Дүниежүзілік валюталық жүйе эвалюциясы

МАЗМҰНЫ

ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР

1. АҚШ - Америка Құрама Штаттары
2. ГФР - Германия Федеративтік Республикасы
3. ГЭП - Сыйақы ставкаларының өзгерісі
4. ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
5. Евро - 1999 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап енгізілген европалық валюта
6. ЕО - Европалық Одақ
7. ЕВЖ - Европалық Валюта Жүйесі
8. ЖКЕ - Капиталдандыру Ережесі
9. КСРО - Коммунисті Советтік Республикалар Одағы
10. ҚР - Қазақстан Республикасы
11. СДР - 1970 жылы айналымға енгізілген халықаралық валюта бірлігі
12. СМЕ - Чикаго Сауда Биржасы
13. ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
14. ХВҚ - Халықаралық Валюталық Қор
15. ШИК - Шетел Инвесторларының Кеңесі
16. ШТИ - Шетелдік тікелей инвестициялар
17. ЭКЮ - 1979 жылы енгізілген Европалық валюта бірлігі
18. ҰБ - ҚР-ның Ұлттық Банкі

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезде жұмыс жасап отырған валюта нарығының механизмінің жаңаша қызмет етуін талап етеді.

Бүгінгі күні экономиканың басты элементi - валюталық нарық. Валюталық нарықтың қалыптасуына ықпал ететiн факторлар қатары анықталған. Валюталық нарық - экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.

Валюталық нарықтар уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануды, валюталық операцияларға қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн жалпыға бiрдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып, ұдайы өндірістің барлық фазасының аясына ғана кіреді.

Қазақстан Республикасының валюта нарығындағы шешімін күтіп тұрған келесі бір мәселе - бұл валюта нарығына байланысты арнайы заңдылықтар мен нормативтік актілердің, сондай-ақ ережелердің, нұcқаулардың, жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған ережелер мен нұсқаулардың ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.

Қазіргі валюта нарығының механизмінің осы уақытқа дейін қолданып келген валюта нарығының механизмінен мүлде айрықша деп айту қиын. Дегенмен де, қазіргі валюта нарығының механизімінің қызмет етуінің өзіндік ерекшеліктері болуға тиіс.

Қазіргі валюта нарығы және оның қызмет етуін жетілдіру барысындағы орын алатын шешімін таппай отырған сұрақтардың бүгінгі күнге дейін, отандық ғылыми жұмыстарда жеке зерттелмей келуі, бұл диплом жұмысының тақырыбын таңдап алуыма себеп болды.

Зерттеу объектісі: Қазақстан Республикасының валюталық нарығы және валюталық операциялары

Жұмысымның мақсаты нарықтық қатынастарға сай қызмет ететін валюта нарығының мазмұны мен құрлымдық элементтеріндегі өзгерістерді сипаттай отырып, Қазақстан Респуликасындағы ваюта нарығының тәжірибелері мен даму ағымына талдау жасау, сондай-ақ қазіргі валюталық жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.

Мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді :

• Қазіргі валюта нарығының тұжұрымдамасын ұсыну;
• Қазіргі валюта нарығының құрлымдық элементтерін және өзіндік ерекшелігін зерттеу;
• Валюта нарығына теориялық тұрғыдан баға беру;
• Әлемдік тәжірибедегі валюталық нарықтың ерекшеліктерін оқып-үйреніп, олардың тиімді жақтарын ұсыну;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық нарық тәжірибелеріне және даму ағымына талдау жасау;
• Валюталық жүйені талдау;
• Қазіргі валюта жүйесінің жетілдіру жолдарын анықтау және оларды тиімді бағалау.

Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізінде қазіргі кездегі отандық және шетелдік экономистердің валюталық нарықта орын алатын мәселелер туралы және валюталық қатынастар экономиканың дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылады.

