1 кг бидай кебегі не жем жармасы араластырылған жылы су ішкізіп,
алдына сапалы жұмсақ пішен салып қояды. Одан кейінгі 2-3 күнде 1-1,5 кг жем
беріп, сиырдың үйреншікті жемшөбін аздап жегізеді де, 10-15- ші күндері
олардың мөлшерін толығымен азықтандыру нормасына сәйкестендіреді.
Сауын сиырға тәбеті шапқанша сапалы пішендеме мен сүрлем, ал жазғытұры
көкшөп беріп, содан кейінгі кездегі сүтті сиыр рационын осы аумақты шырынды
жемшөпке негіздейді. Сиырдың тәуліктік сүт сауымына
қарай құнарлы жем береді (4-кесте, қосымшада).
Рацион құрамындағы сүрлемнің бір бөлігін не толығымен пішендемемен,
ал жазғытұрым ірі және шырынды жемшөпті көкшөппен алмастырады. Сүтейту
кезеңіндегі рацион құнарлылығын ұлғайту үшін жаңа бұзаулаған сиырларға
нақтылы сүттілігіне қарай құнарлы азық мөлшерін 2-3 кг ұлғайтып береді.
Құрастырылған рациондағы қант – протеиндік қатынасы – 0,9-1,1, ал крахмал-
қанттық қатынасы 1,3-1,5 аралығында болғанын қадағалайды.
Сиыр сүттілігі артқан сайын қоректік заттарға
мұқтаждығы өсетіндіктен, азық жеу мұқтаждығы да артады. Ас қорыту жолының
сыйымдылығына байланысты малдың азық деу мүмкіндігі желінетін азықтардың
құрғақ зат көлемімен шектеледі. Сиырдың тірілей салмағы (ТС, кг) мен
тәуліктік сауынына (Тс, кг) байланысты өзгеретін рацион құрғақ затын жеу
мүмкіндігін келесі жолмен есептеуге болады:
0,025 * ТС + 0,1 * Тс.
Осылайша тірілей салмағы мен тәуліктік сауынына
тәуелді есептелінген сауын сиырдың рацион құрғақ затын жеу мөлшері
келесі көлемде шығады:
- тірілей салмағы 400 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 11,0 кг,
15
кг болса – 11,5 кг, 20 кг болса – 12,0 кг;
- тірілей салмағы 450 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 12,5
кг,
15
кг болса – 13,0 кг, 20 кг болса – 13,5 кг;
- тірілей салмағы 500 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 13,5
кг,
15 кг болса –
14,0 кг, 20 кг болса – 14,5 кг.
Демек, тірілей салмағы 450 кг тартатын сиырдың рацион құрғақ затын...
13,0 – 12,5 = 0,5 кг артық жеуі тәуліктік сүт сауынын – 5 кг-ға,
14,5 – 13,5 = 1,0 кг артық жеуі – 10 кг-ға арттырады.
Мұндай сүт сауынының қосылуын қамтамасыз ету үшін сиыр азығының құрғақ
затындағы энергия мен қоректік заттардың жеткізілу деңгейі жоғарылатылуы
қажет. Оны рацион құрғақ затындағы энегия мен қоректік, минералдық және
витаминдік заттар шоғырлану дәрежесін молайтумен қамтамасыз етеді. Олай ету
рацион құрамындағы аумақты жемшқптің өзіндік үлесіне байланысты өзгереді (5-
кесте, қосымшада).
Кесте дерегінен рацион құрғақ затының желінуі АЭЖЭ
қатынасымен есептелінетін алмасулығ ына, яғни АЭ-мен қаныққандығына тәуелді
екенін көреміз. Жоғарыда айтылғандай тірілей салмағы 450 кг тартатын
тәуліктік сауыны 10 кг сауын сиыр тәулігіне – 12,5 кг құрғақ зат жей алады.
АЭЖЭ қатысы 45 % құрғақ затындағы АЭ 8 МДжкг АЭ шоғырланған азықтан оның
қоректік мұқтаждығын өтеуге тәулігіне жеген азығымен – 12,5 кг құрғақ зат
жұмсау керек болса, АЭЖЭ қатысы 55% құрғақ затындағы АЭ 10
МДжкг АЭ шоғырланған азықтан – 9-10 кг құрғақ зат жұмсалып, азық
шығыны үнемделеді. Рацион құрғақ затының желінуіне құрамына кіретін жемшөп
түрі мен дайындау тәсілі де ықпал етеді (6-кесте, қосымшада).
Құрғақ затты жеу мүмкіндігі шектеулі болғандықта н, сиыр өнімділігі
өскен сайын азықтандыру рационындағы құрғақ заттың шоғырлану дәрежесін
жоғарылатады. Қоректену дәрежесі жоғарылаған сайын азық энергиясын игеру
тиімділігі жоғарылап, жұмсалған азық бірілігіне қндірілетін жылу көлемі
кеміп, ал өнім көлемі өседі. Содан барып сауылған сүт бірлігіне жұмсалатын
азық шығыны кеми түседі.
Рационда тағайындалған жемшөп мөлшеріне сиырды біртіндеп, 10-15 тәулік
дағдыландырып барып үйретеді. Мұның әсіресе месқарын микрофлорасының сол
жемшөппен азықтық қосындыларға бейімделе дамуына ықпал етуі арқылы сиыр
қоректену құнарлылығын арттырудағы маңызы күшті.
Рационда тағайындалған жемшөп көлемін сиырдың асқорыту жолына сыйдырып
жей алу шамасын құрғақ затының тірілей салмаққа шаққандағы көлеммімен
есептейді.
Жасы, жыл мезгілі, дене салмағы мен сауым кезеңіне қарай 100
кг тірілей салмағына шаққанда сауын сиыр орташа 3-4,5 кг рацион
азықтарының құрғақ затын жей алады.
Сауын сиырдың күнделікті жей алатын азық көлемі тірілей
салмағымен бірге оның сүттілігі мен рацион құрамындағы аумақты
азық үлесіне де байланысты өзгереді.
Кесте дерегінен жемшөп құрғақ затының желінуі ондағы шоғырланған
энергияның алмасулығымен (АЭЖЭ) айқындалатын алмасу энергиясымен
қаныққандығына байланысты өзгеретінін көреміз. Сауын сиырдың құрғақ затты
жеу мүмкіндігі бойынша оның қоректік мұқтаждығын құрғақ затында 10 МДжкг
шоғырланған аумақты жемшөптің 10 кг-ын жегізіп қамтамасыз етуге болады. Бұл
деңгейде АЭ шоғырланған аумақты жемшөп бергенде сауын сиыр азығындағы
энергияға қаныққан құны қымбат құнарлы азықты үнемдеуге (1-2 кг) болады. Ал
аумақты жемшөп құрғақ затындағы 8 МДж\кг дейін төмендессе, құрғақ затының
желінуі 6 кг-на дейін азаятындықтан, сауын сиырдың қоректік мұқтаждығын
қамтамасыз ету үшін энергетикалық құнарлы азық жұмсауды 4-5 кг-ға дейін
ұлғайтуға мәжбүр болады.
Сауын сиырдың рацион азығын жеу қабілеті олардан механикаландырылған
фермалар мен кешендерде сүт өндіргенде есепке алынатын маңызды қасиеті
болып табылады. Өндірістік сүт сауу технологиясының жылдамдығына сәйкес 8-
10 минутта сауын сиыр 2-2,5 кг құрғақ зат (3 кг түйіршіктелген құрамажем)
жейтін жоғары өнімді сиыр азығының құрғақ затындағы қоректік заттардың
шоғырлану дәрежесі сүттілігі артқан сайын жоғарылытылады.
Рацион құрғақ затындағы қоректік заттар шоғырлану дәрежесі
сиыр сүттілігі артқан сайын да жоғарылатылады: жылдық сауымы 3000 кг сиыр
рационының 1 кг құрғақ затында – 0,7 а.ө. (8,2 МДж АЭ) жеткілікті болса,
жылдық сауымы 5500-6000 кг рационының 1 кг құрғақ затында 0,9 а.ө. (10,5
МДЖ АЭ) болып, тиісінше, басқа да қоректік заттар деңгейі
жоғарылытылады.
Рацион құрғақ затында энергия мен қоректік заттар
шоғырлану дәрежесі жоғарылаған сайын, олардың қорытылу дәрежесі
де жоғарылайды.
Месқарында дұрыс қорытылып, жоғары игерілуі үшін сауын сиыр
рационыныдағы шикі жасұнықтың 14 % -дан астамы ірі жемшөппен жеткізілуі
тиіс. Күйіс қайырумен қоса бұл сүт майлылығына да ықпалын тигізеді.
Рациондағы жасұнық деңгейінің 10 %-ға дейін төмендеуі сүт майлылылғын 3,6 %-
дан 3,0 %-ға дейін төмендетсе, 5 %-ға дейін төмендеуі 2,3 %-ға дейін
төмендетеді.
Рациондағы құрғақ заттағы энергия мен қоректік зат шоғырлану
деңгейін азықтандырудағы жасұнық деңгейін өзгерту арқылы мөлшерлейді .
Жылдық сауымы 3000-4000 кг болатын орташа өнімді сиыр рационының құрғақ
затындағы жасұнық деңгейі 22-26 % (өнімділігі өскен сайын жасұнық деңгейі
кемиді) көлемінде сақталуы керек болса, жылдық сауымы 5000-6000 кг болатын
жоғары өнімді сиыр рационындағы жасұнық деңгейі 20-16 %-ға дейін
төмендетіледі. Жасұнық көлемінің төмендетілуінен жоғарылатылған рационның
энергетикалық қуаттылығын құрамындағы құнарлы жем мөлшерімен реттейді.
Сауымның алғашқы 100 күнінде 1 кг сүтке шаққанда жылдық сауымы 3000 кг
сиырға 240-260 г, жылдық сауымы 4000 кг сиырға – 290-310 г, жылдық сауымы
5000 кг сиырға 380-400 г құнарлы жем жқмсалуы керек деп есептелінеді.
Сиыр өнімділігі өскен сайын өнім бірлігіне, яғни 1 кг
сүтке жұмсалатын энергия шығыны (а.ө., АЭ) азаятындықтан, азықтандыру
тұрғысынан жоғары өнімді сиыр ұстау тиімді. Мысалы, тірілей салмағы 500 кн
тәулігіне сүт сауылатын сиыр тіршілігін қамтамасыз етуге – 4,7 а.ө. (54 МДж
АЭ) және 1 кг сүт түзуіне – 0,5 а.ө. (5,7 МДж АЭ) қажет болып, оның жалпы
энергияға мұқтаждығы... 4,7 + 0,5 * 10 = 9,7 а.ө. не 54 + 5,7 * 10 = 111
МДж АЭ теңеліп, 1 кг сүтке... 9,7 : 10 = 0,97 а.ө. не 111 : 10 = 11,1 МДж
АЭ жұмсайды. Осы салмақтағы сиырдан 20 кг сүт сауылса, энергетикалық
мұқтаждығы... 4,7 + 0,5 * 20 = 14,7 а.ө. не 54 + 5,7 * 20 = 168 МДж АЭ
теңеліп, 1 кг сүтке... 14,7 : 20 = 0,73 а.ө. не 168 : 20 = 8,4 МДж АЭ
жұмсайды. Демек, тіршілігін қамтамасыз етуге және өнім өндіруге (сүт
түзуіне) жұмсалатын энергия шығыны алғашқы сиырда 1:1 қатынаста болса,
кейінгі одан сүттілігі екі есе жоғары сиырда 1:2 қатынаста болып, өнім
өндіруге шығындалу үлесі екі есе өседі.
Сиыр өнімділігі артқан сайын азықтандыруға жұмсалға н
азықтың тіршілікті қамтамасыз етуге жұмсалатын бөлігі азайтылып, өнім
өндіруге жұмсалатын бөлігінің үлесі өседі. Мысалы, тірілей салмағы 450 кг
сиырдан күніне 4,5 кг сүт сауылса, желінген азықтың ⅔ бөлігі тіршілігін
қамтамасыз етуге, ал ⅓ бөлігі сүт түзілуіне, 9 кг сүт сауылса, ½ бөлігі
тіршілігін қамтамсыз етуге, ½ бөлігі сүт түзілуіне, 18 кг сүт сауылса, ⅓
бөлігі тіршілігін қамтамасыз етуге, ⅔ бөлігі сүт өндіруге жұмсалады.
Сауын сиыр рационын сиырдың сүтейтуіне оң ықпал ететін шырынды
азықтарға негіздей отырып құрастырады. Олардың үлесі рацион жалпы
қоректілігінің 45-55 % жеткізіледі. Шырынды азық ретінде жазда көкшөп,
қыста сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер жұмсалады. Рационға енгізілетін
құнарлы жем мөлшері сиыр өнімділігімен шектеледі. Тәуліктік сауыны 8 кг-ға
дейінгі сиырға құны қымбат жемді шығындамай-ақ, 1 кг сүтке шаққанда...
тәуліктік саны 8-10 кг сиырға – 100-150 г, тәуліктік сауыны 10-15 кг сиырға
– 150-250 г, тәуліктік сауыны 15-20 кг сиырға – 250-350 г, тәуліктік сауыны
20 кг-нан асқан сиырға 350-400 г құнарлы жем жегізуді жоспарлайды.
Құнарлы жемді сауын сиырға бұдан көп берілуі
физиологиялық тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан да зиянды. Өйткені жоғары
энергия шоғырланған қуатты жем сиыр организміндегі зат алмасуын жеделдетіп,
сүт түзілуін күшейтумен қатар организм гемеостазына кері ықпал етіп, ерте
қартаюына соқтырады. Соның салдарынан 8-9 сауым, яғни 11-12 жыл
пайдаланылатын сиыр 5-6 сауымнан кейін (7-8 жылда) пайдаланудан шығарылып,
осы мерзімде шаруашылықта сауылатын сиыр басы 1,5-1,7 есеге өседі де,
оларға жұмсалатын азық шығынын да, осыншама көлемге ұлғайтады. Екіншіден,
өндірілетін сүт бірлігіне жұмсалған қымбат жем үлесінің өсуі оның өзіндік
құнын қымбаттатып, сүт сатудан түсетін пайданы азайтады.
Сауын сиыр рационындағы құнарлы азықты
организмнің сүт түзу қажеттілігін ескере отырып дайындалған құрама
жем түрінде берген тиімді. Ондай мүмкіндік болмаған жағдайда сиыр басына
берілетін құнарлы азықтың жартысын түрлі дән жармасы мен ұнтақтарынан
құрастырып, қалғанын құнарлылығы жоғары кебек, күнжара мен шрот, сірне,
құрғақ жом, барда, бөртпе, шөп ұны секілді азықтармен жеткізіледі.
100 кг тірілей салмағына шаққанда сауын сиырға 4,5 кг шырынды жемшөп
(сүрлем) жегізуге болады. Сүрлемдегі қант аздығын толықтырып, месқарындағы
микробиологиялық үрдістің өрістеуіне оңтайлы қант протеиндік қатынасты
орнату үшін, сүрлемнің қорекілігі бойынша ⅓ бөлігін қызылшамен жеткізуге
болады. Күйіс қайыратын мал болғандықтан, сауын сиырдың асқорытуын, яғни
күйіс қайыруын қамтамасыз етуге 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1-1,5 кг
аумақты ірі жемшөп жеткізілуі керек. Негізінен аралас пішеннен тұратын ірі
азықтың құнын арзандату үшін қоректілігі бойынша оның ⅓ бөлігін жаздық
дақыл сабанымен беруге болады.
Сүттің өзіндік құны азықтандыруға жұмсалаған құнарлы азық көлеміне
тәуелді өзгеретіндіктен физиологиял ық және экономикалық тұрғыдан сиыр
сүттілігіне байланысты 1 кг сауынға 100-400 г құнарлы жем жұмсайды. Бұдан
аз жұмсалған жем мөлшері сауын сиыр энергетикалық мұқтаждығын қамтамасыз
ете алмайтын болса, одан тыс көп көлемі физиологиялық тұрғыдан организм зат
алмасуын күшейтіп мерзімінен бұрын қартайтса, экономикалық тұрғыдан
өндірілген сүттің өзіндік құнын қымбаттатып, сала рентабелдігін
төмендетеді. өйткені мерзімінен бұрын сауылудан
шығарылған басты жас құнажынмен ауыстыру сол мерзімдегі сиыр басына
жұмсалатын шығынды көбейтеді.
Сиыр тәулігіне 2 рет сауылса – 4-6 кг, тәулігіне 3 рет сауылса, 6-9
кг жем таратады. Жылына 3000-4000 кг сүт сауылатын сиыр
рационындағы құнарлы азық үлесі рацион қоректілігінің 25-30 % құрастыруы
үшін сиыр басына 4-4,5 ц протеинді дәннен тұратын 12 ц құнарлы азық
жұмсалады. Оған қоса шаруашылықтағы жемшөп қорына сәйкес қалыптасқан
азықтандыру типіне қарай сауын сиырға тәулігіне 20-30 кг сүрлем (бір
бөлігін 10-15 кг азықтық қызылшамен ауыстыруға болады), 4-6 кг аралас
дақылдар пішені мен 3-5 кг жазықтық дақыл сабанын береді. Қызылшаның,
әсіресе қант қызылшасының, бір бергендегі көлемін сиыр тірілей салмағының
100 кг-на 2 кг-нан аспайтындай етіп шектеп, тәулігіне бірнеше рет бөліп
жегізеді.
Сауын сиыр рационын шырынды және құнарлы азықт ардан кейін ірі
жемшөппен толықтырады. Ірі жемшөп ретінде табиғи шабындықтармен екпе шөптер
пішенін, түрлі дақылдармен бұршақ тұқымдастар пішендемесімен, кептірілген
шөп кесіндісін, дәнді дақыл сабанын жұмсайды. Рационға ірі жасұнықты
жемшөптің енгізілу көлемі ондағы шырынды жемшөп көлеміне байланысты
өзгереді. Мысалы, тәулігіне 20-25 кг шырынды азық берілетін сауын сиырға...
тірілей салмағы 400 кг болса – 4-5 кг, тірілей салмағы 500 кг болса – 5-6
кг ірі жемшөп жеткізілуі тиіс. Сиыр рационындағы ірі жемшөптің жалпы
қоректілігі бойынша ⅓ бөлігін жаздық дақылдар сабанымен ауыстыруға болады.
Рацион азығын сауынның ортасындағы қызған кезеңде осы мөлшерде беріп, сауым
аяқталар суалту кезеңінде сүтейткіш шырынды азық пен құнарлы азық үлесін 20-
30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әдебиетке шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .5
1.2. Сауын сиырларын азықтандыру ерекшеліктері және сауын сиырдың
энергия мен қоректік заттарға мұқтаждығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Сауын маусымының әр кезеңінде, сауын сиырларын азықтандыру үшін
қажетті азықтарға қысқаша сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25 1.4. Сауын
сиырларын қысқы сауым мезгілінде азықтандырудағы қажетті
азықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1.5. Жазғы сауым мезгілі кезінде сауын сиырларын азықтандыру
барысында, кейбір қоректі және биологиялық белсенді заттардың организмге
әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 32
ІІ. Есептеу бөлімі
2.1. Сауын сиырларына тәуліктік рацион жасау, және осы рациондарды талдау.
Сауым маусымының әр кезеңіндегі сауын сиырларын азықтандырудағы жылдық азық
мөлшерімен қоректік заттардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... .
Кіріспе
Мал шаруашлығының, оның ішінде сауын сиыр шаруашылығының жедел өсіп
өркендеуі, оны ғылым негізде, өнеркәсіптік технлогияға ауыстыруға тығыз
байланысты . Ол үшін мал фермаларын ірілендіріп, мал басын шоғырландыру ,
шаруашылықты бір бағытқа икемдеп мамандандыру қажет.
Қазіргі уақытқа, халық шаруашылығының қай саласы болсын ғылыми-
техникалық прогресс негізінде дамып , жетіліп келеді. Бұл ең алдымен сол
саладағы барлық технологиялық процестерді түгелдей механизациялау арқылы
жүргізіледі.
Мал өнімі, әсіресе сүт өнімі жыл бойы үзіліссіз өндірілуі қажет екені
жалпыға мәлім. Сондықтан мал шаруашылығындағы технологиялық процестерді -
малды азықтандыру, сауу, қиын тазарту және суару сықылды жұмыстардың бәрін
техника күшімен жүргізуге болады. Алайда, мал басы аз, өнімі төмен ұсақ мал
фермаларында, көптеген күрделі, жоғары өнімді техникаларды қолдануға
мүмкіндік жоқ. Өйткені олардың қуаты толық пайдаланылмайды, осыдан барып
оған жұмсалған күрделі қаржы, амортизация, жөндеу шығындары мал өнімінің
өзіндік құнын қымбаттады.
Н. Омарқожаевтың (1998) деректері бойынша, сауын сиыр рационын құрастыруды
әр шаруашылық өзіндік азықтандыру ерекшеліктерін, экономикалық тиімділігін
ескере отырып типтік рациондарға негіздеп ұйымдастырады. Рациондар сауын
сиырлардың өнімділігін арттыруға бағытталып нормалық көрсеткіштерге барлық
қоректік, минералды және витаминді заттар бойынша сәйкестіріледі.
Л.Гофман мен Р.Шиманн (1978) деректері бойынша рацион құрғақ затындағы
энергияның шоғырлануы оның алмасуы тіршілікті қамтасыз ету және өнім
өндіруге жұмсауына ықпал етеді.
А.Ә.Төреханов., Ж.К.Каримов., Ш.Д.Даленовтардың (2006) зерттеулеріне
сәйкес, әрбір сиырдың беретін сүті мен салмағына қарай азықтық рационы да
айрықша болады. Сиырларды сүтейтудің негізгі шарты – жем-шөпті баптап беру
ісіне үлкен назар аудару керек. Сиырларды сүтейту үшін тек дұрыс
азықтандырумен қатар, олардың желініне, сауу әдісіне де ерекше көңіл
бөлінуі керек.
Д.Қ.Найманов пен Н.Ә.Жазылбековтың (2006) дәйектемелерінде, бұзаулаған
соң сиыр суды көп қажетсінбейтігіндігі айқындалған. Бұзаулағаннан 30-40
минуттан кейін сиырды жылы сумен суарады. Майда,
жұмсақ, сапалы пішен беріледі. Сиырды толық азық нормасына,
күн сайын азықты біртіндеп қоса отырып 8-10 күнде жеткізеді.
В.И.Георгиевскийдің (1979) сауын сиырларына жүргізілген зерттеулерін
рациондағы құрғақ заттардың ішіне күкіртті 0,12-0,18%
деңгейінде,жануардық қоректік мұқтаждығы ретінде пайдалануға
болатындығы ескертілген.
А.ш.ғ.д., Қ.Құсайыновтың (2001) зерттеулері бойынша, көлемді, ірі,
азықтарды сауын сиырларына жекелеп бергеннен гөрі араластырып, толық
рационды құрама азық түрінде пайдалану жақсы нәтиже береді. Толық рационды
құрама азық жақсы желініп, құрамындағы қоректік заттары жақсы қорытылады.
Оны дайындау үшін әр азықтың ерекшелігін, химиялық құрамын ескеріп, арнайы
рецепт жасау қажет. Толық рационды құрама азық жемшөп қорын тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді, малдың жеуіне де өте қолайлы, сонымен қатар
малдың (соның ішінде, сауын сиырларының) организміне сіңімді келеді, мол
өнім түзуге ықпал етеді.
Н.Ә.Жазылбеков., М.Т.Ахметов., Д.К.Кәрібаевалардың (2007)
мәліметтеріне сүйенсек, қазіргі экономикалық жағдайда сүт өнімін арттыру
сауын сиырлардың сүттілігін көбейтуге тікелей байланысты. Сүт өнімінің
артуына оларды толық түрде азықтандыру, олардың денсаулығына, көбею
қабілетіне және сүттің технологиялық сапасына әсер етеді. Сауын сиырларға
берілген азықтардың сапасы, оған кеткен шығынға байланысты, алынған өнімнің
соңғы нәтижесін анықтайды.
А.А.Алиев (1980) өз еңбектерінде атап өткендей, сауын сиырларға
берілетін азық құрамында майдың көп мөлшерде болуы, асқорыту процесіне зиян
екедігі туралы пікірлер көптеп кездеседі, алайда өнімділігі жоғары сауын
сиырларына (сауым маусымы кезіндегі сүттілігі 6000кг және тірілей салмағы
600-650 кг), азықтандырылу барысында тәулігіне 1000 грамға дейін майлы
азықтарды қолдану, асқорыту процестеріне ешқандай кедергі келмегендігін,
есептік дәлелдемелер нақтылайды.
Н.Б.Мұқановтың (2004) еңбектерінде көрсетілгендей, сүтті сиыр барлық
аймақта ұсталғанымен бір жоспар бойынша жұмыс ісеуге болмайды, өйткені әр
аймақтың ауа райы, топырағы, өсетін өсімдіктерінің құрамы әртүрлі. Сауын
сиырларды жайылымда ұстағанда олардың өнімділігі 14,4 % артып, 1 кг сүтке
жұмсалған шығын қолда ұстағанға қарағанда 8,7% азаяды. Сауын сиырларын
жайылымда ұстағанда олардың сүттілігі артып, оны өндіруге жұмсаалтын шығын
кемиді. Соған сай сүттің өзіндік құны арзандайды.
И.С.Поповтың (1957 ) деректеріне сүйенсек, сауын сиырларына арналған
рациондарда энергия көзі ретінде көмірсуларды, және алмастырылмайтын азық
заты ретінде майды қолданады. Сүттің өнімділігінің деңгейімен майдың көлемі
арасындағы байланыс нақты анықталған.
Б.К.Бердібекованың (2005) мақаласында талқыланғандай, малды
азықтандырудың әр түрлі әдістерінің ішінде ең тиімдісі – толық рационды
балансқа келтірілген қоспа азықты қарапайым әдіспен ұсақтап (5-7 см),
жемшөп, сүрлем, пішендеме және басқада қоспалармен байытып даярлау. Жылына
3500-4000; 4000-4500 кг сүт беретін сауын сиырларға берілетін толық
рационды қоспа азық қатынасы: ірі және шырынды азықтар 66,0-70,0 %, құрама
жем 34,0-30,0 % болуы тиіс.
Р.Ескендированың (2011) мақаласындағы тың деректерге сүйенсек,
азықтандыру технологиясы, мол сауын мен сиырлардың денсаулығын қаматамасыз
ететін басты фактор болып табылады. Сауын сиырлары үшін арнайы жасалған
рациондар концентраттардың жоғары үлесімен ерекшеленеді. Рациондағы
құрылымдық азық малдың күйсеуін арттырып, нәтижесінде ас қорыту жүйесі
бұзылуының алдын алады. Жақсылап араластырылған азық сиырлардың тек өзіне
ұнаған ингредиентті таңдап алуына жол бермейді. Бұл үшін кешендерде
вертикальді азық араластырғыштар орналастырылған, ол – тамаша азық
қоспаларын дайындап, оның сиырларға таратылуын жеңілдетеді.
Н.Б.Мұханов пен Б.А.Мыхановтың (2007) мақалаларында сипатталғандай, сиыр
сүтінің желінінде болатын қанның құрамдас бөліктерінен түзілетіні белгілі.
Сондықтан сүттің құрамы мен мөлшері олардың қандағы ара қатынасына
байланысты. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес, сауын сиырларының қан
құрамындағы жалпы белок мөлшері жаз мезгілінде, қыс айларына қарағанда мол
болады.
И.В.Артемовтың (1998) мәліметтеріне сүйенсек, сауын сиырларға 20 кг
гүлтәжі көк балаусасын бергенде әдеттегі өсімдіктердің осынша мөлшердегі
көк балаусасын бергендегімен салыстырғанда күнделікті сүт мөлшері 1,8 кг
немесе 12 %, майы 0,21% және белогы 14% артқан.
А.П.Коробовтың (2006) ғылыми жұмыстарында нақтыланғандай, жануарлардан
өнім өндіру басты 3 факторға ( азық – 60 %, гентикалық потенциал – 25 %,
технология – 15 %) қатысты болып келеді. Міне, сондықтанда сауын
сиырларына азық дайындау барысында, толыққұнды рацион қолданылады. Әр
сиырдан жылына 4000-4500 кг сүт өнімін алу үшін, әр басқа мынадай
азықтардың шартты мөлшері қажет:
● 40-45 ц – азық өлшемі;
● пішен 1-2 т;
● пішендеме 1,5-2 т;
● Сүрлем 5-6 т;
● Көк азықтар 9 т;
● Концентраттар 0,8-0,9 т;
Сауын сиырларының энергия мен қоректік заттарға мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін, олардың құрғақ заттағы концентрациясын, рационда
межеленген нормада сәйкестендіру шарт.
С.Н.Салханова (2007) жүргізген зерттеулеріне сүйенсек, мал
шаруашылығының қазіргі заманғы қарқынды дамуы кезеңінде малдың өміршеңдігі
мен өнімділігін арттыратын биологиялық белсенді қосылыстарды зерттеу мал
басын сақтауда және жоғарғы өнім алуда маңызды мәселе болып отыр. Осындай
белсенді қосылыстарға иммуноглобулиндер де жатады, себебі иммуноглобулиндер
( G1, G2, M және A) – малдың иммундық статусын, өміршеңдігін және
өнімділігін анықтайтын биологиялық белсенді белоктар.
Н.Ә.Жазылбеков., Ж.Паржанов., Н.Б.Мұханов.,Б.А.Мыханов (2007) сынды
беделді ғылымы қызметкерлердің еңбектерін сараласақ, еліміздегі өсірілетін
ірі қараның басым бөлігін өнімділігі төмен жергілікті сауын сиырлар,
олардың зауыттық тұқымдармен ардағы әртүрлі сатыдағы ұрпақтары құрайды.
Қазіргі уақытта саланың барлық мүмкіндіктері толық пайдаланылмай, сауын
сиырлардың өнімділіктері тұрақты бір деңгейде қалып келеді. Бұл жағдай сүт
өнімдеріне деген сұранысты қанағаттандыру мүмкіндігін шектеп отыр. Кез
келген мал тұқымының ерешеліктері, барлық өнімділік қасиеттері оның өсіп-
жетілуі барысында дұрыс, қалыпты азықтандырылуынада негізделеді. Сол
сияқты, сауын сиырлардың да сүт өнімділігі оларды тірілей салмағымен қоса,
нормалап азықтандырылуынада байланысты.
Ж.М.Құрмановтың (2007) мәліметтері бойынша, Қазақстанның солтүстігі
жағдайында сауын сиырларын сүт беру өнімділігі маусымдық сипат алады да,
мұның өзі көп жағдайда оларды витаминдермен қамтамасыз етуге байланысты
болады. Қыста азықта каротиннің және организмде А витаминінің жетіспеуі
салдарынан организмде меповитаминдердің, каротин, А және С витаминдері
алмасуы бұзылып, малдың сүт беру функциясы кемиді. Каротиннің ең
эеткіліксіз кезеңі қолда бағудың екінші жартысы. Сондықтанда бұл кезең
рационға витаминдері жеткілікті азықтар (сапалы пішен, витаминді шөп ұны
т.б.) немесе өнеркәсіпте шығарылған синтетикалық витаминдер қосу
практикалық қажетті шара.
Сауын сиырларына қорытылатын протеинді 20 %-дан артық беруге болады.
Соңғы кездегі зерттеулерге қарағанда, егер рацион қоректік факторларға
қатысты жақсы жоспарланған болса, қорытылатын протеинге деген қажеттілігін
төмендетуге болады. И.С.Поповтың 1957 ғылыми-шаруашылық тәжірибелерінің
негіздемесінде 1 кг сүттегі қорытылатын протеиннің нормасын 56-64 г-ға
дейін түсіру мүмкіндігі көрсетілген.
Сауын сиырларын азықтандыру барысында қоректік заттар құрамына майды
өлшеусіз мөлшерде қосу өрескелдік. А.Бушман (1929) мен В.Веннерстромның
(1940) зерттеулеріне қарасақ, рацион барысында майды
0,9 кг-нан артық қолдану сиырлардың іш бұзылуына және сүттілігінің
төмендеуіне әкеліп соқтыратындығы байқалады.
Майлылығы 4 % болатын 1 кг сүттегі көрсеткіштердің ортаоптимальді
артуы, азық өлшемінде 0,46 және қорытылатын протеинде 65 грамға дейінгі
көлемде кездеседі. Х.Мельгор өз тәжірибелерінде алғашқылардың бірі
болып, протеин жеткізу деңгейі сауын сиырының сүттілігінің артуына ғана
емес, сүт құрамынада айрықша әсер етеді.
А.П.Дмитреченко мен П.Д,Пшеничныйдың (1975) еңбектеріне зер салсақ,
сауын сиырларына сондай-ақ, йод, темір, кобальт, мыс, кей кездері күкірт
пен калий жетіспеушілігі байқалады. Сауын сиырларында натрийға деген
мұқтаждықты ас тұзын беру арқылы қамтамасыз етуге болады. Әдетте,
сиырларға азық өлшемінде 5 грамм ас тұзын, немесе 1 г құрғақ затқа 5-8
грамм ас тұзын беру жеткілікті. Сауын сиырларында ас тұзына деген
қажеттілік, шамамен көк азыөтармен және сүрлеммен азықтандыру барысында 2
мәрте байқалады.
И.М.Захарченко өз зерттеулерінде, сүт өндіру барысында, сүт құрамындағы
А витаминінің белсенділігн арттыру үшін, қыс мезгілінде өнімділігі төмен
сиырларға тәуләгәне 600-1000 мг, ал өнімділігі жоғарыларға 900-1500 мг
каротин беру қажеттігін көрсетеді.
Күйісті малдың азықтық мұқтаждығын алмасу энергиясымен
бағалауды ұсынған ағылшын ғалымы М. Блэкстердің (1965) топшылауынша, мал
азығының игерілу тиімділігі малдың тірілей салмағына, өнімділігі мен рацион
құрғақ затында алмасу энергиясының шоғырлануына тәуелді өзгереді.
Сауылым сүттің жас ерекшелік өзгерісі мал тұқымының ерекшелігіне ,
оның азықтануына, күтіп-бағылуына және т.б. байланысты. Мысалы,
В.Ф.Красотаның көрсеткендері бойынша қара ала тұқымына жататын сиырларды
жеткіліксіз азықтандырса, жоғары сауылым 7 сүт түзілуіне сәйкес келеді.
Бірінші, төлдеген құнажыннан шыққан сауылым сүт 60-65 % көлемін құрайды.
Т.К.Бексейітовтың (2011) мәліметтері бойынша, далалық қызыл тұқым
сиырларының жасы ұлғая келе, олардың сүтінің өнімділігі де артады екен,
әрине, осыған сәйкес олардың желіндерінің көлемі де ұлғаяды. Сүт сауыны
бірінші рет болып тұрған сиырларымен салыстырғанда толық жастағы сиырлардың
желін көлемі сауынға дейін 3,7 % - ға артық болған.
Мал төлдерінің өсуіне және дамуына қоректендірудің түрлі деңгейінің
әсер етуін көптеген зерттеушілер ХІV ғасырда да зерттеген. Алайда, осы
мәселе бойынша экспериментальды жұмыстарды Н.П.Чириков (1891, 1909, және
1926) іске асырған. Ол жергілікті аз өнім беретін жануарларды жастайынан
жақсылап қоректендіру жолымен олардың шаруашылыққа пайдалы өнімділік
сапасын жақсартуға болады деп жазған.
Жаңа Зеландияда Мак-Микеннің (1956) өткізген зерттеу жұмысы аса көңіл
бөлетіндей. Оның тәжірибелік жұмыстары қоректендіру жағдайы және оларды
сүтпен қоректендіру кезеңінің сүт өнімділігіне әсерімен танысу мақсатында
егіз және апалы-сіңілі қашарларға ұзақ уақыт бойы жүргізілген.
Т.С.Садықұлов пен Т.К.Бексейітовтың (2011) деректеріне сүйенсек,
қоректендіру деңгейі жануарлардың дамуына әсер ететін ең маңызды
факторлардың бірі екендігі анықталған. Мұның өзінде қоректендірудің
жалпы деңгейін оның толық құндылығын, рацион құрылымын, онтогенездің
жекелеген кезеңдері бойынша құнарлы заттарды бөліп таратуды тани білу
керек.
А.П.Дмитриченконың және А.М.Балабонованың (1954) сауын сиырларына
жасаған тәжірибелерінде оларды қоректендіруді көбейту және азайтуды
алмастыру жемшөпті қолдануға тәжірибе жасалынып отырған жануарлардың
жағдайына және осыдан кейінгі олардың өнімділігіне жағымды әсер етті.
Көптеген зерттеу жұмыстары арқылы жоғары температураның
ірі қара малының сүт өнімділігіне сауу бойынша да, сондай-ақ сүттің
майлылығы бойынша да өнімділігін төмендететіндігі анықталған. Джонсонның
(1958) еңбектерінде сүт өнімділігінің төмендеуі жоғары температура кезінде
негізінен асқа деген тәбетінің төмендеуіне байланысты деп көрсетілген.
А.С.Емельянов(1976) пен Н.И.Клейменов (1978) секілді көптеген зерттеуші
ғалымдардың еңбектерінде, сиыр рационының құнарлылығы үшін, тек қысқы ғана
емес, сонымен қатар жазғы сауым мезгіліндегі азықтандыруда маңызды. Жасыл
жайылымдар малды биологиялық толыққұнды азықтармен қамтамасыз етсе де,
химиялық сараптамаларға сәйкес, бір жағынан клечатка, екінші жағынан
көмірсу тапшылығы кездесіп, протеинмен калийге деген мұқтаждық байқалады.
Сиырды байлаусыз ұстау барысында екі түрлі азықтандыру – ірі және
шырынды азықтармен, өзіндік азықтандыру мен нормалап азықтандыру
қолданылады. Алғашқыда көптеген шаруашылықтарда сиырды байлаусыз ұстауға
көшіру барысында, И.А.Дубинский (1960) және И.А.Даниленко (1972) сияқты
ғалымдардың ұсынысы бойынша, экономикалық, физиологиялық жағынан тиімді,
өзіндік азықтандыру кең көлемде қолданыла бастады.
С.А.Захарченконың (1989) деректеріне қарағанда мәдени жайыымдықта
жайыған ма каротинмен өзін-өзі қамтамасыз етеді және оны қысқы маусымға
қарағанда екі есе аз шығындайды. Малды екпе жайылымдарда жаю оны құнарлы
азықпен ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен бірге мал организмін
тынықтыра түседі, минералды-витаминді заталмасу процесін бұзылудан
сақтайды, соның нәтижесінде малдың өнімділігін қолда ұстап азықтандырған
кездерден де арттыра түседі.
Рациондарында йоды аз шаруашылықтарда малдың ұрықтану қабілетінің
нашарлауынан, қысыр мал көбейіп, бұзаулары түсік тастайды, тіпті өлі төл
туатындығы да байқалады.
М.Е.Зельцер., Б.А.Айдарханов., М.А.Байтуриндердің (1978) Қазақстанда
өсірілетін малдың эндемиялық ісігі туралы жазылған монографиясында
географиялық аймақтарда эндемиялық ісіктің мал мен адам арасында қатар
тарйтыны көрсетілген. Оның себебі мал мен адам эндемиялық ісігінің
энтологиясымен патогенезі түінің бірлігінде жатыр. Ғалымдардың эндемиялық
ісіктің алдын алу жөнінде жүргізілген жұмыстары бұл
проблеманы комплексті түрде жүргізу қабілеттілігін көрсетеді және азықты
йодтау жөнінде келелі мәселелр (нұсқаулар) ұсынып, оларды мал
шаруашылығында пайдалану жолдарын айтады.
Сауын сиыр азығы қоректілігінің негізгі көрсеткіші ондағы құрғақ
заттың мөлшеріне және сиырдың оны жақсы жейтіндігіне байланысты.
Бірқатар зерттеулердің нәтижесіне қарғанда, сауын сиырларына арналған екпе
жайылымдар тыңайтқыштары неғұрлым көп қосылған сайын, шөптегі құрғақ зат
мөлшері де соғұрлым кеми түседі екен. Алайда, келесі бір тәжірибелерде
Б.Ө.Әлімжанов пен Н.И.Бондаревтің (1989) бақылауы бойынша, екпе
жайылымдардағы көп жылдық шөптердің қатты заттарына минералды тыңайтқыштар
көбірек енгізілгенде ондағы шикі протеин мөлшері 16,1-18 % арта түскен.,
бірақ оның есесіне азотсыз экстративті заттар (АЭЗ) 5,7-6,7 % кеміген.
Б.К.Қожалиевтің (1989) еңбектеріне сүйенсек, сауын сиырлардың
рационында минералды заттардың жеткілікті мөлшерде болуы олардан мол өнім
алу кепілі. Малдан көп өнім алынса, оның денесінен минералды заттарды
сыртқа соншалықты көп шығарылады. Мәселен сиырдың сүттілігін төмендетпеу
үшін оның орнын минералды азықтармен күнделікті толықтырып отыру керек.
Демек, сиырдың әрбір литр сүттілігімен бірге 1 г Са, сол мөлшерде Р бөлініп
шығады. Жылына 8 мың кг сүт шығатын сиыр сүтпен бірге 65 кг минералды
заттар шығарады екен.
Малдың шөпті қандай мөлшерде орып жеуі оны қаншалықты сирек немесе қою
өсуіне де байланысты. А.Вуазеннің көрсетуінше, ірі қара минутына шөпті
тісімен 30-90 рет орып алады екен. Ал бір тәулікте ірі қара 6-10 сағат
(әдетте 7-8 сағат) өрісте жайылады. П.Хуббардтың айтуынша, сиырдың жұмыс
күні 16,5 сағатқа жетеді. Ол бұл уақытты былай бөлген: азықтануға 10
сағат, қозғалысына 54 минут, су ішуіне 11 минут, тұрып күйіс қайтаруына –
49 минут, жатып күйіс қайтаруына 4 сағат 39 минут, минералды заттармен
азықтануына 3 минут кетеді екен.
Өрістегі сауын сиырдың жайылым шөбіне мол отығуына
таза ауада серуендеп, шөпті еркінше таңдап жеуі т.б. жағдайлар
әсер етуі мүмкін. Профессор А.С.Емельяновтың (1976) тұжырымдауынша
жайылымдағы азық қоректілігінің сіңімділігі төмендегідей болады екен: азық
рационының құрғақ заты – 66-76 %, органикалық заты – 66-80 %, протеині – 65-
70 %, белок – 65-75 %, май – 35-50 %, клечатка – 70-75 %, АЭЗ – 70 -80 %.
Сауын сиырлардың азықтағы азотты пайдалану дәрежесі әр
қилы және оның сүттілігіне де байланысты екені белгілі. И.С.Попов пен
А.Е.Волговтың, К.Т.Шатенко мен Л.Н.Ларцтың (1983) мәліметтеріне қарағанда
оты жақсы өрісте жайылған сауын сиырлары сол жерден, орташа есеппен, 40-50
% -ке дейін қорытылатын протеин қабылдай алады екен.
Көптеген зерттеулердің нәтижелерінде, бірқатар әлемге
аттары әйгілі ғалымдар М.Ф.Томмэ, Ю.П.Дукенц (1972) т.б. сиырдың кальцийді
қабылдауының орташа мөлшері 30 % болады деген ұйғарымға тірелді. Ал
З.Б.Гельман мен Ю.К.Олль (1965) макро- және микро-минералды заттар тепе-
теңдік сәйкестікпен үйлестіріліп берілген жағдайда сауын сиыр кальцийді кем
дегенде 25,4-27,7 % пайдалана алады дейді.
И.Г.Лисоцевтің (1969) тәжірибесіне жүгінсек, онда бір топ сиыр тек қана
жайылым шөбімен азықтанып, қоректілігі 24 % астық тұқымдас шөптердің дәні
үстеме ретінде берілген. Осылайша жайылымдықта 179 күн жайылып, қосымша
азықтандырылған табынның әр сиырынан майлылығы 3,57 % 2182 кг-нан сүт
сауылған. Ал қосымша қорек ретінде көк азық қана берілген жерде әр сиырдан
жайылым маусымы көлемінде майлылығы 3,66 % келетін 2160 кг-нан сүт
сауылған.
Атақты ғалым А.П.Дмитреченко (1975) рацон құрамындағы азықтың құрғақ
затындағы азық мөлшерін сиырдың өнімділігіне қарай былай анықтайды: бір
ғана жайылымда өз бетімен азықтанған қарапайым сиырларға сүттілігі 10 кг,
сүттілігі 20-30 кг сиырларға 22-24 % клечаткаға беріледі. Мұндай жағдайда
сүт майлылығы 4 %-тен 4,32 %-ке жетуге тиіс. Бір қызығы осы ғалым құрғақ
заттағы қоректік заттар мөлшерін малдың күйіне қарай берген, яғни сүттілігі
10 кг-дық сиырларға 28 %, сүттілігі 12-20 және 24 кг (тіпті, сүттілік 25
-30 кг болса да) сиырларға 22 % мөлшерінде ғана клечаткалар берілуге тиіс.
Б.А.Башкиров пен Ю.В.Бойковтың (1982) деректеріне сүйенсек, сауын
сиырына дәл бұзаулаған күні қажетінше жақсы пішен мен жылы су беріледі. Ал,
бұзаулағаннан кейінгі екінші, үшінші күндері пішенге 1-1,5 кг көлемінде,
быламық күйіндегі құнарлы мал азықтарын (концетраты) қосады. Жөнсіз және
толық құнды емес азықтандыру жаңа бұзаулаған сиырлардың асқа деген тәбетін
төмендетіп, ағзасына түсетін қоректік заттар мөлшері төмендейді, Ал, бұл
жағдай сиыр ағзасындағы қордағы азықтар сүт бөлінуіне жұмсалынып, жануар
денсаулығының нашарлауына әкеліп соқтырады.
М.Фалковскийдің (1974) бірқатар зерттеулерінің нәтижесінде азот
тыңайтқышы мөлшерін гектарына 100-ден 200 кг-ға жеткізгенде асты тұқымдас
шөптердегі кальций арта түсетінін көрсетті. Ал, бүгінгі күнгі ғалымдардығ
ізденіс нәтижелеріне зер салсақ, шөптің құрғақ затындағы кальцийдің сауын
сиырына қажетті орташа мөлшері килограмына 5-7,5 г аралығында болатыны
анықталды.
Біздің елімізде, Н.Рақышевтің (1981) көрсетуі бойынша оңтүстік
облыстардың жайылымдық шөптерінде молибденнің мөлшері 1 кг азықта 5-10 мг-
ға дейін жетеді екен. Азықта молибденнің көп болуына ірі қара өте сезімтал
келеді. Мұндайда малдың бауырындағы мыстың қоры азаяды. Молибденнің
көптігінен, азықта мыс жеткілікті болса да, ол бойға сіңбей, ас қорыту
жолдарымен сыртқа шығарылып тасталады. Сондықтан мал ауруының белгілері
организмде мыс жетіспегендегідей болады. Сондай-ақ ішек-қарында молибденге
еш кедергі кездеспегендіктен ол қанға тез сорылады. Сондықтан азықтағы
артық молибден малды дереу уландырады.
Сауын сиырларын азықтандыру ерекшеліктері және сауын сиырдың энергия мен
қоректік заттарға мұқтаждығы.
Сауын сиыр азықтандыруын сауымның физиологиялы қ
заңдылықтарына сәйкес сауым сызығының (лактационная кривая) өзгеруіне
байланысты ұйымдастырады. Бұзаулаған сиырдан бірден сүт сауылмайды. Алғашқы
күндері сиыр желінінде жай сүттен құрамы ерекшеленетін уыз түзіледі. Оның
құрамында сүттікімен салыстырғанда жеңіл ыдырап, жылдам қорытылып
сіңірілетін альбуминдік және глобулиндік фракциясы басым белок (сүт
белогында казеин фракциясы басым болады), қант, минералды заттар, каротин
мен витаминдер және басқа да биологиялық әсерлі заттар (иммундық денелер,
ферменттер, гармондар, т. б.) көп бөлінеді. Осындай қоректілігі мен
биологиялық құндылығы, диетикалық және иммундық қасиеттері жоғары уызбен
жаңа туған бұзауды неғұрлым ерте ауыздандырудың оның ас қорытуын
қалыптастырып, ауруға шалдықпаушылық иммунитетін күшейтіп, резистенттігін
(өміршеңдігін) жетілдірудегі маңызы зор.
Сауын сиырдың қоректік мұқтаждығы оның тірілей салмағына байланысты
тіршілігін қамтамасыз ету мен сүттілігіне байланысты өнім түзу
қажеттілігінен туындайды. Тірілей салмағы ауырлап, сүт сауыны молайған
сайын азықтандыру нормасы ұлғаяды. Орташалап алғанда, сауын сиыр тіршілігін
қамтамасыз етуге 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1 а.ө. (10,4 МДж АЭ)
жұмсалады. Дәлірек алғанда, малдың тірілей салмағы ұлғайған сайын
тіршілігін қамтамасыз етуге жұмсалатын энегия шығымының ұлесі
кемитіндіктен, 100 кг-ға шаққанда... тірілей салмағы 450 кг-ға дейінгі сиыр
– 1,1 а.ө. шығындайды. Бұған қоса сауын сиыр 1 кг сүт түзілуіне майлылығы
3,5% болса – 0,44 а.ө. майлылығы 4,0% болса, 0,5 а.ө. (5,7 МДж АЭ) жұмсайды
(1-кесте, қосымшада).
Сиырдың протеиндік мұқтаждығын есептеу үшін дене белогын алмастыру
үшін тәулігіне 100 кг тірілей салмағына шаққанда - 90 г шикі, 60 г
қорытылатын, ал әр 1 кг сүт түзілуіне - 85 - 90 г шикі, 55-60 г
қорытылатын протеин қажет екенін ескереді. Өйткені, 1 кг сүтте 30 г белок
болса, оның түзілуін қамтамасыз ету үшін өнімдік пайдаланымы 0,57 (57%) 30
: 0,57 = 53 г азық протеині қажет. Сиыр рационындағы қорытылатын протеин
(ҚП, кг) мөлшерін желінетін құрғақ заты (ҚЗ, кг) мен шикі протеині (ШП,
кг) бойынша Р. Паквей (1972) формуласымен есептеуге болады:
ҚП = 0,885 * ШП – 0,03 * ҚЗ.
Сиыр сүттілігі молайған сайын 1а.ө.де шоғырланған
қоректік заттарға
мұқтаждығы жоғарылай түседі. Мысалы,азығының әр 1 а.ө.
де тәуліктік сауымы 10 кг-ға дейінгі сиырға – 95 г қорытылатын протеин
болғаны жеткілікті болса, тәуліктік сауымы 10-15 кг сиырға – 100-105 г,
тәуліктік сауымы 15-20 кг сиырға 105-110 г қорытылатын протеин жеткізілуі
керек (2-кесте, қосымшада).
Сүтейту кезеңінде сауыла бастаған сиыр сүттілігін арттыру үшін оларды
күнделікті сауынына сәйкес келетін нақтылы азықтандыру нормасына кейінгі
күндердегі өсетін 2-3 кг сауын есебінен қосымша 1-1,5 а.ө. қосып үстемелеп
азықтандырады (авансированное кормление). Үстемелеп азықтандыруды сиыр
желінін сылап-сипау және жиі сауумен ұштастыра отырып, сүтейту кезеңінде
сиыр сүттілігінің тұқымдық мүмкіндігін толық пайдалануға тырысады. өйткені
алғашқа 100 күнде сиырдан сауым бойында өндірілетін бүкіл сүттің 40-50 %
сауылатындықтан, оның сүтейту деңгейінің 1 кг кемуі сиырдың сауым
бойындағы сүттілігін 200-300 кг азайтады.
Дұрыс сүтейту әсіресе құнажын сүттілігіне күшті ықпал
етеді. Сондықтан шаруашылықта сауын сиыр басын алғашқы сауымында
мол сүтейіп, жоғары өнімділікке жетуін байқатқан құнажындардан сұрыптайды.
Тірілей салмағы – 180-500 кг, жылдық сауымы 2500-3000 кг сиырды дұрыс
азықтандырып, иіткенде алғашқы сауымында қосымша – 800-1000 кг, ал одан
кейінгі сауымдарында 500-600 кг сүт өндіруге болатыннын ескереді.
Сауым басында сиырдың сүт түзуге жұмсалатын дене шығыны жеген азық
қоректік заттарымен толық қамтамасыз етілмейді де, сиыр денесінен сауылып
(сдаивание с тела), салмағын аазйтады. Дұрыс азықтандырылған жағдайда
салмақ азаюы алғашқы тәуліктерде 1 кг-нан аспай, жалпы сауымның алғашқы 10
аптасында сиырдың тірілей салмағы 50-100 кг аралығында кемиді.мұны содан
кейінгі сауымның қызған кезеңінде азықтандырумен қалпына келтіреді.
Сүтейту кезеңінің аяқталғанын сиыр тәуліктік сүттілігінің ұлғаймауынан
байқайды да, үстемелеп азықтандыруды доғарады. Содан кейін сауымның келесі
қызған кезеңі басталады. Сауым сүтінің негізгі бөлігі осы кезеңде
сауылатындықтан, қысқа мерзімде жоғары сауынына сиыр сауымының бұл кезеңін
мейлінше созу көзделеді. Жақсы азықтандыру арқылы сиырдың сауым барысында
айлық сүттілігінің 8-10 % орныныа тек 3-4 % дейін кемуін қамтамсыз етуге
болады. Сиыр сауымының қызған кезеңінде сақа, орта қоңды сиырларды
анықтамалықтарда келтірілген негізгі азықтандыру нормасына сәйкес
азықтандырады (3-кесте, қосымшада).
Сауын сиыр азықтандыру нормасына жасы мен физиологиялық ахуалына,
тірілей салмағы мен қоңдылығы, сүт сауымы мен майлылығы на
сәйкес өзгереді. Кестелерде келтірілген
азықтандыру нормасы орта қоңдылықта ғы, сүтінің майлылығы 3,8-4 % сақа
сиырларға арналған. Сиыр сүтінің майлылығы басқа болса, сауылған сүт
сауымын нақтылы пайыздық майлылығына көбейтіп, 4-ке бөлу арқылы майлылығы 4
% сүт сауымына айналдырады. Сүт майлылылғының 0,5 %-ға өзгеруіне
азықтандыру нормасы, тиісінше, 0,03-0,05 а.ө. жоғарылатылып не азайтылады.
Сауын сиыр жеген азығының әр 1 а.ө. –мен 95-105 г қорытылатын протеин, 6,5-
7,5 г Са, 4,5-5,3 г Р, 40-50 мг каротин жеткізілуі керек. Сиыр сүттілігі
өскен сайын жегізілген азық құрғақ затындағы энергия мен қоректік заттар
шоғырлану деңгейі жоғарылай түседі.Сондықтан тәуліктік
сауымы өскен сайын оның 1 кг құрғақ затындағы энергия ( а.ө., АЭ)
мен құрылымдық (протеин) және жеңіл ыдырағыш қоректік заттар
тобының (крахмал, қанттар) шоғырлану деңгейі жоғарылап, керісінше қиын
қорытылатын қосындылар тобының (жасұнық) деңгейі төмендетіледі. Осндай
құрғақ заттың сиыр басына тәуліктік сауымы 10 кг болса – 10-12 кг, 15 кг
болса – 13-14 кг, 20 кг болса – 15-17 кг жеткізілуі керек. Жеткізілген
рацион құрғақ затымен сауын сиыр азықтандыру нормасы қамтамасыз етілуге
тиіс.
Әлі өсіп-жетілуі аяқталмаған құнажынның қалыпты дамып жетілуін,
салмақ қосуын және де сауым барысында түрлі себептермен арықтаған сиырға
қоңдылығын көтеру үшін азықтандыру нормасының көрсеткіштері 1 кг қосымша
салмақ қосымына 5 а.ө. есебінен жоғарылатады. Айталық, олардың басына
тәулігіне 200 г қосымша салмақ қосу жоспарланса, кестедегі негізгі
азықтандыру нормасына күнделікті... 5 * 0,2 = 1 а.ө. ... қосылады.
Орташалап алғанда, 1 кг салмақ қосуына не азайтуына сиыр – 24 МДж,
майлылығы 3,6 – 3,8 % 1 кг сүтке 3 МДж өнімдік энергиясын жұмсайды. Өнім
өндірілуіне АЭ пайдаланымы 60 % болғандықтан, сиыр 1 кг салмақ қосуына – 24
: 0,6 = 40 МДж, 1 кг сүтке 3 : 0,6 = 5 МДж энергия шығындайды.
Жасы мен сүттілігіне байланысты сауын сиыр азығының әр 1 а.ө. – 95-105
г қорытылатын протеин, 6,5-7,5 кальций, 4,5-5,3 г фосфор, 2,4-1,5 г магний,
8,1-6,7 калий, 2,8-2,1 күкірт, 80 мг темір, 8-11 мг мыс, 55-70 мг марганец,
55-70 мг мырыш, 0,6-0,9 мг кобальт, 0,7-1,0 мг йод, 40-50 мг каротин, 40 мг
Е витамині, 1000 х.ө. көлемінде Д витамині болуға тиіс.
Сиыр сүттілігінің апталық (декадалық) бақылау сауымын ың
(контрольная дойка) нәтижесі бойынша сауын сиырлардың азықтандыр у нормасын
ай сайын қайта қарап, сүттілігіне сәйкестендіріп отырады. Сауын сиыр сапалы
азықтардан құрастырылып, жан-жақты толықтырылған құнарлы рационмен
азықтандырылған жағдайда сиыр азықтандыру нормасын 5-10 % төмендетіп, ал
кейбір көрсеткіштері бойынша рацион қоректілігі норма талабына сәйкес
келмесе, керісінше, 5-10 % ұлғайтады. Сиырларды қорада байламай, бос
ұстаған жағдайда азықтандыру нормасының көрсеткіштері 5-6 % жоғарылатылады.
Сауым басында бұзаулап, сауыла бастаған сиыр азықтандыруын жекелеп
және жете қадағалайды. Жаңа бұзаулаған сиыр мен құнажын шөлдейтіндіктен,
оларға 0,5-1 кг бидай кебегі не жем жармасы араластырылған жылы су ішкізіп,
алдына сапалы жұмсақ пішен салып қояды. Одан кейінгі 2-3 күнде 1-1,5 кг жем
беріп, сиырдың үйреншікті жемшөбін аздап жегізеді де, 10-15- ші күндері
олардың мөлшерін толығымен азықтандыру нормасына сәйкестендіреді.
Сауын сиырға тәбеті шапқанша сапалы пішендеме мен сүрлем, ал жазғытұры
көкшөп беріп, содан кейінгі кездегі сүтті сиыр рационын осы аумақты шырынды
жемшөпке негіздейді. Сиырдың тәуліктік сүт сауымына
қарай құнарлы жем береді (4-кесте, қосымшада).
Рацион құрамындағы сүрлемнің бір бөлігін не толығымен пішендемемен,
ал жазғытұрым ірі және шырынды жемшөпті көкшөппен алмастырады. Сүтейту
кезеңіндегі рацион құнарлылығын ұлғайту үшін жаңа бұзаулаған сиырларға
нақтылы сүттілігіне қарай құнарлы азық мөлшерін 2-3 кг ұлғайтып береді.
Құрастырылған рациондағы қант – протеиндік қатынасы – 0,9-1,1, ал крахмал-
қанттық қатынасы 1,3-1,5 аралығында болғанын қадағалайды.
Сиыр сүттілігі артқан сайын қоректік заттарға
мұқтаждығы өсетіндіктен, азық жеу мұқтаждығы да артады. Ас қорыту жолының
сыйымдылығына байланысты малдың азық деу мүмкіндігі желінетін азықтардың
құрғақ зат көлемімен шектеледі. Сиырдың тірілей салмағы (ТС, кг) мен
тәуліктік сауынына (Тс, кг) байланысты өзгеретін рацион құрғақ затын жеу
мүмкіндігін келесі жолмен есептеуге болады:
0,025 * ТС + 0,1 * Тс.
Осылайша тірілей салмағы мен тәуліктік сауынына
тәуелді есептелінген сауын сиырдың рацион құрғақ затын жеу мөлшері
келесі көлемде шығады:
- тірілей салмағы 400 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 11,0 кг,
15
кг болса – 11,5 кг, 20 кг болса – 12,0 кг;
- тірілей салмағы 450 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 12,5
кг,
15
кг болса – 13,0 кг, 20 кг болса – 13,5 кг;
- тірілей салмағы 500 кг тартып, тәуліктік сауыны... 10 кг болса – 13,5
кг,
15 кг болса –
14,0 кг, 20 кг болса – 14,5 кг.
Демек, тірілей салмағы 450 кг тартатын сиырдың рацион құрғақ затын...
13,0 – 12,5 = 0,5 кг артық жеуі тәуліктік сүт сауынын – 5 кг-ға,
14,5 – 13,5 = 1,0 кг артық жеуі – 10 кг-ға арттырады.
Мұндай сүт сауынының қосылуын қамтамасыз ету үшін сиыр азығының құрғақ
затындағы энергия мен қоректік заттардың жеткізілу деңгейі жоғарылатылуы
қажет. Оны рацион құрғақ затындағы энегия мен қоректік, минералдық және
витаминдік заттар шоғырлану дәрежесін молайтумен қамтамасыз етеді. Олай ету
рацион құрамындағы аумақты жемшқптің өзіндік үлесіне байланысты өзгереді (5-
кесте, қосымшада).
Кесте дерегінен рацион құрғақ затының желінуі АЭЖЭ
қатынасымен есептелінетін алмасулығ ына, яғни АЭ-мен қаныққандығына тәуелді
екенін көреміз. Жоғарыда айтылғандай тірілей салмағы 450 кг тартатын
тәуліктік сауыны 10 кг сауын сиыр тәулігіне – 12,5 кг құрғақ зат жей алады.
АЭЖЭ қатысы 45 % құрғақ затындағы АЭ 8 МДжкг АЭ шоғырланған азықтан оның
қоректік мұқтаждығын өтеуге тәулігіне жеген азығымен – 12,5 кг құрғақ зат
жұмсау керек болса, АЭЖЭ қатысы 55% құрғақ затындағы АЭ 10
МДжкг АЭ шоғырланған азықтан – 9-10 кг құрғақ зат жұмсалып, азық
шығыны үнемделеді. Рацион құрғақ затының желінуіне құрамына кіретін жемшөп
түрі мен дайындау тәсілі де ықпал етеді (6-кесте, қосымшада).
Құрғақ затты жеу мүмкіндігі шектеулі болғандықта н, сиыр өнімділігі
өскен сайын азықтандыру рационындағы құрғақ заттың шоғырлану дәрежесін
жоғарылатады. Қоректену дәрежесі жоғарылаған сайын азық энергиясын игеру
тиімділігі жоғарылап, жұмсалған азық бірілігіне қндірілетін жылу көлемі
кеміп, ал өнім көлемі өседі. Содан барып сауылған сүт бірлігіне жұмсалатын
азық шығыны кеми түседі.
Рационда тағайындалған жемшөп мөлшеріне сиырды біртіндеп, 10-15 тәулік
дағдыландырып барып үйретеді. Мұның әсіресе месқарын микрофлорасының сол
жемшөппен азықтық қосындыларға бейімделе дамуына ықпал етуі арқылы сиыр
қоректену құнарлылығын арттырудағы маңызы күшті.
Рационда тағайындалған жемшөп көлемін сиырдың асқорыту жолына сыйдырып
жей алу шамасын құрғақ затының тірілей салмаққа шаққандағы көлеммімен
есептейді.
Жасы, жыл мезгілі, дене салмағы мен сауым кезеңіне қарай 100
кг тірілей салмағына шаққанда сауын сиыр орташа 3-4,5 кг рацион
азықтарының құрғақ затын жей алады.
Сауын сиырдың күнделікті жей алатын азық көлемі тірілей
салмағымен бірге оның сүттілігі мен рацион құрамындағы аумақты
азық үлесіне де байланысты өзгереді.
Кесте дерегінен жемшөп құрғақ затының желінуі ондағы шоғырланған
энергияның алмасулығымен (АЭЖЭ) айқындалатын алмасу энергиясымен
қаныққандығына байланысты өзгеретінін көреміз. Сауын сиырдың құрғақ затты
жеу мүмкіндігі бойынша оның қоректік мұқтаждығын құрғақ затында 10 МДжкг
шоғырланған аумақты жемшөптің 10 кг-ын жегізіп қамтамасыз етуге болады. Бұл
деңгейде АЭ шоғырланған аумақты жемшөп бергенде сауын сиыр азығындағы
энергияға қаныққан құны қымбат құнарлы азықты үнемдеуге (1-2 кг) болады. Ал
аумақты жемшөп құрғақ затындағы 8 МДж\кг дейін төмендессе, құрғақ затының
желінуі 6 кг-на дейін азаятындықтан, сауын сиырдың қоректік мұқтаждығын
қамтамасыз ету үшін энергетикалық құнарлы азық жұмсауды 4-5 кг-ға дейін
ұлғайтуға мәжбүр болады.
Сауын сиырдың рацион азығын жеу қабілеті олардан механикаландырылған
фермалар мен кешендерде сүт өндіргенде есепке алынатын маңызды қасиеті
болып табылады. Өндірістік сүт сауу технологиясының жылдамдығына сәйкес 8-
10 минутта сауын сиыр 2-2,5 кг құрғақ зат (3 кг түйіршіктелген құрамажем)
жейтін жоғары өнімді сиыр азығының құрғақ затындағы қоректік заттардың
шоғырлану дәрежесі сүттілігі артқан сайын жоғарылытылады.
Рацион құрғақ затындағы қоректік заттар шоғырлану дәрежесі
сиыр сүттілігі артқан сайын да жоғарылатылады: жылдық сауымы 3000 кг сиыр
рационының 1 кг құрғақ затында – 0,7 а.ө. (8,2 МДж АЭ) жеткілікті болса,
жылдық сауымы 5500-6000 кг рационының 1 кг құрғақ затында 0,9 а.ө. (10,5
МДЖ АЭ) болып, тиісінше, басқа да қоректік заттар деңгейі
жоғарылытылады.
Рацион құрғақ затында энергия мен қоректік заттар
шоғырлану дәрежесі жоғарылаған сайын, олардың қорытылу дәрежесі
де жоғарылайды.
Месқарында дұрыс қорытылып, жоғары игерілуі үшін сауын сиыр
рационыныдағы шикі жасұнықтың 14 % -дан астамы ірі жемшөппен жеткізілуі
тиіс. Күйіс қайырумен қоса бұл сүт майлылығына да ықпалын тигізеді.
Рациондағы жасұнық деңгейінің 10 %-ға дейін төмендеуі сүт майлылылғын 3,6 %-
дан 3,0 %-ға дейін төмендетсе, 5 %-ға дейін төмендеуі 2,3 %-ға дейін
төмендетеді.
Рациондағы құрғақ заттағы энергия мен қоректік зат шоғырлану
деңгейін азықтандырудағы жасұнық деңгейін өзгерту арқылы мөлшерлейді .
Жылдық сауымы 3000-4000 кг болатын орташа өнімді сиыр рационының құрғақ
затындағы жасұнық деңгейі 22-26 % (өнімділігі өскен сайын жасұнық деңгейі
кемиді) көлемінде сақталуы керек болса, жылдық сауымы 5000-6000 кг болатын
жоғары өнімді сиыр рационындағы жасұнық деңгейі 20-16 %-ға дейін
төмендетіледі. Жасұнық көлемінің төмендетілуінен жоғарылатылған рационның
энергетикалық қуаттылығын құрамындағы құнарлы жем мөлшерімен реттейді.
Сауымның алғашқы 100 күнінде 1 кг сүтке шаққанда жылдық сауымы 3000 кг
сиырға 240-260 г, жылдық сауымы 4000 кг сиырға – 290-310 г, жылдық сауымы
5000 кг сиырға 380-400 г құнарлы жем жқмсалуы керек деп есептелінеді.
Сиыр өнімділігі өскен сайын өнім бірлігіне, яғни 1 кг
сүтке жұмсалатын энергия шығыны (а.ө., АЭ) азаятындықтан, азықтандыру
тұрғысынан жоғары өнімді сиыр ұстау тиімді. Мысалы, тірілей салмағы 500 кн
тәулігіне сүт сауылатын сиыр тіршілігін қамтамасыз етуге – 4,7 а.ө. (54 МДж
АЭ) және 1 кг сүт түзуіне – 0,5 а.ө. (5,7 МДж АЭ) қажет болып, оның жалпы
энергияға мұқтаждығы... 4,7 + 0,5 * 10 = 9,7 а.ө. не 54 + 5,7 * 10 = 111
МДж АЭ теңеліп, 1 кг сүтке... 9,7 : 10 = 0,97 а.ө. не 111 : 10 = 11,1 МДж
АЭ жұмсайды. Осы салмақтағы сиырдан 20 кг сүт сауылса, энергетикалық
мұқтаждығы... 4,7 + 0,5 * 20 = 14,7 а.ө. не 54 + 5,7 * 20 = 168 МДж АЭ
теңеліп, 1 кг сүтке... 14,7 : 20 = 0,73 а.ө. не 168 : 20 = 8,4 МДж АЭ
жұмсайды. Демек, тіршілігін қамтамасыз етуге және өнім өндіруге (сүт
түзуіне) жұмсалатын энергия шығыны алғашқы сиырда 1:1 қатынаста болса,
кейінгі одан сүттілігі екі есе жоғары сиырда 1:2 қатынаста болып, өнім
өндіруге шығындалу үлесі екі есе өседі.
Сиыр өнімділігі артқан сайын азықтандыруға жұмсалға н
азықтың тіршілікті қамтамасыз етуге жұмсалатын бөлігі азайтылып, өнім
өндіруге жұмсалатын бөлігінің үлесі өседі. Мысалы, тірілей салмағы 450 кг
сиырдан күніне 4,5 кг сүт сауылса, желінген азықтың ⅔ бөлігі тіршілігін
қамтамасыз етуге, ал ⅓ бөлігі сүт түзілуіне, 9 кг сүт сауылса, ½ бөлігі
тіршілігін қамтамсыз етуге, ½ бөлігі сүт түзілуіне, 18 кг сүт сауылса, ⅓
бөлігі тіршілігін қамтамасыз етуге, ⅔ бөлігі сүт өндіруге жұмсалады.
Сауын сиыр рационын сиырдың сүтейтуіне оң ықпал ететін шырынды
азықтарға негіздей отырып құрастырады. Олардың үлесі рацион жалпы
қоректілігінің 45-55 % жеткізіледі. Шырынды азық ретінде жазда көкшөп,
қыста сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер жұмсалады. Рационға енгізілетін
құнарлы жем мөлшері сиыр өнімділігімен шектеледі. Тәуліктік сауыны 8 кг-ға
дейінгі сиырға құны қымбат жемді шығындамай-ақ, 1 кг сүтке шаққанда...
тәуліктік саны 8-10 кг сиырға – 100-150 г, тәуліктік сауыны 10-15 кг сиырға
– 150-250 г, тәуліктік сауыны 15-20 кг сиырға – 250-350 г, тәуліктік сауыны
20 кг-нан асқан сиырға 350-400 г құнарлы жем жегізуді жоспарлайды.
Құнарлы жемді сауын сиырға бұдан көп берілуі
физиологиялық тұрғыдан да, экономикалық тұрғыдан да зиянды. Өйткені жоғары
энергия шоғырланған қуатты жем сиыр организміндегі зат алмасуын жеделдетіп,
сүт түзілуін күшейтумен қатар организм гемеостазына кері ықпал етіп, ерте
қартаюына соқтырады. Соның салдарынан 8-9 сауым, яғни 11-12 жыл
пайдаланылатын сиыр 5-6 сауымнан кейін (7-8 жылда) пайдаланудан шығарылып,
осы мерзімде шаруашылықта сауылатын сиыр басы 1,5-1,7 есеге өседі де,
оларға жұмсалатын азық шығынын да, осыншама көлемге ұлғайтады. Екіншіден,
өндірілетін сүт бірлігіне жұмсалған қымбат жем үлесінің өсуі оның өзіндік
құнын қымбаттатып, сүт сатудан түсетін пайданы азайтады.
Сауын сиыр рационындағы құнарлы азықты
организмнің сүт түзу қажеттілігін ескере отырып дайындалған құрама
жем түрінде берген тиімді. Ондай мүмкіндік болмаған жағдайда сиыр басына
берілетін құнарлы азықтың жартысын түрлі дән жармасы мен ұнтақтарынан
құрастырып, қалғанын құнарлылығы жоғары кебек, күнжара мен шрот, сірне,
құрғақ жом, барда, бөртпе, шөп ұны секілді азықтармен жеткізіледі.
100 кг тірілей салмағына шаққанда сауын сиырға 4,5 кг шырынды жемшөп
(сүрлем) жегізуге болады. Сүрлемдегі қант аздығын толықтырып, месқарындағы
микробиологиялық үрдістің өрістеуіне оңтайлы қант протеиндік қатынасты
орнату үшін, сүрлемнің қорекілігі бойынша ⅓ бөлігін қызылшамен жеткізуге
болады. Күйіс қайыратын мал болғандықтан, сауын сиырдың асқорытуын, яғни
күйіс қайыруын қамтамасыз етуге 100 кг тірілей салмағына шаққанда 1-1,5 кг
аумақты ірі жемшөп жеткізілуі керек. Негізінен аралас пішеннен тұратын ірі
азықтың құнын арзандату үшін қоректілігі бойынша оның ⅓ бөлігін жаздық
дақыл сабанымен беруге болады.
Сүттің өзіндік құны азықтандыруға жұмсалаған құнарлы азық көлеміне
тәуелді өзгеретіндіктен физиологиял ық және экономикалық тұрғыдан сиыр
сүттілігіне байланысты 1 кг сауынға 100-400 г құнарлы жем жұмсайды. Бұдан
аз жұмсалған жем мөлшері сауын сиыр энергетикалық мұқтаждығын қамтамасыз
ете алмайтын болса, одан тыс көп көлемі физиологиялық тұрғыдан организм зат
алмасуын күшейтіп мерзімінен бұрын қартайтса, экономикалық тұрғыдан
өндірілген сүттің өзіндік құнын қымбаттатып, сала рентабелдігін
төмендетеді. өйткені мерзімінен бұрын сауылудан
шығарылған басты жас құнажынмен ауыстыру сол мерзімдегі сиыр басына
жұмсалатын шығынды көбейтеді.
Сиыр тәулігіне 2 рет сауылса – 4-6 кг, тәулігіне 3 рет сауылса, 6-9
кг жем таратады. Жылына 3000-4000 кг сүт сауылатын сиыр
рационындағы құнарлы азық үлесі рацион қоректілігінің 25-30 % құрастыруы
үшін сиыр басына 4-4,5 ц протеинді дәннен тұратын 12 ц құнарлы азық
жұмсалады. Оған қоса шаруашылықтағы жемшөп қорына сәйкес қалыптасқан
азықтандыру типіне қарай сауын сиырға тәулігіне 20-30 кг сүрлем (бір
бөлігін 10-15 кг азықтық қызылшамен ауыстыруға болады), 4-6 кг аралас
дақылдар пішені мен 3-5 кг жазықтық дақыл сабанын береді. Қызылшаның,
әсіресе қант қызылшасының, бір бергендегі көлемін сиыр тірілей салмағының
100 кг-на 2 кг-нан аспайтындай етіп шектеп, тәулігіне бірнеше рет бөліп
жегізеді.
Сауын сиыр рационын шырынды және құнарлы азықт ардан кейін ірі
жемшөппен толықтырады. Ірі жемшөп ретінде табиғи шабындықтармен екпе шөптер
пішенін, түрлі дақылдармен бұршақ тұқымдастар пішендемесімен, кептірілген
шөп кесіндісін, дәнді дақыл сабанын жұмсайды. Рационға ірі жасұнықты
жемшөптің енгізілу көлемі ондағы шырынды жемшөп көлеміне байланысты
өзгереді. Мысалы, тәулігіне 20-25 кг шырынды азық берілетін сауын сиырға...
тірілей салмағы 400 кг болса – 4-5 кг, тірілей салмағы 500 кг болса – 5-6
кг ірі жемшөп жеткізілуі тиіс. Сиыр рационындағы ірі жемшөптің жалпы
қоректілігі бойынша ⅓ бөлігін жаздық дақылдар сабанымен ауыстыруға болады.
Рацион азығын сауынның ортасындағы қызған кезеңде осы мөлшерде беріп, сауым
аяқталар суалту кезеңінде сүтейткіш шырынды азық пен құнарлы азық үлесін 20-
30 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz