Ақша - несие саясатының стратегиялық мақсаттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I Бөлім. Ақша-несие саясатының теориялық негіздеріне жалпы түсінік.
1.1. Ақша-несие саясатының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.2. Ақша-несие саясатының стратегиялық
мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... .7
1.3. Ақша-несие саясатының
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .12

II Бөлім. Ұлттық банк – ақша-несие саясатын жүзеге асыратын орган.
2.1. Ұлттық банк, оның мақсаты мен міндеттері, қызметінің бағыттары,
меншікті қаражаттары мен
пайдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1
2.2. Ұлттық банктің құрылымы мен басқару
органдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .24
2.3. Банктік қызметті қадағалау және оны
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .26

III Бөлім. Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару
ерекшеліктері.
3.1. Шетелдік тәжірибедегі Орталық банктерді ұйымдастыру және басқару
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 37

Кіріспе
Ақша-несиелік реттеудің әр түрлі концепциялары бар. Олардың
маңыздыларына кейнстік жне монетаристік теориялар жатады. Ақшаның сандық
теориясының өкілдері экономиканың циклмен даму себебін тауарлар саны және
ақша саны арасындағы қатынастармен белгіленген тауарлық бағаның ауытқуымен
(тербелуімен) дәлелдесе, ДЖ. Кейнс циклға ақшаның әсерін проценттің нормасы
арқылы дәлелдейді.
Кейнс ұсынған “несиелік реттеу” өндіріс процесінің несиеден тәуелді
екенін байқатады. Сұраныстың өндіріске қарағанда шешуші роліне сүйене
отырып, Кейнс бәсекелестікке әсер ететін факторларды: жұмыспен қамту,
қуаттарды пайдалану, өндірістік құралдардың тұтыну заттарына сұранысы,
тәртіптің психолгиясы анықтайды. Қарыз капиталының проценті жоғары
болғанда, кәсіпкерлерде “өтімділікті ұнату”, яғни капиталды ақшалай түрде
сақтауды ұнатушылық пайда болады. Сондықтан, кәсіпкерлердің инвестиция
жасауға стимулын көтеретін қарыз процентінің төмен болғаны қажет.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайыз мөлшерлемесінің төмендігін
қолданып тиімді сұранысты ынталандыру жолы қысқара бастады, өйткені орталық
банктер көбінесе рестракциондық несие саясатын жүргізуге мәжбүр болады,
яғни инфляциямен күресу үшін пайыз мөлшерлемесін жоғарлату қажеттігі.
Реттеудің осы кестесі (үлгісі), бәсекелік нарықтардың монополиялануы
төмен болған жағдайда, батыс елдердің көбінде ХХ ғ. 50-60-шы жылдарына
дейін шамамен тиімді болып келді. Ал тепе-теңдік баға механизмін жойған
және инфляцияның өте жылдам өсуімен оның жаңа сапасын (шығындар
инфляциясын) тудырған, сонымен қатар 70-ші жылдары жұмыссыздықтың жоғары
дәрежесін тудырған, нарықтардың монополиялану процестерінің күрт күшеюі,
кейнстік концепция арқылы түсіндірілуі мүмкін еместігін дәлелдеді. Бұл ақша-
несиелік реттеудің жаңа монетарлық концепциясының ұсыныстарын қолдануға жол
ашты.
Монетаристер және олардың жетекшісі М. Фридмен капитализмнің
экономикасы іштей тұрақты болады және ол өзін--өзі реттеуге, өзін-өзі
жөнге келтіруге қабілетті деп тұжырымдайды. Осы жағдайда, өзін-өзі
реттейтін механизмдерінің қызметтерінің жүзеге асырылуының қажетті шарты –
бағаның ақшалай айналымының тұрақты болуы. Монетаристер теориясы бойынша,
ақша ұсынысының көлемі – ақшаның массасы, ақша-несиелік саясаттың басты
бағыты болып табылады. Ақша массасының жатық өсуі экономиканың тұрақты
дамуын қамтиды.
Бүгінгі күні ақша-несиелік реттеудің монетарлық концепциясы нарықтық
экономикалы елдерде кең тараған. Бұл оның шаруашылықтың осы жүйесіне сәйкес
келетіндігін және экономикалық мәселелерді шешуге қабілетті екенін
айқындайды.
Ұлттық банк Қазақстанда заң түрінде ақша-несилік реттеудің органы
болып табылады. Реттеудің объектісі – айналымдағы ақша массасының көлемі
және құрылымы. Заң жүзінде Ұлттық банктің ақша-несилік ставкаға әсер ететін
экономикалық құралдары белгіленген: несиелер бойынша міндетті резервтердің
және есепке алу ставкаларының нормасын белгілеу, банктер үшін экономикалық
нормативтерді белгілеу, құнды қағаздармен операциялар жүргізу. Ақша-
несиелік реттеудің осы шаралары әлемдік тәжірибеге мәлім және олар көп
елдерде қолданылып отыр.

I Бөлім.Ақша-несие саясатының теориялық негіздеріне жалпы түсінік
1.1.Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
Ақша-несие саясаты ретінде бәсекелестік және өндірістік үрдісті реттеу
мақсатында ақша-несие саласындағы монетарлы биліктермен жүргізілетін өзара
байланысты шаралар кешенін түсінуге болады. Шаралар кешенінің сипаты мен
құрамы қоғамның экономикалық стратегиясымен және жалпы шаруашылық
жағдайымен болжанады.
Өндірістік дамыған елдерде экономиканы реттеу жүйесінде ақша-несие
саясаты белсенді түрде қолданылып жатыр. Бұл саясат, тарихи тұрғыдан
алғанда, экономиканы реттеудің ең алғашқы формасы. Ақша-несие саясатының
тиімділігі әр түрлі тұрғыда қарастырылады. Тарихи тұрғыдан алғанда, оның
мүмкіншіліктері 1930 жылдардағы әлемдік экономикалық дағадарыстың уақытында
танылған, сол кезде оның ролі қайта қарастырылған. Теориялық көзқарастан
алғанда, оны зерттеу макроэкономикалық көрсеткіштердің ақшалай
айналымдарына тәуелділігін көрсетті: айналыстғы ақша санының өзгеруі
өндіріске, айырбасқа, тұтынуға, жалпы сұранысқа әсер ете алады. Эмпирикалық
тұрғыдан алсақ, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі инфляция пайыз
мөлшерлемесінің төмеңгі деңгейінде экспансиялық ақша-несие саясатымен
жүргізілген, ал рестриктивті саясат оның дамуына жол бермейтін белгілерді
көрсеткен.
Ақша-несие саясатының негіздемесі, оның стратегиялық және тактикалық
анықтамасы, ең алдымен оның ішкі механизмдерін ашуын талап етеді. Ақша-
несие саясатының теориясында екі ірі мектепті бөлуге болады – кейнсиандық
және монетарлық.
АҚШ-тың экономикалық ғылымында белгілі аттарының көпшілігі
кейнсиандықтарға тән,олар – П. Самуэльсон, Ф. Модильяни және Дж. Тобин.
Олардың еңбектері экономика ғылымының негізін қалыптастырады. Олардың
“жалпы теориясының” негізгі мақсаты - әрбір макроэкономикалық теория
міндетті түрде ақша түрінде болатындығын дәлелдеу,осыдан макроэкономикалық
талдаудағы ақшалай феноминінің маңыздылығы шығады.
Басқа концептуальды бағыт 1950 жылдарда қалыптасты. Оларды
“монетаристер” деп атады,өйткені олар экономикалық белсенділіктің және
инфляцияның ауытқуларын түсіндіруде ақшаның роліне көп көңіл бөледі. Бұл
теориясының негізін салушы - әйгілі экономис М. Фридмен.
Егер кейнсшілдер ақша-несие саясатының ролін бюджеттік саясатқа немесе
табыстарды бөлу саясатына қатысты аударса, ал монетаристер ақша-несие
саясатына маңызды орын береді. Олар арасындағы қарама-қайшылықтар әр түрлі
деңгейде көрінеді: кейнсшілдер саясаттың тиімділігі туралы әрбір жеке
жағдайдың негізінде талқылайды, ал монетаристер нәтижелерді барлық кешеннің
негізінде айтады.
Монетаристер ақшаның сандық теориясын және ойлаудың классикалық үлгісін
жақтай отырып, олар ақшаның маңыздылығын көтереді. Мұны М. Фишердің
“Ақшаның сатып алушылық қабілеті” атты еңбегіне жүгінсек, оңай түсіндіруге
болады. Фишер ақша санының теориясы айналыстағы ақша санының өзгеру
тиімділігі экономикада көрініс тапқан уақытына дейін дұрыс екендігін
дәлелдеуге тырысқан. Фишер бұл айналым нақты өмірде “ауысу мерзімдерінен”
тұратындығын түсіндіреді, бұл мерзімдер кезінде ақша санының өзгеруі
олардың айналым жылдамдығына, өнім көлемі мен келісім шарттың санына әсер
етуімен қатар, бағалардың жалпы деңгейіне де әсер етеді.
Кейнс макроэкономикалық талдау тек ақша түрде болуы қажет деп
айқындаған. Ақшаның маңыздылығын көрсету үшін талдаудың классикалық
кестесін кері тәртіпте өзгертті, оған сәйкес жұмысшылардың толық қамтылуы
автоматты түрде нақты еңбекақының өзгерістеріне қарай қамтамасыз етіледі.
Кейнстің кестесі бойынша, керісінше, жалпы сұраныс өндірісті анықтайды,
оның деңгейі жаппай қамтуға қол жеткізу үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Жалпы сұранысты анықтауға әсер ете отырып, ақшалар стратегиялық рольді
орындайды, олардың жетіспеушілігі немесе артықшылығы сәйкесінше
жұмыссыздықтың немесе инфляцияның қайнар көзі болуы мүмкін.
Ссудалық капиталға сұраныс пен ұсыныс пайыздық мөлшерлемесін
анықтайды. Кәсіпорындардың иелері капитал салымдарын капиталдың шекті
тиімділігі пайыз мөлшерлемесіне тең болған уақытқа дейін жүзеге асырады. Өз
кезегінде, жалпы табыстың өсуі капитал салымдарының өсуіне байланысты.
Сондықтан айналыстағы ақша массасын өзгерте отырып, монетарлық биліктер
табыстың өсуінің жылдамдығына немесе баяулауына әсер етеді.
Осылайша, теориялық тұрғыдан алғанда, ақша-несие саясаты бәсекелестік
саясаты қызмет етушілік құралы болуы қажет. Бірақ Кейнсті монетарлық
биліктің қызметінің тәжірибелік тиімділігі қызықтырды. Бір жағынан, ол
Англияның Орталық банкінің пайыз мөлшерлемесін тез өзгерте алу
қабілеттілігіне күмәндығын танытқан, басқа жағынан, кәсіпорындардың иелері
белгілі бір жағдайларда пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне көз жеткізе алмайды
деп айтқан. Кейнсті жақтағандар ақша-несие саясатының тиімсіздік
факторларын талдады. Бұл факторлар келесі екі шарттарда көрініс табады:
монетарлық биліктер ақша айналымдарды басқара алмайды, немесе жалпы сұраныс
ақша айналымдардың өзгерістеріне бейімделе алмайды.

1.2. Ақша-несие саясатының стратегиялық мақсаттары
Ақша-несие саясатының стратегиясын өңдеу екі кезеңді қарастырады: оның
негізгі соңғы мақсатын анықтау; аралық мақсатты және монетарлы биліктерге
көшетін өкілеттіктерді анықтау.
Белгілі болып отырғандай, мемлекеттік органдардың негізгі мақсаты -
таңдау мен белгілі бір мақсатты жүргізу жолымен тұрақтылыққа қол жеткізу
мен сол тұрақтылықты ұзақ уақыт бойы сақтау болып табылады. “Жалпы
экономикалық тұрақтылық” түсінігі өзіне, ең алдымен, негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштерді қосады, атап айтқанда: өндірістің тұрақты
өсуі, тұрақты бағалар, жұмыс күшінің жаппай қамтылуы және төлем баланстың
жағымды қалдығы. Экономикалық тұрақтылықтың кепілдемесі болып табылатын,
бұл нәтижелерге қол жеткізу үшін, монетаристердің ойынша, нарықтың барлық
механизмдері еркін қызмет етуі қажет. Бірақ жеке және мемлекеттік
монополиялық тенденциялардың дамуы оларға қол жеткізуде бәсекелестіктің өз
ролін орындауға кедергі жасайды.
Ақша-несие саясатының мақсаттары келесі сипаттар бойынша жіктеледі:
• әсер ету шектері бойынша – ішкі және сыртқы;
• әсер ету уақыты бойынша – аралық және соңғы.
Аралық мақсаттардың монетарлы биліктің өкілеттілігінде болуының маңызы
зор. Бұл жағдайда бақылау жеңілдетіледі, ал сәттілігі немесе сәтсіздігі
үшін жауапкершілігі бір органға: Орталық банкке жүктеледі. Әрине, ақша-
несие саясаты өзінің алдына нақты айнымалылық көлемінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатын қоя алмайды: оның ролі,ең алдымен, ақша ұсынысының
тұрақтылығы арқылы ақшаның сатып алушылық қабілетін қамтамасыз етуінде
анықталады.
Соңғы мақсаттар. Соңғы мақсаттарды анықтау кезінде “магиялық”
төртбұрыш туралы жиі айтады. Оның шектері жоғарыда аталған
макроэкономикалық көрсеткіштер болып табылады. Экономикалық саясат нақты
экономикалық және саяси талаптарды және приоритеттерді құру қабілетіне
байланысты осы барлық көрсеткіштердің оптималды жиынтығында қамтылады. Сол
себепті өндірісті ынталандыру мәселесін, көптеген жағдайларда, инфляциямен
күресу немесе сыртқы баланстардың тепе-теңдігін қамтамасыз ету мәселесімен
ұштастыру қиын.
Осыған сәйкес, экономикалық саясат мақсаттардың белгілі бір
иерархиясын жасауы қажет. Егер инфляциямен күресу немесе сыртқы нарықтарда
бекітілу негізгі мақсаттар ретінде таңдалса, онда өсудің жоғары
қарқындарынан немесе жаппай қамтудан бас тарту есебінен болады. Бір уақытта
барлық шектерге қол жеткізудің мүмкіншілігінің болмауы бұрышты магиялыққа
айналдырады.
Соңғы мақсаттардың ішінде орындалуына Орталық банк жауапты болатын бір
мақсат бар: ұлттық валютаның ішкі және сыртқы құнының сақталуы үшін
инфляциямен күресу. Бұл мәселе негізінен ақшалай активтерінің эмиссиясында
емес, тұрақты сипаттағы жинақтардың өсуіне негізделетін инвестициялардың
қаржыландырудың нарықтық механизмдерінің даму жолымен шешіледі.
Аралық мақсаттар. Ақша-несие саясаты тиімді болу үшін оның функцияның
екі аспектісі қалыптастырылуы қажет: аралық мақсаттың өзі; жүргізіліп
отырған саясаттың мақсатқа сәйкес екендігін көрсететін белгі.
Аралық мақсаттарды анықтау бірқатар гипотезаларға негізделеді. Аралық
мақсат (мысалы, ақша массасы) пен соңғы мақсаттары (мысалы, бағалар)
арасында тығыз байланыс бар. Басқаша айтқанда, ақша-несие саясаттың аралық
мақсаттан соңғы мақсатқа трансмиссиясының үрдісі тұрақты және жеткілікті
түрде анықталған.
Орталық банк аралық мақсаттардың екеуінің біреуін: пайыз мөлшерлемесі
немесе ақша массасы немесе екеуін бірге таңдау мүмкіншілігіне ие. Бұл ақша-
несие саясатының стратегиясы сандық мақсаттардың екі санатында
көрінетіндігін білдіреді: ақшаның саны және несиенің көлемі.
Бірқатар елдерде критерийлердің кейбір көлемі ақшаның саны мен
несиенің көлемі арасындағы мақсаттардың таңдауын ақтайды. Ағымдағы төлем
балансының жетіспеушілігінен шығу несиенің нақты мөлшерін қоюды талап
етеді. Сыртқы есептерді түзетуге берілетін приоритет кейбір елдерді
(Италия, Ұлыбритания) белгілі бір уақыт мерзімінде мақсаттарды ішкі
несиенің шегінде жүзеге асыруына әсер етті.
Валюта курсының тұрақтылығына бағытталу ашық экономика шарттарында
ақша агрегаттарын бақылауын қиындатады. Оның қолындағы әдістеріне
қарамастан (валюта курстарын бақылау, резиденттер болып табылмайтындардың
салымдарына міндетті резервтер, пайыз мөлшерлемесі және т.б.), Орталық банк
ақша ұсынысын бақылауын жоғалтады, өйткені ол шетел валютаны сатып алу және
сатуын белгілі бір курс бойынша және шектеусіз жүзеге асырады. Ақша санын
реттеу валютаның келуі жағдайында өте қиын, себебі несиенің ішкі қайнар
көздерін қысқартудың мәселесін шешу қиын. Валютаның кетуі кезінде,
керісінше, ақша массасының қысқаруы мақсатты іске асыруға мүмкіндік беретін
интенсивті ішкі несиелендірумен толықтырылады. Осыған сәйкес, несиелік
мақсатты қолдау дұрыс болады немесе кейде ақша мақсатын онымен біріктіру
қажет.
Ақша-несие саясаты аралық және соңғы мақсаттарымен қатар, несиелік
үрдісті приоритетті бағыттарға бейімдеуде танылатын селективті мақсаттарын
қоя алады. Бұл мақсаттар тең дәрежеде келесілерге қатысты қолданылуы
мүмкін: экономикалық секторға (тұрғын үйлер құрылысы, ауыл шаруашылығы және
т.б.) экономикалық функцияларға (өндірістік капитал салымдары, экспорт және
т.б.) экономикалық агент (қиын жағдайдағы кәсіпорындар, орта және шағын
кәсіпорындар және т.б.) нақты өнімдерге (автомобильдер, тұрғын үй техникасы
және т.б.) несиенің түрлеріне (инвалюталық аванстар).
Сыртқы мақсаттар. Сыртқы экономикалық қызметтің, валюталық
айырбастаулардың және капитал қозғалысының либерализациясы, елдің
экономикалық баланстағы сыртқы саудалық үлесінің өсуі, халықаралық банктік
операциялардың дамуы ақша-несие саясатының сыртқы аспектілерінің маңызды
ролін айқындайды.
Сыртқы тепе-теңдік ұзақ мерзімді капиталдардың және ағымдағы
төлемдердің қозғалысынан тәуелсіз маңызды дәрежеде валюта курсының
деңгейіне әсер ете алатын негізгі (төлем) балансының тепе-теңдігімен
бейнеленеді. Бірақ төлем балансының тепе-теңдігі валюта курсының қысқа
мерзімді тұрақтылығын қамтамсыз ете алмайды. Бірақ орта мерзімді курсқа
қатысты бұл тепе-теңдік ең тиімді құрал болып табылады.
Елдегі интенсивті экономиканың экспансияның кезіндегі төлем балансының
теңсіздігі жағдайында тепе-теңдікке әкелудің әр түрлі кестелері орын алуы
мүмкін: бағалардың өзгеруі, ақшаның көмегімен тікелей реттеу немесе пайыз
мөлшерлемесінің өзгеруі.
Төлем балансты бағалардың көмегімен реттеуінде ақша массасының
өзгеруіне және олардың ішкі бағаларға әсер етуіне көп көңіл бөлінеді.
Сыртқы жетіспеушілігі ақшаның кетуімен сипатталады, бұл экономикалық
белсенділігінің баяулауы мен бағалардың төмендеуіне алып келеді, ал жағымды
қалдыққа ие болған елдерде өндірістің кеңеюі мен бағалардың өсуі орын
алады.
Халықаралық валюта қорымен жүргізілетін ақшаның көмегімен тікелей
реттеу төлем балансының жаhандануында қарастырылады және ішкі ақша-несие
саясатының, атап айтқанда, сыртқы тепе-теңдікте несие саясатының ролін
анықтайды. Ақшаға деген сұраныста ішкі несиенің интенсивті экспансиясы
төлем баланстың теңсіздігін туғызады. Керісінше, несиелерді тоқтату бұл
балансттық тепе-теңдікке жетудің негізгі құралына айналады.
Төлем баланстық жетіспеушілігі мен артықшылығын нақты құндылықтарға
ұсыныс пен сұранысты туғызатын теңдік ағымдары емес, валюта нарығындағы
қорлардың реттеу фазалары көрсетеді.
Пайыз мөлшерінің өзгеруі экономикалық агенттердің кері әсерін
туғызады. Осылайша, оның төмендеуі экономикалық белсенділіктің өсуін
туғызады және төлем баланстың жетіспеушілігіне әкеледі.
Валюта курсының тұрақтылығы инфляциямен күресуін күшейтеді.
Біріншіден, бұл ұлттық валютаның құнсыздануынан болатын импорт құнының
өсуіне жол бермейді, екіншіден, экономикалық агенттерден кәсіпорындардың
бәсекеқабілеттілігінің күшеюіне мүмкіндік беретін қатаң тәртіпті талап
етеді.
Осылайша, жалпы экономикалық тұрақтылық ақша ортасының
тұрақсыздығынсыз болмайды, сондықтан ақша-несиелік тұрақтылыққа қол жеткізу
монетарлы саясатты жүргізетін орталық банктің негізгі функциясы болып
табылады.
Бір уақытта аралық (қысқа мерзімді) және соңғы (ұзақ мерзімді)
мақсаттарға қол жеткізу қиын. Бұл экономикалық саясат үшін ұзақ мерзімді
тұрақтылыққа қол жеткізудің негіздемесі болып қалады, атап айтқанда, жұмыс
күшін қамтудың қайнар көзі ретінде бағалардың тұрақты деңгейі мен
өндірістің өсуі, яғни экономиканың циклдік ауытқулардың әлсізденуі.

1.3. Ақша-несие саясатының құралдары
Пайыздық саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып
табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың
инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына жне инфляциялық күтімдеріне
байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді.
Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске
асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық
мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мүдделігін ескереді.
Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі пайыздық саясаттың негізгі
мақсаты – теңгені несиеге деген сұранысын азайтатын, ал оның артынан ақша
массасының өсім қарқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді
қаматамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі.
Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған
болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.
Қазақстандағы жоғары қарқынды ифляцияға қарсы күресте пайдалануға
мүмкіндік беретін келесі бір факторға – шетел валютасына деген шектен тыс
сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен кейін жарты жыл
ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жолмен табыс алу
мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық
нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамымен
анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері мен қарыздар бойынша
пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы
анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындағы қатынастың
бұзылуы ұлттық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру
динамикасы – 1994 жылы қаңтар-ақпан айларында 270%, ал наурыз-тамыз
айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен
инфляцияның төмендеуіне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейі қыркүйекте 280%–ға дейін төмендеп, ай сайын азайып
отырды. 1994 жылдың аяғында ол 230%, 1995 жылы – 52,5%, 1996 жылдың
қыркүйегінде – 30% , 1997 жылы – 24% құрады.
Қаржы операцияларының барлық түрлері бойынша пайыздық мөлшерлемесінің
деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті
анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара
кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп
көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен
байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөлшерлемесінің өзгеру
мүмкіндігімен байланысты тәуекелдің деңгейі.
Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің
ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді. Жалпы
барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан бастап оң
көрініске ие болды.
Ұлттық банкінің ноталы және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлттық
банкінің банкаралық несие бойынша табысынан төмен болды. Бұл мемлекеттік
қазыналық міндеттемелер және Ұлттық банкінің ноталарының пайызды және
қарызды төлеу жағынан несиелерге қарағанда үлкен сенімділігімен
түсіндіріледі.
Резервтік талаптар. Бантерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін,
банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және
банктердің акционерлері мен салымшылардың мүдделерін қорғау мақстында
Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.
1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген “Қазақстан Республикасының
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы”
Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі
қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы
жылдан бастап норматив банктердің теңге және шетел валютасындағы жалпы
депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1
тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив
15%–ға дейін төмендеді.
Банктердің міндетті резерв нормативінің көбеюі, 1994 жылдың бірінші
жартысында ақша мультапликаторының тез өсуімен түсіндіріледі. Егер 1994
жылы 1 қаңтарда ақша массасының көлемі ақша базасынан 1,61 еседен асса,
1994 жылдың 1 көкегінде бұл мөлшер 2,21, ал 1 шілдеде – 3,1 есеге жетті.
Ақша-несие саясатының осы құралын пайдалану арқылы және банктер қарыз
алушылардың несие қабілеттілігін бағалауына қатаң көзқарас орнату
нәтижесінде 1994 жылдың 1 қазанында ақша мультипликаторының мөлшері 1,66
деңгейге азайтылды. 1995-1996 жылдар арсында ақша мультипликаторы 1,8-1,9
деңгейге дейін сақталынды.
Банк резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі
корреспонденттік шоттағы қаражаттар) резервтік талаптардың мөлшерін азайтып
қана қоймай, сонымен қатар, резрвтеудің баламалы тәртібіне ауысу мүмкіндігі
пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын банктердің
корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем
болмау керек еді. Ал 1995 жылы резервтік талаптардың нормативі 20 %–ға,
1996 жылы – 15 %–ға төмендейді.
Ұлттық банк орташа айлық қалдыққа байланысты пайызды банктің
корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан аспайтын).
Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу
жағдайында несиелер және тартылған депозиттер бойынша банктердің пайыздық
мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.
1995 жылдың басында жалпы банктер арасында баламалы резервтерден
құрылған банктердің үлес салмағы 32,6% –ын құрады, ал жыл аяғында – 48,4%.

1995 жылы банктердің 13,5 %-ы резервтік талаптардың орындалуын бұзды.
Мұндай банктерге айып-пұл (түрінде) санкциялары қолданылды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, міндетті резервтер деңгейінің тым жоғары
болуы қаржы делдал түріндегі банкі жүйесінің тиімділігін әлсіретеді,
өйткені резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының
экономикаға құйылуына кедергі жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер
нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады.
АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің категориясына, депозиттің
мөлшеріне, түріне байланысты. Ол федералды резрвтік банктердің пайызсыз
депозиттік шоттарында сақталынады, артық резервтер федералды резервтік
банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың ақша нарығында ең негізгі
процестерінің бірі болып табылатын операциялар көзін құрайды. АҚШ-тағы банк
жүйесіндегі резервтерінің басты ролі коммерциялық банктердің несиелік
операцияларын бақылау болып табылады. Банктердің Федералды Резерв жүйесінің
(ФРЖ) Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер көмегімен,
коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның мақсаты – банк
несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл саясат
коммерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды әсер етсе,
соншалықты басқарушылар кеңесінде экономикада іскерлік белсенділігінің
ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады. Осындай жанама жолмен коммерциялық
банктің несиесін бақылау құралы сияқты (яғни экономиканың тұрақтылығы)
резрвтер өтімділік көзі болмайды, бұлар тек салымшыларды қорғайды деп
есептейді(Кэмпбелл Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю).
ФРЖ экономикалық дағдарыс кезеңінде міндетті резерв деңгейін жиі
төмендетуге дейін барды, сөйте отырып іскерлік белсенділіктің дамуын
ынталандыруға тырысты. Керісінше, 1973-1974 жылдары инфляциялық процестерді
тежеу мақсатында ФРЖ міндетті резервтердің деңгейін уақытша көтеріп отырды.
Ақша-несие қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық
нарықтағы операцияларға және есеп мөлшерлемелерінің өзгерісіне қарағанда
сирек пайдаланылады.
Несие операциялары Ұлттық банкі мен Қазақстан Республикасының Министрлер
Кабинеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық
банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті несиелер Үкімет
белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін
коммрциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге
берілетін несиелер. 1994 жылы Министерлер кабинетінің қарамағына Ұлттық
банк ұсынған (27,5 млрд. теңге) несиелердің 75%–ы несиеге берілген. Сонымен
бірге, бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5 млрд. Теңге
сомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет
кірісінің 17% несиесін құрады.
Директивті несиелердің айналасында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан
бұл несиелерді қайтару бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің
кепілдемесі бойынша төленеді деп сенді, өйткені несиелер Қаржы министрлігі
және Экономика министрлігінің рұқсаты арқылы, несиелік қабілетіне
байланыссыз барлық шаруашылық органдарға берілді. Нәтижесінде 4,6 млрд.
теңгеден (қайтарылуы міндетті сомадан) 1994 жылы 1,8 млрд. теңгесі ғана
қайтарылды.
Сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қысым
көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені
несие қайтару жүгі Қаржы министрлігіне ауысты.
Санкциялау және банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық
салалардың кәсіпорындарының қаржы мәселесін шешудің сәтсіз аяқталуы
нәтижесінде 1995 жылдың ақпанынан бастап, директивті несиені беру
тоқтатылды.
Төлемсіздікті шаруашылықаралық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан
мәселені шешсе, екінші жағынан кәсіпорындардың айналым қаражаттарын
жоғалтуға әсер тетін факторды - бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие
саясатының бұл құралы өткен уақыттың еншісінде қалды. Оның орнын тұрақты
түрде жұмыс жасайтын клиринг алу керек және ол кәсіпорындардың қаржы
тәртібін сақтаған кезде ғана төлемсіздік мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және
оны баламалы көздер арқылы жабу мүмкіндігімен анықталды.
Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, солғұрлым несие эмиссиясының
ықтималдығы үлкен болады да, ол инфляцияға ықпал етеді. Сөйтіп үкімет оған
балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы
қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.
Ұлттық банк 1994 жылдың көкек айында мемлекеттік қысқа мерзімді
міндеттемелердің бірінші аукционын өткізгенде Қаржы министрлігі бастапқы үш
айда сату көлемін 1,5-2,3 млн. Теңгеден, 1994 жылы желтоқсан айында – 171,7
млн., ал 1996 жылдың маусымында – 3 млрд. теңгеге дейін көтерді. Дисконттық
баға 1994 жылы маусымда – 55,65%–дан 1996 жылдың ортасында 92,92%–ға дейін
өсті.
Аукциондық несиелер 1 айдан 3 айға, кейін 6 айға дейін берілді.
1995 жылғы қаржы нарығының жаңалығы – Банкаралық қаржы палатасы
ұйымдастырған банкаралық несиелерді сату болды.
1995 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру тәжірибесі
басталды. Аталған несиелердің көлемі үлкен емес, бұлай болуы олардың
экономикалық мәнімен байланысты. Банктер бұл несиелерді өте қажетті
жағдайларда ғана қолданады.
1995 жылы орталық несиелер бойынша банктердің қарыздарын қайта құру
процесі басталды, бұл позитивті бағаланды, өйткені 1993-1995 жж.берілген
қарыздары бойынша айыппұлдар мен пайыздың өсуі түріндегі қарыздардың көбеюі
және жиналуы республикадағы жалпы экономикалық жағдайға кері әсерін
тигізді, соның ішінде төлем жағдайына және есеп айырысу тәртібіне ықпал
етті.
Ашық нарықтағы операциялар. Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша
массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу
операциялары ретінде түсінуге болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық
банкілердің өтімділігіндегі және несиелік салымдардағы ақша массасын
реттеудің ең икемді әдісі. Мұның мағынасы мынадай: Орталық банкінің ақша
эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік экспансиясын шектеу мақсатында,
нарықта бағалы қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің
резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша
шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Орталық банк кері
операциясын жүргізеді – бағалы қағаздарды сатып алып, оның құнын банктердің
резервтік шотына аударады. Осылармен Орталық банк ашық нарықтағы (өзінің)
операцияларымен банк жүйесінде өзінің өтімділігін жоғарлату үшін жағымды
жағдайлар жасайды немесе керісінше, сонымен бірге айналыстағы ақша
массасының көлемін реттейді.Егер бағалы қағаздар Орталық банкпен алдын ала
дараланған бағам бойынша сатылса, онда Ұлттық банк сатып алушыларды
ынталандыру үшін және сонымен олардың несиелік қабілеттерін төмендету үшін
нарықтық бағамнан төмен бағаммен бекітеді.
Орталық банк бағалы қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің
минималды резервтер мөлшерін көбейтіп, клиенттермен активтік қарыздық
операцияларды жүргізу мүмкіндігі кеңейеді, яғни ақшалардың қолма-қолсыз
эмиссиясы үлкейеді. Орталық банк коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды
сатқан кезде олардың резервтегі қаражаттары азаяды, ал банктердің несиелік
ресурстары қысқарады, нәтижесінде ақша массасы азаяды. Міне, сөйтіп орталық
банк ашық нарықта бағалы қағаздары бойынша операциялар арқылы айналыстағы
ақша массасының көлеміне, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.