Статистикалық жәнне ақпараттар базасы ретінде Қазақстан Респуликасы Ұлттық банктің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік құжаттары, Қазақстан Респуликасындағы валюталық нарық туралы жылдық есеп деректері және валюталық нарыққа байланысты түрлі жобалар, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ валюталық нарықтың дамуы жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т. с. с. пайдаланылды.

Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері зерттеу объектісі мен зерттеу заты берілген.

Бірінші бөлімде, валюталық жүйе түсінігі және валюталық жүйенің тарихи тұрғыдан дамуы, валюталық қатынас, оның экономикаға әсері туралы айтылады.

Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының валюталық саясаты, валюталық нарықтар түрлері қарастырылған. Сонымен қатар онда валюталық тәуекелдер және оларды реттеу әдістері жазылған

Үшінші бөлімде, - Қазақстан Республикасындағы валюталық нарық қызметтін ұйымдастыру және реттеу механизмі, Қазақстан Республикасының валюталық заңнамалары, валюталық реттеу, валюталық бағам режимін реттеу туралы айтылады.

Ал қорытынды бөлімде валюталық нарықтың жаңа перспективалары мен даму жолдарын көрсетемін. Сонымен бірге зерттеулердің нәтижелері мен валюта нарығы тұрғысында туындайтын ұсыныстар айтылады.

І. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

1. Дүниежүзілік валюталық жүйе эволюциясы.

Валюталық жүйе - ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет-аралық келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу формасы.

Валюталық жүйе үш түрге бөлінді:

• Ұлттық валюталық жүйе
• Дүниежүзілік валюталық жүйе
• Аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе

Тарихта ұлттық валюталық жүйе ең бірінші қалыптасқан. Ұлттық валюталық жүйе - халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді.

Ұлттық валюталық жүйе - елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.

Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты. Дүниежүзілік валюталық жүйе ХIХ ғасырдың ортасына таман құрылған.

Дүние жүзілік валюталық жүйе - бұл халықаралық несие - қаржы институттары мен қаржы құралдарының қызмет етуін қамтамассыз ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекет аралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды. Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келу дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді.

Ұлттық және дүние жүзілік валюталық жүйелер арасындағы байланыс пен айырмашылықтары олардың негізгі элементтерінен көрінеді.

Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтерін 1-ші кестеден көреміз.

Кесте 1 - Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің элементтері.

Ескерту: Ғ. С. Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 Оқу құралы.

Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе - бір немесе бірнеше резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді[1] .

Резервтiк валюта - халықаралық төлем және резерв құралы функциясын орындайтын, басқа елдер үшiн валюталық паритет пен валюталық бағамды анықтауға базалық қызмет ететiн, валюталар бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргiзуде пайдаланылатын алдыңғы қатарлы елдердiң айырбасталған ұлттық валюталарының ерекше категориясы.

Резервтiк валюта мәртебесiн алудағы алғы шарттар:

• дүниежүзiлiк өндiрiсте, тауарлар мен капитал экспорт-тарында елдердiң билiк ету позициясы;
• жоғары тиiмдi байланыс жүйесi бар несиелiк-банктiкмекемелердiң дамыған торабы;
• басқа елдерде оған деген сұранысты қамтамасыз ете-тiн, халыкаралық айналымдағы валютаның еркiн ай-налымдығы және валюталық шектеудің болмауы.

Резервтiк валюта мәртебесi эмитент-елдiң экономикасына белгiлi бiр мiндеттемелердi жүктейдi: осы валютаның тұрақтылығын қолдап отыру қажеттiгi, сауда және валюталық шектеулердiн болмауы, девальвация жүргiзбеу. Сонымен қатар, ұлттық валютаны резервтiк дәрежеге көтеру ұлттық шаруашылық үшiн төлем балансының тапшылығын ұлттық валютамен автоматты түрде пайызсыз және мерзiмсiз халықаралық несие алу жолымен жабу мүмкiндіктерi түрiнде бiр қатар артықшылықтар бередi.

Валюталық паритет - бұл валюталық бағамның негiзi болып табылатын және заңды түрде бекiтiлетiн екi валюта арасындағы шектi қатынасты бiлдiредi. ХВҚ Жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негiзiнде белгiленеді.

Ұлттық валюталық жүйенiң шегiнде ХВҚ аркылы мемлекетаралық реттеу объектiсi болып саналатын валютамен жасалатын операцияларға шек қою, яғни валюталық шектеу енгiзiлуде.

Шаруашылық тұрмысты өрiсiне карай ұлттық және Халықаралық валюта жүйелерi кұрылады. Алдымен тарихи үйлестірiлген және ұлттық заңдармен бекiтiлген ұлттық валюта жүйесi пайда болды. Ұлттық валюта жүйесi тәуелсiз, ұлттық шеңберден шығатын болса да, ұлттық ақша жүйесiнiң негiзгi құрамы.

Қазiргi ұлттық валюта жүйесi мынандай элементтердi қосады:

- Валютаның аты (теңге, рубль, доллар, марка т. т. ) .

- Шетелдердiң валютасына айырбастау жағдайлары. Бұл мағынада мынандай бөлектену бар:

а) еркiн айырбасталымды валюта. Мұндай валюталар кез келген басқа елдiң ақшасына еркiн айырбасталынады. Оларға Американың доллары, Немiстiң маркасы, Жапонның иенi, Француздың франкасы, Англияның фунтстерлингi
кiредi;

б) жартылай айырбасталымды валюталар (ел iшiнде ғана айырбасталымды валюта, рубль, теңге т. б. ) ;

в) айырбастауға жатпайтын валюталар (жабық валюталар) .

Ұлттық валюталық жүйе, дүниежүзiлiк валюталық жүйемен тығыз байланысты. Бiрақ мұндай екi валюталық жүйенiң өзара байланыстығы олардың бiрдейлiгiн көрсетпейдi. өйткенi, олардың мақсаттары, жұмыс iстеуi, оны реттеу тәсiлдерi, әр елдiң экономикасына және дүние жүзiлiк шаруашылыққа әсер ету жағдайлары өзгеше.

Бірiншi дүние жүзiлiк валюта жүйесi, алтын-валюталық үлгiде, 1867 жыл Парижде өткен, сол кездегi алдыңғы қатардағы елдердің маслихатында, мемлекетаралық келiсiммен занды түрде рәсiмделдi.

Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс кезiнде және одан кейiнгi жылдарда орын алған валюта дағдарысы, екiншi дүниежүзiлiк валюталық жүйе кұруға әкелдi ол, 1922 ж. Генуэсте өткен халықаралық экономикалық маслихатқа қатынасқан еддердiң келiсiмiмен рәсiмделдi. Бұл жүйеде алтын девиздiк үлгiде негiзделдi және ресiмделiнген қаланың атымен Генуэс валюта жүйесi деп аталып кеттi.

Алтынды ақша мiндетiн аткарудан қалдырған Ямайкалық ресми шешiмге қарама-қарсы европалық валюта жүйесi, алтынмен жасалатын операцияларды жаңартты. Алтын доллармен бiрге ЭКЮ-дiң эмиссиялық тетiктерiне қосылды. Ол үшiн мүше елдердiң ресми алтын-валюталық резервтерiнiң 20% бiрiктiрiлдi. Осы елдердің орталық банктерi, валюталық ынтымақтастық институтының билiгiне 2, 3 мың тонна алтын аударды. Бұл алтынға, аталмыш институг ЭКЮ шығарып, тиiстi соманы әр елдiң Орталақ банкiсiнiң шотына аударды. Алтын жарна, үш айлық жаңғыртылмалы кұжат пен -"Своп" ресiмделдi, . Ол алтынды қолма-қол ЭКЮ-ге сату мен, үш айдан кейiн қайта сатып алу үшiн қарсы мәмленi сәйкестiруге негiзделген, мүше елдердiң валюталарының кұбылмалы бағамының тәріптемесi бойынша, олардың орталық бағамнан ауытқуы ±15% шегiнде болу керек. Осындай тәртiптеме, "Европалық валюталық жылан"- деп аталып жүр. Өйткінi осындай ауытқудың графикалық түрi жыланға ұқсайды. Егер валютаның бағамы айтылған шектен шығып кетсе, орталық банктер валюталық басқыншылық жүргiзуi керек. (өз валютасына марка сатып алады, немесе керiсінше, маркаға өз валютасын сатып алады) [2] . Кесте 2 - ЭКЮ-дің нарықтық құны.

USD/DM - 1, 6798. ECU/DM бағамының есебі: 1, 216364 * 1, 6798=2, 04325

Ескерту: Ғ. С. Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 Оқу құралы.

Халықаралық есептiк ақша бiрлiгi - валюталық паритет пен валюталық бағамды белгiлеу, халықаралық талаптар мен мiндеттемелердi өлшеу үшiн шартты бiрлiк ретiнде пайдаланылатын валюталық бiрлiк. Қазiргi уақытта халықаралық экономикалық қатынастарға қызмет ету үшiн кажеттi дүние-жүзiлiк несиелiк ақша типтерi ретiнде СДР (арнайы қарыз алу кқұығы) және ЭКЮ (еуропа валюта бiрлiгi) қызмет етедi. Бұл халықаралық активтер қолма-қолсыз халықаралық есеп айырысуларда елдердiң арнайы шоттарына жазбаша жазу жолымен: СДР - Халықаралық валюталық қорда, ЭКЮ - Еуропалық қауымдастыққа ынтымақтастық валюталық Еуропалық қорында пайдаланылады. Олардын шартты құны валюталық "қоржынға" кiретiн валюталардың орташа өлшемдi құның және бағамдарың өлшеу негiзiнде есептеледi

1. 2 Валюта-несиелік қатынастың маңызы, қажеттігі және әдістері

Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік қатынас жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегінде, мемлекеттік және нарықтық қатынас белгілі деңгейде жүзеге асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық қатынас сұраныс пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.

Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін тигізеді.

Нарықтық және мемлекеттік қатынас бір-бірін толықтырып отырады. Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі валюталық қатынастарды нарықтық қатынастың нәтижесінде болатын жағымсыз нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі қатынас арасындағы шекара нақты бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.

Валюталық қатынас - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады. Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:

• валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз ету;

• валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
• валютаның конвертациялануына өту;
• валюталық операцияларды либерализациялау.

Валюталық қатынас мемлекеттің валюталық құндылықтармен жасалатын мәмілелердің тәртібін және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған қызметі болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттік органдардың келесідей құқықтық шараларға бағытталған кешенін білдіреді:

1. валюталық қатынас органдарының, валюталық қатынас органдары мен агенттерінің қызметін құруға және қамтамасыз етуге;
2. ішкі валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын операциялардың жүргізілу тәртібін, валюталық құндылықтарды шет елге шығару тәртібін, шет елдік инвестицияларды жүзеге асыру режимін белгілеу және іске асыру;
3. валюталық құндылыққа деген мүліктік құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. әлемдік есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдің әлемдік нарықпен қарым-қатынасының жеткілікті деңгейде болуын қамтамсыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Валюталық қатынастың мақсаты - ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу кезінде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.

Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы қозғалысымен байланысты шот.

Төлем балансы мемлекеттік қатынастың бұрыннан келе жатқан объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:

• төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына әсерін тигізеді;
• төлем балансын бағалық қатынас арқылы түзетудің стихиялы механизмі өте әлсіз және төлем балансын қатынас мемлекеттің өте кешенді араласуын қажет етеді;
• шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы экономиканы мемлекеттік қатынас жүйесінде маңызды орын алады.

Төлем балансын қатынастың материалдық негізі болып келесілер табылады:

1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие, кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық қатынас органдарының көмегі арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.

Төлем балансын қатынас кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.

Төлем балансын мемлекеттік қатынас - бұл, төлем балансының негізгі баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға бағытталған мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын қатынастың түрлі әдістері қолданылады. [7]

Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:

Девальвация бұл - ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс