Қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру көздерінің негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі ... ..5
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 «ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАСҚАРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Даму банктері және олардың экономикадағы қызметін бағалау ... ... ... ...24
2.2 «Қазақстан Даму Банкі» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ..30
2.3 «Қазақстан Даму Банкі» АҚ.ның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..38
3.1 Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі ... ..5
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 «ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАСҚАРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Даму банктері және олардың экономикадағы қызметін бағалау ... ... ... ...24
2.2 «Қазақстан Даму Банкі» АҚ.ның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ..30
2.3 «Қазақстан Даму Банкі» АҚ.ның инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..38
3.1 Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2 Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы «Қаржылық инвестиция портфелін қалыптастыру және бағалау» деп аталады. Инвестициялық портфель – ірі корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі. Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі инвестициялық банктер жүргізеді.
Кәсіпорын қандай да бір инвестициялық жобаны бағалау немесе таңдау кезінде, оны зең қойып талдауы керек. Өйткені қаншалықты оны нақты бағалап, нәтиже шығарса, онда ол соншалықты тиімдірек болады. Қаржылық менеджерлер инвестициялық жобаларды бағалаудың әртүрлі әдістерін қолданады. Жалпы олардың негізгілері болып келесілер табылады: таза келтірілген құн, таза терминалдық құн, инвестицияның қайту деңгейі, инвестицияның тиімділік коэффициенті, инвестицияның қайту мерзімі. Бұл көрсеткіштер одан әрі жалғасулары мүмкін, алайда жалпы әдебиеттерде бұларды жиірек қолданады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық жоба тек қана пайда табумен байланысты болмайды, ол сонымен қатар кәсіпорынның нарықты жаулап алу саясатына да байланысты болуы мүмкін. Қаржы менеджері өз қызметі барысында кәсіпорынның инвестициялық саясатын даярлайды, сонымен қатар жобаның осы саясатқа сәйкестігін анықтауы тиіс. Яғни қандай да бір компания өзінің инвестициялық саясатын жүргізуі үшін екі жобаны талқылайды.
Инвестициялар тек компанияға үлесін қоспайды, олар тағы да мемлекетке де, халыққа да өз әсерін тигізеді. Яғни одан түсетін пайда зор. Қандай да болмасын жоба, ол әрдайым тәуекелмен байланысты болады. Қаржы менеджері бұл жағдайды да ескеруі керек. Әрине, ол тек инвестициялық тәуекелді ғана емес, оған қоса жалпы тәуекелдерді қарастырып талқылауы тиіс.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек, мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек. Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу сатысында, сондықтан отандық компанияларға сыртқы нарыққа шығу жолдарын іздеу керек. Мұндай жолдардың бірі болып шетел мемлекеттеріне инвестиция құю болып табылады. Кейбір кәсіпорындар нақтылы жобаларды іске асырмай, тек қана қор биржаларында жанама түрде өздерінің бос ақша қаражаттарын жұмсаулары мүмкін. Бұл да инвестициялаудың бір жолы болып табылады. Ал, біздің елімізде күнделікті инвестициялар құйылуда, бұл жағдайдың да өзінше жағымды және жағымсыз әсері бар.
Кәсіпорын қандай да бір инвестициялық жобаны бағалау немесе таңдау кезінде, оны зең қойып талдауы керек. Өйткені қаншалықты оны нақты бағалап, нәтиже шығарса, онда ол соншалықты тиімдірек болады. Қаржылық менеджерлер инвестициялық жобаларды бағалаудың әртүрлі әдістерін қолданады. Жалпы олардың негізгілері болып келесілер табылады: таза келтірілген құн, таза терминалдық құн, инвестицияның қайту деңгейі, инвестицияның тиімділік коэффициенті, инвестицияның қайту мерзімі. Бұл көрсеткіштер одан әрі жалғасулары мүмкін, алайда жалпы әдебиеттерде бұларды жиірек қолданады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық жоба тек қана пайда табумен байланысты болмайды, ол сонымен қатар кәсіпорынның нарықты жаулап алу саясатына да байланысты болуы мүмкін. Қаржы менеджері өз қызметі барысында кәсіпорынның инвестициялық саясатын даярлайды, сонымен қатар жобаның осы саясатқа сәйкестігін анықтауы тиіс. Яғни қандай да бір компания өзінің инвестициялық саясатын жүргізуі үшін екі жобаны талқылайды.
Инвестициялар тек компанияға үлесін қоспайды, олар тағы да мемлекетке де, халыққа да өз әсерін тигізеді. Яғни одан түсетін пайда зор. Қандай да болмасын жоба, ол әрдайым тәуекелмен байланысты болады. Қаржы менеджері бұл жағдайды да ескеруі керек. Әрине, ол тек инвестициялық тәуекелді ғана емес, оған қоса жалпы тәуекелдерді қарастырып талқылауы тиіс.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек, мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек. Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу сатысында, сондықтан отандық компанияларға сыртқы нарыққа шығу жолдарын іздеу керек. Мұндай жолдардың бірі болып шетел мемлекеттеріне инвестиция құю болып табылады. Кейбір кәсіпорындар нақтылы жобаларды іске асырмай, тек қана қор биржаларында жанама түрде өздерінің бос ақша қаражаттарын жұмсаулары мүмкін. Бұл да инвестициялаудың бір жолы болып табылады. Ал, біздің елімізде күнделікті инвестициялар құйылуда, бұл жағдайдың да өзінше жағымды және жағымсыз әсері бар.
. Мейірбеков.А.Қ, Әлімбеков.Қ.Ә Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы-Алматы: Экономика,2003.
2. Ихданов.Ж.О, Орманбеков.Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.- Алматы:экономика,2002,136-172 бб.
3. Каренов.Р.С. Основы государственного регулирования - Алматы:Білім,2004,148 бет.
4. Әубәкіров Я.Ә., Байжұманов Б.Б., Экономикалық теория:Оқу құралы / 2002. – 288 бет.
5. Әлжанова Н.Ш.яинвестициялық жобалау:Оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті,2006. – 160 бет.
6. Боқаев Д.Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері // Экономика негіздері мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту.2006. - №6.4-7 бб.
7. Супигалиева А. Банк аясындағы инвестиция. // ҚазҰУ Хабаршысы эк.сер. 2004 ж №3, 26-29 бб.
8. Салихова А. Теоритические основы инвестиционной деятельности коммерческих банков. // Ізденіс – 2006. 5-8 бб.
9. Жолдасов Б. Анализ инвестиционных вложений в экономику региона и их структура. // Ізденіс. – 2005 – 18-20 бб.
10. Инвестиция туралы заң. /Г.Орталық Қазақстан/ 18 қаңтар,2003 жыл.
11. Мамырова.М.К. Эффективности инвестиций в промышленном производстве.:Монография.-Алматы: экономика,2008.
12. //www.uebp-sko.kz/kaz/strateg_plan.htm ресми сайты, - Абай АЛПАМЫСОВ, «Kazyna Capital Management»: «2010 жыл нақты инвестициялар жылы болады».
13. www.inform.kz ресми сайты, - «2010 жылдың қорытындысы бойынша негізгі капиталға 4,7 трлн. теңге инвестиция салынды».
14. kazmedia.kz ресми сайты, - «2010 жылы негізгі капиталға инвестициялар».
15. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет:статистикалық жинақ /ҚР статистика агенттігі.Ред.Қарағанды. Б.Тортаев.-Алматы,2005-316 бет.
15. Тоқсейітов Н.А. Еліміздегі инвестицияларды мемлекеттік тиімді қолдану жүйесі туралы//Қазақ елі №9.10,8 наурыз, 2006 жыл,5 бет
16. Сейітказиева.А.М.Инвестиционная деятельность предприятия:Учебное пособие.-Алматы:Экономика,1998.
2. Ихданов.Ж.О, Орманбеков.Ә.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері.- Алматы:экономика,2002,136-172 бб.
3. Каренов.Р.С. Основы государственного регулирования - Алматы:Білім,2004,148 бет.
4. Әубәкіров Я.Ә., Байжұманов Б.Б., Экономикалық теория:Оқу құралы / 2002. – 288 бет.
5. Әлжанова Н.Ш.яинвестициялық жобалау:Оқу құралы. – Алматы:Қазақ университеті,2006. – 160 бет.
6. Боқаев Д.Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері // Экономика негіздері мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту.2006. - №6.4-7 бб.
7. Супигалиева А. Банк аясындағы инвестиция. // ҚазҰУ Хабаршысы эк.сер. 2004 ж №3, 26-29 бб.
8. Салихова А. Теоритические основы инвестиционной деятельности коммерческих банков. // Ізденіс – 2006. 5-8 бб.
9. Жолдасов Б. Анализ инвестиционных вложений в экономику региона и их структура. // Ізденіс. – 2005 – 18-20 бб.
10. Инвестиция туралы заң. /Г.Орталық Қазақстан/ 18 қаңтар,2003 жыл.
11. Мамырова.М.К. Эффективности инвестиций в промышленном производстве.:Монография.-Алматы: экономика,2008.
12. //www.uebp-sko.kz/kaz/strateg_plan.htm ресми сайты, - Абай АЛПАМЫСОВ, «Kazyna Capital Management»: «2010 жыл нақты инвестициялар жылы болады».
13. www.inform.kz ресми сайты, - «2010 жылдың қорытындысы бойынша негізгі капиталға 4,7 трлн. теңге инвестиция салынды».
14. kazmedia.kz ресми сайты, - «2010 жылы негізгі капиталға инвестициялар».
15. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет:статистикалық жинақ /ҚР статистика агенттігі.Ред.Қарағанды. Б.Тортаев.-Алматы,2005-316 бет.
15. Тоқсейітов Н.А. Еліміздегі инвестицияларды мемлекеттік тиімді қолдану жүйесі туралы//Қазақ елі №9.10,8 наурыз, 2006 жыл,5 бет
16. Сейітказиева.А.М.Инвестиционная деятельность предприятия:Учебное пособие.-Алматы:Экономика,1998.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі ... ..5
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАСҚАРУ ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .24
2.1 Даму банктері және олардың экономикадағы қызметін
бағалау ... ... ... ...24
2.2 Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..30
2.3 Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның инвестициялық портфелінің тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..38
3.1 Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Қаржылық инвестиция портфелін
қалыптастыру және бағалау деп аталады. Инвестициялық портфель – ірі
корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз
облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі.
Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі
инвестициялық банктер жүргізеді.
Кәсіпорын қандай да бір инвестициялық жобаны бағалау немесе таңдау
кезінде, оны зең қойып талдауы керек. Өйткені қаншалықты оны нақты бағалап,
нәтиже шығарса, онда ол соншалықты тиімдірек болады. Қаржылық менеджерлер
инвестициялық жобаларды бағалаудың әртүрлі әдістерін қолданады. Жалпы
олардың негізгілері болып келесілер табылады: таза келтірілген құн, таза
терминалдық құн, инвестицияның қайту деңгейі, инвестицияның тиімділік
коэффициенті, инвестицияның қайту мерзімі. Бұл көрсеткіштер одан әрі
жалғасулары мүмкін, алайда жалпы әдебиеттерде бұларды жиірек қолданады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық жоба тек қана пайда табумен байланысты
болмайды, ол сонымен қатар кәсіпорынның нарықты жаулап алу саясатына да
байланысты болуы мүмкін. Қаржы менеджері өз қызметі барысында кәсіпорынның
инвестициялық саясатын даярлайды, сонымен қатар жобаның осы саясатқа
сәйкестігін анықтауы тиіс. Яғни қандай да бір компания өзінің инвестициялық
саясатын жүргізуі үшін екі жобаны талқылайды.
Инвестициялар тек компанияға үлесін қоспайды, олар тағы да мемлекетке
де, халыққа да өз әсерін тигізеді. Яғни одан түсетін пайда зор. Қандай да
болмасын жоба, ол әрдайым тәуекелмен байланысты болады. Қаржы менеджері бұл
жағдайды да ескеруі керек. Әрине, ол тек инвестициялық тәуекелді ғана емес,
оған қоса жалпы тәуекелдерді қарастырып талқылауы тиіс.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек,
мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң
жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды
қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек.
Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму
ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу сатысында, сондықтан
отандық компанияларға сыртқы нарыққа шығу жолдарын іздеу керек. Мұндай
жолдардың бірі болып шетел мемлекеттеріне инвестиция құю болып табылады.
Кейбір кәсіпорындар нақтылы жобаларды іске асырмай, тек қана қор
биржаларында жанама түрде өздерінің бос ақша қаражаттарын жұмсаулары
мүмкін. Бұл да инвестициялаудың бір жолы болып табылады. Ал, біздің
елімізде күнделікті инвестициялар құйылуда, бұл жағдайдың да өзінше жағымды
және жағымсыз әсері бар.
Инвестициялық портфель – мақсатты бағытталған, белгіленген инвестициялық
стратегия негізінде инвестициялық объектіге салынған салымдар жиынтығы.
Осыған байланысты, инвестициялық портфельді құрудың негізгі мақсаты
инвестициялық саясат негізінде тиімді және тұрақты инвестициялық салымдарды
таңдау арқылы ойларды іске асыру болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі – қазіргі нарықтық экономикада қаржылық
инвестициялық портфеліне байланысты мәселелерді қарастыру көздерін
жетілдіру жолдарын шешу болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – осы аталған мәселелерді толығымен ашып
жеткізу. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан
компаниялардың инвестициялық портфельдерін қалыптастыруды тұрақтандыру
жолдарын қарастыру болып табылады.
Бұл мақсат негізінде, оған жету үшін келесі төмендегі міндеттер алға
қойылды:
- инвестициялық портфелінің мәнін ашу
- инвестициялық портфелінің негізгі қызметтерін қарастыру
- инвестициялық портфелін басқаруды қарастыру
- даму банктері және олардың экономикадағы қызметін бағалау
- Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру мәселелерін
қарастыру
- Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болған осы саладағы отандық және
шетел авторларының еңбектері. Бұл бағыттағы ТМД елдері мен Қазақстан
ғалымдарының еңбектерін өте құнды деп атауға болады.
Зерттеу объектісі ретінде кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
қызметі алынды.
Зерттеу пәні болып инвестициялық портфелінің мәні мен негізгі қызметтері,
инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау болып табылады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
Жалпы курстық жұмыс 52 беттен тұрады, оның ішінде 14 кесте, 4 сурет бар.
1. КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі
Инвестициялық портфель деп – шетел компаниясына бақылау орнатуға
мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының
басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар
ережелеріне сәйкес ала алады.
Инвестициялық портфель қозғалысына жекелеген елдердегі облигацияға
төленетін пайыз мөлшерлемесінің нормасындағы айырмашылық қатты әсер етеді.
Инвестициялық портфельдің тікелей инвестициялардан негізгі
айырмашылығы – портфельді инвестор өзі қаржыландыратын кәсіпорынға бақылау
орнатуға ұмтылмайды. Кейбір халықаралық компаниялар жарғыларында оның өзі
қаржы салатын кәсіпорында директорлар кеңесіне сайлануына және басқаруына
қатысуға тыйым салынған. Бұл басқаруға қатысу жаңа мамандар штаттан қажет
етіп, бас компанияның инвестициялық саясатындағы икемділігін азайтар еді.
Инвестициялық портфельдің экономикалық мағынасындағы анықтамасында оны
тірі және затталған еңбектің өндіісін қуаттарды жасақтап, оның көмегімен
өндіріс үрдісіне тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге
бағытталған салымдар үрдісі. М.И.Кулагин инвестиция дегенде ұлттық
экономиканың өндіріс, көлік, ауыл шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ
мерзімді, пайда алу мақсатында салынған қаржыларды түсінуді ұсынады.
Дж.М.Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтардың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі. Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық
жобаның іске асырылуын бағалау, жобаның нәтиелілігін бағалау, жобаның
тиімділігін бағалау және жобаны оптимизациялау жатады.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, әрбір қаржылық институт тәуекелді
бағалау әдістемесін өздері құрастырады. Соған байланысты институцоналды
инвесторлардың инвестициялық портфельдерін талдауға пайдаланылатын САРМ
моделі бойынша, оңтайлы инвестициялық портфель тәуекел және тәуекелсіз
бөлімдерінің әдістері қарастырылып, САРМ моделі актив бойынша талап
етілетін табыс нормасы мен тәуекелі арасындағы қатынас практикалық тұрғыдан
сыналды, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларына қойылатын талаптар
механизмі құрастырылды, Г.Марковицтің тиімді портфель моделіндегі жағдайға
ұқсас, құнды өлшем ретіндегі нақты күтілетін құнның сандық баға беру
әдістемесі әзірленді.
Еліміздің беделді қаржыгерлердің бірі Бикбаев А. өзінің бір сөзінде:
Жаһанданудың күшеюі және Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында елдің бәсекеге қабілетті банк жүйесін дамыту бойынша жұмыстар
жүргізу керек. Халықаралық нарықтарда Қазақстанның қаржылық институттарының
белсенді қызметі әмбебап тәжірибе алуға мүмкіндік береді, елімізге деген
инвестициялық қызығушылықты арттырады, арзан және ұзақ мерзімді қаржылық
қаражаттарды тарту мүмкіндіктерін кеңейтеді. Осы мәселелерді ары қарай
дамытуда Қазақстан Даму Банкінің орны еркше.,-деп отанымыздың қаржылық
нарығының тұрақтылығы мен экономикамыздағы банктердің, соның ішінде,
Қазақстан Даму Банкінің орнын көрсетті.
Инвестициялық қаржы жағынан анықтамалығы – бұл табыс табу мақсатында
шаруашылық қызметіне жұмсалатын активтердің барлық түрлері. Ал экономикалық
жағынан экономикалық анықтамалығы – ол құруға, кеңейтуге, қайта құруға,
негізгі капиталды техникамен жарақтандыруға, сол сияқты айналмалы капитал
осымен байланысты емес өзгерістерге көпшілігінде негізгі капиталға
жұмсалатын қозғалысын түсіндіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция кез келген формада қаржы процесі
ретінде табыс табуға немесе қандай да болмасын басқа да нәтижеге жетуге
тығыз байланысты.
Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжанған нәтижеге жетуге
болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің кері жағын
өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелік, яғни инвестициялар өз
нәтижелерін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ
мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады. Капиталдың шоғырлану мен орталықтануы өндірістің
шоғырлануына жағдай жасайды. Өндірістің шоғырлануы дегеніміз ірі
кәсіпорында барынша өндіріс құрал-жабдығын, жұмыс күшін және өнімді
шығаруды бір қолға жұмылдыруды айтамыз.
Практикада қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тартумен жүзеге асады.
Күрделі қаржы (инвестиция) – бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға, жұмыс жасап
тұрған кәсіпорынды ұлғайтумен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын-үй,
мәдени тұрмыстық құрылысқа кеткен шығындар.
Инвестиция немістің invesition деген сөзі және бұл кәсіпорынға
пайда табу мақсатында ұзақ мерзімге салынған капитал мөлшерін көрсетеді.
Осы тұрғыдан инвестициялау күрделі қаржыға қарағанда кең мағына
білдіреді.
Батыс елдері экономикалық теория мектептері инвестициялау процесін
былай түсінген: кез келген қаржыны жұмсаудың мақсаты табыс, пайда немесе
пайдалық табу. Бұған акция, облигация, жинақ сертификаттары, сақтық және
зейнеткерлік қорға және басқаларға жұмсалған шығындар да жатады.
Инвестиция қайнар көзіне өнеркәсіп кәсіпорынның көптеген пайдасы, ірі
банктердің еркін ақшалай қоры, тұрғындардың жиналған ақшалары, мемлкеттік
ақшалай қаржылары, яғни мемлекеттің табыстары (салық, кеден салығы және
т.б.) жатады. Одан барлық шығындарын алып тасталынады. Тұтынуға кетпеген
барлық ресурстар – жинақталған ресурстар болады. Олар инвестиция ретінде
жаңа кәсіпорынды салуға, жол құрылысына, денсаулық сақтау, оқу-ағарту,
мәдени объектілеріне бағытталады, яғни капиталдың қорлануына жұмсалады.
Қорлану теориясын К.Маркс Капиталдың бірінші томында қарастырады, онда
капиталдың қорлануының мәні мен механизмін ашады, ол өз кезінде оның
органикалық құрылымын өзгереді және жұмыссыздықты тудырады.
Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж.Кейнс өзінің Еңбекпен қамту,
пайыз және ақшаның жалпы теориясы еңбегінде қарастырады, онда ол
инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді сұранымның басты факторы
ретінде анықтайды.
Инвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғаюына, өндіріске қосымша
жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты жояды.
Инвестицияның тиімділігін анықтау үшін оларды қол жеткен нәтижелермен
салыстыру керек. Күрделі қаржыны тікелей нәтижесі болып негізгі қорды іске
қосу болды. Ал, инвестицияның түпкі нәтижесі ұлттық табыстың өсуі болмақ.
Инвестиция тиімділігінің артуы дегеніміз ең аз инвестиция мөлшерімен
нәтижесі бір өнімге деген инвестицияның жеке үлесінің азаюына қоғам қажетті
прогрессивті өнімді шығаруды айтамыз.
Инвестиция тиімділігін арттыруға былай қол жеткізіледі:
- инвестицияның техникалық құрамын жақсарту, бұл жабдықтарға шығындар
оның жеке үлесінің артуын көрсетеді;
- жұмыс жасап тұрған кәсіпорында техникалық қаруландыру мен
реконструкциялауға және жаңа құрылыстың салынбауында күрделі қаржының жеке
үлесінің артуы;
- жаңа объектілерін салу мерзімін қысқарту.
Инвестициялық портфель тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық
прогресс болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оның экономикалық
тиімділігін анықтау қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы
тиімділігінің ескісімен салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ:
машина, станоктың қуаты мен өнімділігі, ондағы детальдарды дәл өңдеу және
т.б. Сондай-ақ, пайдалы тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі,
қызмет жасаудың ыңғайлығы, еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету
болып табылады.
Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің
бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен
қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысады.
Инвестициялық шығындардың үш типі ерекшеленеді. Кәсіпорынның негізгі
қорларына инвестициялар болып: кәсіпорынның өздерінің өндірістік
қызметтеріне пайдаланулары үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтар
саналады.
Тұрғын-үйлер құрылысы инвестициялары тұру үшін алынған үйлерге, сондай-
ақ жалға беру үшін алынған үйлерге шыққан шығындарды қамтиды.
Сақтық қор инвестициясы – фирмалардың сақтауға қалдырған тауарларын,
оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген өндіріс пен дайын
өнімдерді қамтиды.
Қазақстан Республикасының шетелдік инвестиция туралы Заңында:
Портфельді инвестициялар дегеніміз – мүліктік құндылықтардың барлық
түрлері және оларға деген құқық, сондай-ақ пайда алу мақсатында
инвесторлардың кәсіпкерлік қызмет нысандарына жұмсаған интеллектуалдық
меншікке құқық.
Бұның өзі Портфельді инвестиция деген терминді спецификалық
функционалды жүктемесінен айырып, оны капитал жұмсау деген жалпы ұғымға
айналдырады.
Өйткені инвестицияларды құқықтық көзқарас тұрғысынан анықтау маңызды,
сол арқылы өндірісті ұдайы дамыту негізі ретінде инвестициялаудың бастау
көздері мен тетігі және экономикадағы өмірлік қажетті заңды процесс жайында
көрнекті түсінік беруге болады.
Сөйте тұра инвестициялар санатына деген европалық және американдық
методологиялық тәсілдің мазмұны инвестицияны капитал жұмсаудан айырып
қарайды, оларды салыстырмалы түрде біріктіреді. Қазақстан Республикасы
Президентінің, Бухгалтер есебі туралы заң күші бар Жарлығында жалпы
инвестициясының қандай да бір анықтамасы берілмеген, ол ҚР Статистика
туралы, Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Заңдарында да берілмеген. Қазақстандық салықтың Заңнамасы өзінің
активінде тек капитал жұмсау терминін пайдаланып, инвестициялар
санатын толықтай елемеуі, инвестициялық қызметті дамытудағы салықтық
ынталандыру жолына тосқауыл туғызады. Ал оның солай болуы бір жағынан
капитал жұмсау терминінің жалпы және арнайы заңнамада әртүрлі
түсіндірілуінде болып тұр. Екінші жағынан, кәсіпорынның ұзақ мерзімді мүлік
түрлерінің тізімі, бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтілуіне
байланысты, бұрынырақта күрделі шығындар құрамында саналған: жер
учаскелері, табиғат пайдалану объектілері, материалдық емес активтер сияқты
негізгі қаражаттар есебіне жататын ұзақ мерзімді активтермен салыстырғанда
кеңейе түседі. Сонымен, ұзақ мерзімді капитал жұмсаудың қазіргі
экономикалық мазмұны дәстүрлі капитал жұмсау ұғымының аясына енді
сыймайды.
Инвестициялар санатының заңдық түрде айқын жазылған анықтамасының
болмауы инвестициялық реттеуді ұлттық экономиканың айрықша мемлекеттік
реттеу сферасы етіп бөлуге, оның нысаны – инвестициялық қызметтің заңды
болуына күмән келтіреді. Капитал жұмсау және инвестициялар деген
терминдер экономиканы дамыту туралы ресми статистикалық материалдардың
басылымдарында бірін-бірі ауыстыратын синоним-сөздер секілді түсіндірмесіз
қолданылады. Сөйткенімен, халықаралық практикада инвестиция деп капиталды
екі бағытта пайдалануын айту қабылданған:
- нақтылы инвестиция – материалдық активтерге қаржы жұмсау;
- қаржылық инвестиция – құнды қағаздарға қаржы жұмсау.
Инвестицияның бірыыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген
инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап
шегуде. Әр түрлі ой-талғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық
анықтамасы жасалынса, онда қазақстандық Заңнаманың барлық салаларында және
инвестициялық барша қызметтің қатысушыларына бұл норативтік актінің
реттеуші болуына жағдай туар еді.
Белгілі болып отырғандай, кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі
формасы айқындалады: тікелей инвестициялар және портфельдік.
Тікелей инвестиция: тікелей өндірістік кәсіпорындарға жасалынған
инвестициялауды сипаттайды.
Портфельдік инвестициялар пайда табу үшін инвесторлардың
кәсіпорындардан акция, облигация, басқадай құнды қағаздар сатып алуларын
білдіреді. Олар халық қаржысын қайтадан бөлу ісінде айтарлықтай маңызды рөл
ойнайды. Инвестициялық қорға адамдар пайда алу үмітімен ақша салады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдардың ішкі құрылысында тікелей
секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады, сонымен
бірге, экономика ресурстарындағы Қазақстанның материалдық өндіріс аясынан
қаржылық аясына көшуінің спецификалық жағдайы – отандық инвестициялық
қордың мәртебесі ойға қалдырады.
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және
принциптері
Негізгі қорға жұмсау (өндірістің негізгі қоры) босалқы қорларға,
резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу мақсатымен
құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция деп атайды.
Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге болады.
Материалдық-заттық инвестиция – ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б., сонымен қатар,
ол – ауыстыруға немесе техникалық паркеттерді кеңейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған, ал
инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол – ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Өндірістегі жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп айтады. Ол –
негізгі капиталдың артуын қолдауға бағытталады. Жалпы инвестиция
біріктірушінің екеуінен қосылады. Оның ішінде біреу – амортизация. Ол –
негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын өндіретін өнімге
көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция – бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру,
қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттылығын жаңғырту мақсатында іске
асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғап, осы
салаларға жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданып жүрген техника
мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялық қызмет – оның жалпы шаруашылық қызметтің
ажыратылмайтын бөлігі болып табылады. Кәсіпорынның экономикасында
инвестицияның маңызы орасан зор. Қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді
факторлардың маңызының өсуі ерекше. Егер де кәсіпорын ойдағыдай жұмыс
істейтін, өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс
қуаттарын кеңейтіп, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдылығын
арттыратын және рынокта өзінің жайғасымын нығайатын болса, онда капитал
салу қажет және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық
стратегияны мұқият әзірлеп, жоғары жағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны
үнемі жетілдіріп отыруы қажет.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорынның стратегиясын қисынға
келтіруге мүмкіндік береді.
Сонымен, жалпы инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік салықтар,
акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген басқа да
мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда және әлеуметтік
нәтижеге жету мақсатында пайдаланады.
Инвестициялардың түрлері барынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей,
портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі еебіндегі
өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне түрлі
формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілерінің табыстар түсіруіне
және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалған
капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты (түрлі
инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу сол сияқты
басқа да активтер болып есептелінеді.
Аннуитеттік – тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық портфелі ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық портфельдің қызметін ұлғайту, ең алдымен еліміздің
ішкі резевтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвестициялық портфельді тарту жөніндегі
саясатты белсенді жүргізе бастады.
Инвесторлар стратегиялық және портфельдік болып бөлінеді. 50 пайыз + 1
акциясы бар стратегиялық инвестор қожайын боламын деп үміттенеді. Барлық
үміт стратегиялық инвесторда, себебі ол мүдделі, қаржыны салған да сол және
ол қауіп-қатерді азайтуға тырысады, мемлекет те оған сенім артады.
Портфельдік инвестордың үміттері де стратегиялық инвесторда болады.
ПОртфельдік инвестор үшін акция – пайданы бөлісуге қатысудың мүмкіндігі
болып табылады. Осыған байланысты мемлекет стртегиялық инвесторға тәуелсіз
немесе соның атынан өз акция пакетін бере алады.
Портфельді инвесторға – инвестициялық қорларға – 51 пайыз жұмыскерлерге
10 пайыз, қалғаны стратегиялық инвесторларға.
Мемлекеттің жұмысы – макроэкономикалық процестерді реттеу, салықтық
жүйені қарапайымдандыруға ұмтылу, ал жеке кәсіпорындарды көтеру –
мемлекеттің жұмысы емес. Жеке меншік иесі шикізат көзін іздейді, бұл іс
оның өмір үшін күресі, ал мемлекеттік шенеунік оған соншалықты мүдделі
емес. Мемлекеттің жұмысы экономикаға инвесторлар тарту үшін тиісті заңнама
нормативті жағдай жасау. Белгілі болып отырғандай, қазіргі экономикада
тұрақтылықтың (монетарлық, валюталық) бірнеше сипаттамасы бар, бірақ, егер
мемлекет салық жинай алмаса, онда қалғандардың бәріне де ешқандай мән жоқ.
Инвестицияны тартпақ болған елде қауіп-қатер қаншалықты жоғары болса,
шетелдік инвестициялар соншалықты аз болады.
Заңнама базасы мықты болуы керек. Шетелдік инвестиция туралы Заңның
мақсаты – қауіп-қатерді мейлінше азайту:
- салықты салу шарты инвестиция үшін қолайлы болуға тиіс;
- халықаралық стандарттарға сәйкес валюталық реттеу;
- тікелей еріксіз алу қорқынышын тудырмау: қандай да бір кәсіпорынды,
материалдық мүліктерді мемлекет арқылы үрейлендірмеу, өтем туралы заң
болуға тиіс;
- беретін және алатын елдер арасында өзара қарым-қатынас жасасу;
- халықаралық және ұлттық заңдар арасындағы қатты айырмашылықтың
болмауы қауіп-қатерді азайтады.
Мемлекеттік салық заңнамасының көптеген ережелері капитал жинау
процесіне ықпал жасайды. Заң шығарушылар кейде инвестициялық сұранымның
өзгерісін тудыру үшін және тұтас сұранымға әсер ету мақсатында ол
ережелерді ауыстырып отырады. Инвестицияларды жүзеге асыруды ынталандыру
барысында салық ықпал көптүрлі болғанымен, мұнда біз корпорацияның табысына
салынатын салық және инвестициялық салықтық несие.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі – ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа түрлері
арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрлі қызмет етеді:
- бірінші типті инвестициялық банктер;
- екінші типті инвестициялық банктер;
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздар
орналастыру және сатумен айналысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер 19 ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы 20 ғасырдың 20-шы жылдарында байқалды. Инвестициялық банктердің
пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен
байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының
пайда болумен олар үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың
акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатттарын
мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта құруда, біріктіруде
белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің
мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтің
бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына
дейін орналастырады.
Бірінші типті қаржылық инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар,
бағалы қағааздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар
компаниямен орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын
агенттер ретінде, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық
корпорациялардың бағалы қағаздар бойынша және басқа аспектілеп бойынша
консультанттар ретінде бола алады. Ұзақ мерзімді салымдары қажет етіп,
акциялар мен облигациялар шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың
және мемлекеттің тапсырмасы бойынша, бірінші типті инвестициялық банктер
эмиссиясының көлемі, мерзімі, шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін
таңдау жөніндегі, сонымен қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі
міндеттемелерді өздерінің мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған
акциялар мен облигациялардың сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл
бағалы қағаздарды сатуды өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды
құру арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді.
Несие жүйесінде инвестициялық банктердің үлесі көп болмаса да, олар
өздерінің жақсы ақпараттылығына және құрылтайшылық байланыстарына
байланысты экономикада үлкен рөл атқарады.
Әдебиеттерде инвестициялық портфельді кейде капиталды салымдар ретінде
қарастырады. Осындай қате түсінік, инвестициялық ресурстарды пайдалану
объектілері толық анықталмағандықтан туындаған. Егер де олар тек жай және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі қорларына бағытталса, инвестиция
түріндегі капитал салымдары құрылыс-монтаж жұмыстары, сатып алынған құрал-
жабдықтар және тағы басқадай шығындар құн енеді. Сондықтан инвестиция
түсінігі капиталды салымдар мәнімен кең ұғым болып табылады. Бұл түзетудің
маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды
жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер жиынтығы түсінігіндегі
инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару.
Қазақстан Республикасының нарыққа ену процесі кәсіпорындардың
атқарымының өзгеруімен жарияланды. Олардың көпшілігі негізінен
жекешелендірудің арқасында жаңа статусқа, яғни жекеменшіктің жаңа түрлеріне
ие болды, олар: акционерлік, кооперативтік, аралас және т.б. кәсіпорындар.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының экономикасында көптеген
мемлекеттік кәсіпорындарда өз жұмыстарын атқаруда. Жоғарыда аталған
кәсіпорындардың барлық түрлері жаңа экономикалық жағдайда толық дербестікте
жұмыс істеуде. Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың әрекеттері толық өзгеріп,
олардың қарым-қатынасы нарықтық экономикаға бейімделген.
Қазіргі кезде кооперативтік, акционерлік және аралас кәсіпорындардың,
мемлекеттік кәсіпорындардың бос ақша қаражаттарын нарықта бағаламасы бар
әртүрлі бағалы қағаздар түріне жұмсауға мүмкіншіліктері бар. Сондықтан
кәсіпорын басшыларының, әсіресе қаржы менеджерлерінің мақсаты, құнды
қағаздарға қаржы жұмсауды ұтымды басқаруда, немесе кәсіпорының
инвестициялық портфелін дұрыс басқаруда. Қаржы менеджерінің білетін нарықта
қандай құнды қағаз бағалы екендігін, инвестициялық қаржының пайдалылығын
бағалауыңда.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек,
мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң
жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды
қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек.
Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму
ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қаржы менеджментінде тәуекелдік кең табыс әлбетте екі өзара әрекеттес
элементтер ретінде қаралады.
Мемлекеттік құнды қағаздардың тәуекелдігі өте үлкен емес, өйткені оның
табысының ауытқулығы онша көп болмайды. Керісінше, жекеменшік қағаздар,
мысалы жай акциялар, ең тәуекелдік активке жатады, онан түсетін табыс
әртүрлі факторлардың әсерінен барынша ауытпалы болады.
Алынған құнды қағаздардың табысы екі элементтен құралады: құнды
қағаздардың құнының өзгеруінен алынатын табыс және дивиденд түрінде түсетін
немесе пайыз (облигацияға) пайда.
Құнды қағаздың бастапқы құнына пайызбен есептелінген табыс — құнды
қағаздың табыстылығы немесе табыс мөлшері деп аталады. Мысалы, кәсіпорын
басқа заңды тұлғаның акциясын 15 мың.тг. сатып алады. Сол кездегі ағымдағы
нарықтық баға 16,7 мың.тг., ал дивиденд 1 мың.тг. Бұл жағдайда сатып алған
кәсіпорынға аталған қағаздың табыстылығы Д:
Д = [1+(16,7-15,0)] 15,0 = 18% жетеді.
Қаржы менеджері өз жұмысында тәуекелдікті есепке алуы керек. Бұл жайда
менеджердің басшылыққа алатын негізгі идеясы қажетті табыс және тәуекелдік,
бір бағытқа яғни бір-біріне үйлесімді түрде өзгереді. Осыған байланысты
әлбетге бір құнды қағаздың тәуекелдігін және барлық инвестициялық
портфельдің тәуекелдігін көрсетеді.
Бірінші жағдайда болжаланылған тәуекелдік қаралады, сондықтан оның
сандық өлшемі бірдей болмайды. Оның көлемі тәуекелдікті есептеу
әдістемесіне байланысты өзгерісте болады.
Құнды қағаздардың тәуекелдігі, әлбетте кеңістікте қаралады. Бірақта
ұзақ мерзімге жоспарланған жағдайда, құнды қағаздың табыстылығын болжап
айту қиынға түседі, өйткені табыстың және коэффициент түрлендірмесінің
өзгеру деңгейі артады.
Сондықтан, бұл құнды қағазға тәуекелдік уақыт өткен сайын арта түседі.
Соныменен, құнды қағаз неғүрлым ұзақ мерзімді болса, соғұрлым тәуекелдік
жоғары болады.
Осыған байланысты кәсіпорын және оның қаржы менеджері әртүрлі құнды
қағаздардың: акциялардың, жекеменшік және мемлекеттіқ облигациялардың
табыстылығын және тәуекелдігін ажырата білгені жөн.
Сонымен бірге, барлық инвестициялық портфель тәуекелдікте
болатындығында білген жөн, өйткені құнды қағаздардың бір түрінің
тәуекелдігі жеке дара бөлек қаралмайды.
Инвестицияның портфелді тиімді пайдалану үшін кәсіпорынның қаржы
менеджері келесі принциптерді пайдалана отырып, инвестициялық портфелді
қалыптастыруы керек:
1. Құнды қағаздарға салымның табысы қаражатты активтер типтеріне дұрыс
бөлуге, яғни 94% (ірі компаниялардың акциясы, мемлекеттің қысқа мерзімді
қағаздарын) таңдауға байланысты.
1. Белгілі құнды қағаздарға салым тәуекелдігі — пайданың күткен
мағынадан мүмкінді ауытқуына байланысты.
Пайда өткен кезең бойынша құнды қағаздар пайдасының серпіні туралы
статистикалық мәлімет негізінде болжамдалады, ал тәуекелдік-күтксн пайданың
орташа квадратының ауытқуы ретінде қаралады.
З. Жалпы табыс және портфель тәуекелдігі оның құрылымының өзгеру
нәтижесіне байланысты өзгеруі мүмкін.
4. Инвестициялық порфельді қалыптастыруда қолданылатын барлық бағалау,
мүмкінді сипатта болады. Портфельдің өзін қалыптастыруы келесі факторлар
болған жағдайда ғана мүмкін: дамыған құнды қағаздар нарығының белгілі
кезеңдегі жұмысы, ол нарық туралы статистикалық мәлімет.
Кәсіпорынның инвестициялық портфелін қалыптастыру келесі үш кезеңге
бөлінеді:
• оны қалыптастыру мақсатын анықтау;
• компанияларды, кәсіпорынды, банкті, үкіметті, кімнің құнды қағаздарын
алу керектігін таңдау;
• инвестициялық портфельдің есебін жүргізуші коммерциялық банкті таңдау.
Кәсіпорындардың қаржы менеджерлері инвестициялық портфельді басқарғанда
портфель теориясын қолданады. Бұл теория төрт элементтен тұрады: активтерді
бағалау, инвестициялық шешім қабылдау, портфельді оптималдау, нәтижелерді
бағалау.
Портфель теориясындағы жасалған модель бойынша жүйеленген тәуекелдік
және құнды қағаздардың табыстылығын өзара байланыстылықта жұмыс істейді.
Құнды қағаздар активтерін бағалаудың үш теориясы бар: фундаменталдық,
технократтық және "жорамалдап жүру". Фундаменталдық теория бойынша кез
келген құнды қағаз — бұл сол қағазбен жасалған болашақ түсімдердің
дисконттаушы құны. Бүл түсімдерді қанша нақтылы болжай білу өзінше
проблема. Технократтық теория нақтылы бағалы қағаздың кезеңдегі баға
серпінін білсе жеткілікті деп тұжырымдайды. Ең көп тараған фундаменталдық
теория.
Қолайлы мөлшер r инвестормен белгіленеді: Біріншіден банк депозитінің
(Ro) пайыздық мөлшерлемесінің шамасындай; екіншіден, салымшыға оның
қаражатын (Rb) сақтағаны үшін банкпен төленетін пайызға сәйкес және аталған
қаржы активіне (Rp) инвестициялауға тәуекелдік етуге үстеме есебінен:
r = Rb+Rp
Үшіншіден, мемлекеттік облигацияға (Ro) төленген пайыздан және
тәуекелдікке (Rp) үстеме есебінен:
r = Ro+Rp
Осы аталған базалық көрсеткіштерді бағалаудың әртүрлілігіне байланысты
құнды қағаз нарығы жұмыс істеуде және дамуда. Құнды қағаздың ағымдағы құнын
бағалай отырып, кәсіпорынның қаржы менеджері табыс мелшерін түрлендіреді.
Осы берілген жалпы мәліметтер негізінде қаржы менеджері әртүрлі құнды
қағаздарды бағалайды.
Кәсіпорынның портфельдік стратегиясы портфельге барынша құнды
қағаздардың түрлерін қосып көбейтуге негізделеді.
Портфельдік стратегия — құнды қағаздар нарығының жалпы даму бағытымен
тығыз байланысты. Мемлекеттегі екінші нарықтағы қор операцияларының
активтендірілуі жағдайында құнды қағаздар портфелін қалыптастыру сұрағы
ерекше актуалды, өйткені инвесторлардың әртүрлі нақтылы ықыластығын
қанағаттандырады.
Соныменен, инвестициялық портфель кәсіпорынның иелігіндегі, әртүрлі
мерзімде іске қосылатын және әртүрлі өтімділіктегі құнды қағаздардың
жиынтығы.
Кез келген инвестициялық портфель белгілі акциялар, облигациялар
жиынтығы және тәуекелдігі кепілденген, тіркелген табысты қағаздар. Табыс —
портфельдегі жиынтық қағаздан алынатын жалпы пайда.
Портфель теориясы үйлесімді инвестиция бағдарламасын жасауды қарайды,
қолында бар капиталдан белгіленген табысты аз тәуекелдікпен алу.
Инвестициялық портфель салымды ортараптандыру негізінде іске асырылады және
неғүрлым портфельге құнды қағаздар түрлерінің саны көп жинақталса, соғұрлым
оның бағасы аз өзгереді.
Портфель құнды қағаздың бір түрінен қалыптасуы мүмкін, сондай-ақ құнды
қағаздың бір түрінен екінші түріне ауыстыру арқылы өз құрылымын өзгерте
алады.
Портфельдер төмендегіше жіктелінеді:
• даму;
• табыс;
• капиталдың тәуекелденуі;
• теңестірілген;
• мамандандырылған;
• тұрақты капитал және табыс;
• қысқа мерзімдегі қорлар;
• орта және ұзақ мерзімді қорлар;
• аймақтық және салалық;
• шетелдік құнды қағаз.
Даму портфелі — нарықта курс құны тез өсетін акцияға бағытталған.
Мұндай портфельдің мақсаты — инвесторлардың капиталын өсіру, сондықтан
портфель иесіне дивиденд аз мөлшерде төленеді, немесе мүлдем төленбейді.
Табыс портфелі — жоғарғы ағымдағы табыс алуға бағытталған. Тұрақты
төлем пайызы қатынасы және құнды қағаздың курстық құны орташа нарықтікінен
жоғары.
Тәуекелдік капитал портфелі — әмбебаптандыру негізінде тез кеңеюге жаңа
технология және жаңа өнімдерді өндіруге стратегиялық бағытты таңдаған
көбінесе жас компаниялардың немесе "агрессивті типті" кәсіпорындардан құнды
қағаздарынан құралады.
Теңгерімділік портфелі - әртүрлі мезгілдегі іске асырылатын әртүрлі
құнды қағаздардан қалыптастырылды. Оның мақсаты әртүрлі құнды қағаздар
қаражатының тұрақты түсуін қамтамасыз ету.
Мамандандырылған портфель — кәсіпорынды белгілі бір арнайы құнды
қағазға және қаржы инструменттеріне бағытталуын сипаттайды.
Тұрақты капитал және табыс портфелі - өз құнды қағаздарын шығару
есебінен теңгерімді капиталдың өсуіне бағытталған және басқа кәсіпорындар
мен компаниялардың құнды қағаздарының салымы есебінен табысты көбейтуі.
Аймақтық және салалық портфель — жекелеген аймақтың шығарған құнды
қағаздарын немесе сол саланың экономикасына қатысушы компанияның жоғарғы
табысты қамтамасыз ететін құнды қағаздарын көрсетеді.
Шетелдік құнды қағаздар портфелі — жеке меншікті шет ел компаниясының
құнды қағаздарға салуын және солардан инвестициялық портфельді
қалыптастыруын қарайды.
Айта кететін жай, кәсіпорындар өз практикасында үш портфельді
қолданады, өйткені олардың жалпы инвестициялық стратегиядағы тәуекелдігі
шамалы.
Тәуекелдік және табысқа қарай портфель келесі түрлерге бөлінеді:
- агрессивті;
- нарықтық;
- консервативті.
Қазіргі кезде портфель жорығы қор нарығында көп таратылуда, көптеген
кәсіпорындар бұл әдісті жекеменшік инвесторларды жұмысқа тарту үшін
қолданады. Дұрыс шешім қабылдау үшін бұл жерде ақпарат басты рөлді
атқарады. Талдауда аса көңіл бөлетін фактордың бірі баға өзгерісі. Осы
өзгерістерді талдай отырып, қаржы менеджері қай қағазға инвестиция салу
керектігіне шешім қабылдайды.
Халықаралық практикада арнайы рейтингтік агенттік нарық айналымындағы
бағалы қағаздардың инвестициялық сапасын талдайды. Біздің елде мұндай
практика әлі іске асырылмаған.
Құнды қағаздар портфелін қалыптастыру келесі кезең арқылы жүргізіледі:
- оптималды портфель типін таңдау;
- қолайлы портфель тәуекелдігі және табыстың үйлестірілуін бағалау;
- алғашқы портфель құрамын анықтау;
- алдағы уақытта портфельді басқару тәсілін таңдау.
Ойластырған инвестиция объектісінің қаржысын талдау барлық кезеңдегі
инвестициялық процестің бір бөлігі болып есептелінеді.
Инвестор қаржы жағдайы оған белгісіз жеке және заңды тұлғалармен
қатынас жасамайды.
Дамыған мемлекеттерде қаржы есебін — жариялау (баспада) жалпы
қабылданған дұрыс іскерлік байланыс; түрлі анықтамалар арқылы фирмалардың
қаржы жағдайы туралы мәліметтсрді алуға болады.
Қазіргі таңда экономикалық теория қаржы нарығында инвесторлар тәртібін
портфель теориясы деп атайды. Бұл теорияның негізін қалаушылар американдық
экономистер, теорияны дамытуға әр жылдары Нобель сыйлықтарының иегерлері
үлкен үлестерін қосты. Соның алғашқысы болып Д. Тобин оңтайлы
инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкесінше есептің әдісін
өңдеді. Тобин тұжырымдамасының негізгі мағынасы келесідей: инвестор өз
қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қойды – тәуекелді минималдау
және табысты максималдау.
Әртараптандыру әдісі Марковиц-Тобиннің инвестициялық портфельді
оңтайландыру теориясына және Шарптың бағалы қағаздар нарығының тепе-теңдік
моделіне негізделеді (әдебиеттерде Шарп моделі CAPM – Capital Asset Pricing
Model – капитал салудың бағаны қалыптастыру моделі) және әлемдік
инвестициялау тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Портфель теориясының негізін қалаушы америка экономисі Д. Тобин, алғаш
рет оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкес есептің
шешу әдісін өңдеді. Өңделген тұжырымның мағынасы келесідей: инвестор өз
қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қояды: тәуекелді минималдау
және табысты максималдау. Оның алғашқысы тәуекелсіз активтермен, екіншісі –
тәуекелмен қамтамасыз етіледі. Сондықтан баламалы мақсаттарды оңтайландыру
жолымен біріктіру үшін инвестициялық портфель құрамын тәуекел дәрежесі
минимал болатындай, табыс мөлшерін ойдағыдай қамтамасыз ететін тәуекелді
және тәуекелсіз әр түрлі бағалы қағаздармен қалыптастыру қажет.
Көптеген дамыған елдерде қор нарығының ережесі теориядан аз ауытқиды
және теория шешімдерін қолдануға мүмкіндік береді. Қазақстанның қор нарығы
бұл мүмкіндіктерге сай емес, оған келесідей себептер бар:
– экономикалық жағдай тұрақты емес;
– барлық бағалы қағаздар бірдей өтімді емес;
– инвесторлардың ақпараттануы әр түрлі, әрқайсысы өз бетінше
маңызды ақпаратты тауып, максималды тиімділікке қол
жеткізгісі келеді.
Келтірілген факторлар ҚР-ның қор нарығында САРМ теориясының бірде-бір
шарты орындалмайтының көруге болады.
Экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы кез келген бағалы қағаздар
операциясының жоғары тәуелділігіне жетелейді, соның ішінде мемлекеттік те
бар, яғни тәуекелсіз қағаздар тек шартты түрде және де нарықтың
толымсыздығы ондағы бағалы қағаздар айналымының өте төменгі өтімділігіне
алып барады. Аталған факторларға есептеулер жүргізетін ақпараттардың
жоқтығы да жатады.
Осы келтірілген факторлар Қазақстанның қор нарығында САРМ теориясын
қолдануға мүмкін болмайтындығын көрсетеді. Оларды қолдану тек кейбір қор
нарығының жеке сегменттерінде ғана болуы мүмкін, мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығында, оның дамуына сыртқы әсерлер де көп.
Мемлекеттік емес ЖЗҚ-ның инвестициялық портфельдерін оңтайландыру есебі
қазіргі кезде барлық қорлар үшін міндетті шектеулер жүйесін қабылдайды: бір
инвестиция объектісіне салынатын үлесі – 10%; мемлекеттің бағалы
қағаздарының инвестициясы – 40%-тен кем емес, қазақстандық тіркеушілер
қызметі ЖЗҚ әдістемесі бойынша инвестициялық портфельдің тәуекелі – 0,5%-
тен аспауы қажет.
Жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы төлемдері бойынша міндеттемелерін
орындағанда, жинақ мерзімінде инвестиция тиімділігі жеткен нақты мәннен
алынады және орта нарықтық табыс нормасының минимумына кепілдеме береді.
Сондықтан олар портфель құрамын, есептің қойылымын кері аударып қолданады.
Бұл жағдайда оңтайландыру мәселесі инвестициялық портфельдің күтілетін
табысын, тәуекел дәрежесін лимиттеу r кезінде максимал мәнге жеткізу.
Бұл кезде портфельді оңтайландыру есебі келесі түрге ие болады.
(1)
Бұл кезде қор өзінің максималды тәуекел дәрежесін анықтауы тиіс. Ол
инвестиция қызметінің нормативті есептеуіне сәйкес немесе одан жоғары, егер
қорда бірнеше инвестициялық портфель болса, онда қолданылатын тәуекел
деңгейімен шектеледі. Инвестициялық портфельдің оңтайландыру есебін формула
түріне келтірейік:
1. Зейнетақы қорының жалпы құрылымында белгіленген жарна схемасы
бойынша құрылған келісім шарттар көбірек болады. Сол себептен оңтайландыру
факторы ретінде тәуекелдің минималды деңгейінде талап етілетін минималды
табысқа жету алынады.
2. Соған сәйкес оңтайлы портфель моделі келесі түрде жазылады
(қарастырылған табыс бойынша шектеулерді қолданамыз):
(2)
Келтірілген модель инвестициялық портфельдің жалпы түрін сипаттайды
(оны шартты оңтайлы лимиттелген дейміз). Бірақ инвестициялық портфельді
оңтайландыру есебінің құрамында өтімділік деңгейінің шарты бар болса, онда
қосымша шектеулер, мысалы өтімділік бойынша шектеулер енгізіледі:
d (3)
Сәйкес оңтайлы модельдер келесі түрде жазылады:
Жарнасы белгіленген қор Төлемі белгіленген
портфелі үшін қор портфелі үшін
(4) (5)
Өтімділік шектеулері 0,1 сәйкес болса, онда модель келесі түрге енеді:
(6)
Инвестициялық портфельдің құрамында баға құның өсіретін құралдар үлесі
бар болса, онда оңтайландыру есебіне қосымша шарттар енеді:
(7)
(БТА-Қазақстан ЖЗҚ-ның жұмыс істеу үдерісінде қосымша шарттар тууы да
мүмкін. Сондықтан келтірілген мысалдарға ұқсас оңтайландыру жүйесіне
қосымша шектеулер енуі мүмкін. Бір ғана ерекшелігін атап өтейік: шарттар
саны көп болған кезде инвестициялық оңтайлы портфельдің саны шектеулі
болады.
Берілген теңдеулер мен қарастырылған шектеулер (өтімділігі бойынша НР)
инвестициялық портфельді құру бойынша бағдарлама инвестициялау объектілерін
анықтайды және компьютерде өңдеген соң ең тиімді нұсқа таңдалады.
Көптеген экономикалық әдебиеттер авторларының ойынша консервативті
бағытталған оңтайлы портфельде сегізден жиырмаға дейін өзара байланысы жоқ
әртүрлі құралдар болуы тиіс. Сонымен қатар, келесі жағдайлар шексіз
әртараптандырудың мүмкін еместігін байқатады:
- қанша көп болса да инвестицияланған сома жоғарыдан
шектелген, ал көптеген қаржы нарығының сегменттері
инвестиция көлемінің белгілі минимумынан кем болмауын
талап етеді;
- тиімді басқару үшін тұрақты түрде актив портфеліне
енетін конъюнктураны тексеру және фундаменталдық,
техникалық талдаулар жүргізу қажет, олай жасау ірі
және алдыңғы қатарлы қаржы институттарына да қиын.
Модельдеудің ұсынылған нұсқасын мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорының инвестициялық портфелін тікелей құру мен негіздеуде қолдануға
болады. Жеке ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі мен қызмет ету сипаттарын есепке
ала отырып, қайта қарауға және өзгерістер енгізуге болады. Қазақстанның
ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі қазіргі кезде инвестицияланған зейнетақы
активтерінің қажетті табыс деңгейі мен қорғалуын қамтамасыз ететін
есептеріне бағынуы тиіс. ЖЗҚ-ның активтерінің басым бөлігі экономикасы
дамыған елдерде бағалы қағаздарға салу арқылы қалыптасады. Өкінішіке орай,
Қазақстан тәжірибесінде активтерді инвестициялауды зертеулер мен негізді
есептеулер кең тараған жоқ, тек қана зейнетақы қорлары үшін болашақтағы мән
болып отыр. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе институционалды
инвесторлардың қызметін дамыту бағыттарына келесілерді жатқызуға болады:
– жеке сақтандыру жүйесін, оның iшiнде жеке сақтандыру сыныптарын
және сақтандыру ұйымдарының агенттік желілерінің мүмкіндіктерін
заңнамалық кеңейту арқылы дамыту;
– сақтандырудың әртүрлі сыныптары (түрлері) бойынша сақтандыру
статистиканың қалыптасқан дерекқоры негізінде тәуекелдер
сыныптамасын әзірлеу;
– депозиттерді сақтандырушылардың халықаралық ұйымының
ұсынымдарын ескере отырып, жеке тұлғалардың салымдарына міндетті
ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) жүйесін жетілдіру;
– міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру жүйесін жетілдіру;
– капиталдың жеткіліктігін бағалаудың тәуекелге негізделген
әдісіне жақындату жолымен сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарын пруденциалдық реттеуді жетілдіру;
– сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тәуекелдерін басқару
жүйесінің болуы жөніндегі талаптарды белгілеу;
– холдингтің еншілес және тәуелді ұйымдарының бағалы
қағаздарын шығару арқылы ішкі қор нарығын дамытуды
қолдау жөнінде шаралар қабылдау;
– ЖЗҚ-ның, даму институттарының және жеке меншік ішкі
және сыртқы инвесторлардың қаражатын тарту жолымен
тиімді даму стратегиясын қамтамасыз ету.
Инвестициялар туралы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:
Инвестициялар - лизинг шартын жасаған кезден бастап қаржы лизингi
заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық
капиталына инвестор салатын мүлiктiң барлық түрлерi (жеке тұтынуға арналған
тауарлардан басқа) немесе кәсiпкерлiк қызмет үшiн пайдаланылатын тiркелген
активтердi ұлғайту, сондай-ақ концессионердiң (құқық мирасқорының)
концессия шарты шеңберiнде жасаған және алған тiркелген активтерi;
Инвестициялық қызмет - жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөнiндегi не кәсiпкерлiк қызмет үшiн
пайдаланылатын тiркелген активтердi құрау немесе ұлғайту жөнiндегi, сондай-
ақ концессионердiң (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберiнде жасаған
және алған тiркелген активтерi жөнiндегi қызметi;
Инвестициялық преференциялар - Қазақстан Республикасының
инвестициялық жобаның немесе инвестициялық стратегиялық жобаның iске
асырылуын жүзеге асырушы заңды тұлғаларына Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес берiлетiн атаулы сипаттағы артықшылықтар;
Инвестициялық жоба - концессионердiң (құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі ... ..5
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ҚАЗАҚСТАН ДАМУ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ, БАСҚАРУ ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .24
2.1 Даму банктері және олардың экономикадағы қызметін
бағалау ... ... ... ...24
2.2 Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..30
2.3 Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның инвестициялық портфелінің тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..38
3.1 Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..52
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы Қаржылық инвестиция портфелін
қалыптастыру және бағалау деп аталады. Инвестициялық портфель – ірі
корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз
облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі.
Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі
инвестициялық банктер жүргізеді.
Кәсіпорын қандай да бір инвестициялық жобаны бағалау немесе таңдау
кезінде, оны зең қойып талдауы керек. Өйткені қаншалықты оны нақты бағалап,
нәтиже шығарса, онда ол соншалықты тиімдірек болады. Қаржылық менеджерлер
инвестициялық жобаларды бағалаудың әртүрлі әдістерін қолданады. Жалпы
олардың негізгілері болып келесілер табылады: таза келтірілген құн, таза
терминалдық құн, инвестицияның қайту деңгейі, инвестицияның тиімділік
коэффициенті, инвестицияның қайту мерзімі. Бұл көрсеткіштер одан әрі
жалғасулары мүмкін, алайда жалпы әдебиеттерде бұларды жиірек қолданады.
Кәсіпорын үшін инвестициялық жоба тек қана пайда табумен байланысты
болмайды, ол сонымен қатар кәсіпорынның нарықты жаулап алу саясатына да
байланысты болуы мүмкін. Қаржы менеджері өз қызметі барысында кәсіпорынның
инвестициялық саясатын даярлайды, сонымен қатар жобаның осы саясатқа
сәйкестігін анықтауы тиіс. Яғни қандай да бір компания өзінің инвестициялық
саясатын жүргізуі үшін екі жобаны талқылайды.
Инвестициялар тек компанияға үлесін қоспайды, олар тағы да мемлекетке
де, халыққа да өз әсерін тигізеді. Яғни одан түсетін пайда зор. Қандай да
болмасын жоба, ол әрдайым тәуекелмен байланысты болады. Қаржы менеджері бұл
жағдайды да ескеруі керек. Әрине, ол тек инвестициялық тәуекелді ғана емес,
оған қоса жалпы тәуекелдерді қарастырып талқылауы тиіс.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек,
мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң
жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды
қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек.
Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму
ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға көшу сатысында, сондықтан
отандық компанияларға сыртқы нарыққа шығу жолдарын іздеу керек. Мұндай
жолдардың бірі болып шетел мемлекеттеріне инвестиция құю болып табылады.
Кейбір кәсіпорындар нақтылы жобаларды іске асырмай, тек қана қор
биржаларында жанама түрде өздерінің бос ақша қаражаттарын жұмсаулары
мүмкін. Бұл да инвестициялаудың бір жолы болып табылады. Ал, біздің
елімізде күнделікті инвестициялар құйылуда, бұл жағдайдың да өзінше жағымды
және жағымсыз әсері бар.
Инвестициялық портфель – мақсатты бағытталған, белгіленген инвестициялық
стратегия негізінде инвестициялық объектіге салынған салымдар жиынтығы.
Осыған байланысты, инвестициялық портфельді құрудың негізгі мақсаты
инвестициялық саясат негізінде тиімді және тұрақты инвестициялық салымдарды
таңдау арқылы ойларды іске асыру болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі – қазіргі нарықтық экономикада қаржылық
инвестициялық портфеліне байланысты мәселелерді қарастыру көздерін
жетілдіру жолдарын шешу болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – осы аталған мәселелерді толығымен ашып
жеткізу. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан
компаниялардың инвестициялық портфельдерін қалыптастыруды тұрақтандыру
жолдарын қарастыру болып табылады.
Бұл мақсат негізінде, оған жету үшін келесі төмендегі міндеттер алға
қойылды:
- инвестициялық портфелінің мәнін ашу
- инвестициялық портфелінің негізгі қызметтерін қарастыру
- инвестициялық портфелін басқаруды қарастыру
- даму банктері және олардың экономикадағы қызметін бағалау
- Қазақстандағы қаржылық инвестициялар портфелін қалыптастыру мәселелерін
қарастыру
- Қазақстандағы компанияның инвестициялық портфелін қалыптастырудың
жетілдіру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болған осы саладағы отандық және
шетел авторларының еңбектері. Бұл бағыттағы ТМД елдері мен Қазақстан
ғалымдарының еңбектерін өте құнды деп атауға болады.
Зерттеу объектісі ретінде кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару
қызметі алынды.
Зерттеу пәні болып инвестициялық портфелінің мәні мен негізгі қызметтері,
инвестициялық портфелінің тиімділігін талдау болып табылады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
Жалпы курстық жұмыс 52 беттен тұрады, оның ішінде 14 кесте, 4 сурет бар.
1. КОМПАНИЯНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІНІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Компанияның инвестициялық портфелінің мәні, экономикалық негізі
Инвестициялық портфель деп – шетел компаниясына бақылау орнатуға
мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының
басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар
ережелеріне сәйкес ала алады.
Инвестициялық портфель қозғалысына жекелеген елдердегі облигацияға
төленетін пайыз мөлшерлемесінің нормасындағы айырмашылық қатты әсер етеді.
Инвестициялық портфельдің тікелей инвестициялардан негізгі
айырмашылығы – портфельді инвестор өзі қаржыландыратын кәсіпорынға бақылау
орнатуға ұмтылмайды. Кейбір халықаралық компаниялар жарғыларында оның өзі
қаржы салатын кәсіпорында директорлар кеңесіне сайлануына және басқаруына
қатысуға тыйым салынған. Бұл басқаруға қатысу жаңа мамандар штаттан қажет
етіп, бас компанияның инвестициялық саясатындағы икемділігін азайтар еді.
Инвестициялық портфельдің экономикалық мағынасындағы анықтамасында оны
тірі және затталған еңбектің өндіісін қуаттарды жасақтап, оның көмегімен
өндіріс үрдісіне тірі еңбек тұтынуына қарағанда қосымша құнды өндіруге
бағытталған салымдар үрдісі. М.И.Кулагин инвестиция дегенде ұлттық
экономиканың өндіріс, көлік, ауыл шаруашылығы мен басқа салаларға, ұзақ
мерзімді, пайда алу мақсатында салынған қаржыларды түсінуді ұсынады.
Дж.М.Кейнс пікірінше инвестиция дегеніміз, капиталды мүліктің осы
кезеңдегі өндіріс әрекеті нәтижесіндегі құндылықтардың өсімі немесе ұлттық
табыстың тұтынылмаған бөлігі. Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық
жобаның іске асырылуын бағалау, жобаның нәтиелілігін бағалау, жобаның
тиімділігін бағалау және жобаны оптимизациялау жатады.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, әрбір қаржылық институт тәуекелді
бағалау әдістемесін өздері құрастырады. Соған байланысты институцоналды
инвесторлардың инвестициялық портфельдерін талдауға пайдаланылатын САРМ
моделі бойынша, оңтайлы инвестициялық портфель тәуекел және тәуекелсіз
бөлімдерінің әдістері қарастырылып, САРМ моделі актив бойынша талап
етілетін табыс нормасы мен тәуекелі арасындағы қатынас практикалық тұрғыдан
сыналды, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларына қойылатын талаптар
механизмі құрастырылды, Г.Марковицтің тиімді портфель моделіндегі жағдайға
ұқсас, құнды өлшем ретіндегі нақты күтілетін құнның сандық баға беру
әдістемесі әзірленді.
Еліміздің беделді қаржыгерлердің бірі Бикбаев А. өзінің бір сөзінде:
Жаһанданудың күшеюі және Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
жағдайында елдің бәсекеге қабілетті банк жүйесін дамыту бойынша жұмыстар
жүргізу керек. Халықаралық нарықтарда Қазақстанның қаржылық институттарының
белсенді қызметі әмбебап тәжірибе алуға мүмкіндік береді, елімізге деген
инвестициялық қызығушылықты арттырады, арзан және ұзақ мерзімді қаржылық
қаражаттарды тарту мүмкіндіктерін кеңейтеді. Осы мәселелерді ары қарай
дамытуда Қазақстан Даму Банкінің орны еркше.,-деп отанымыздың қаржылық
нарығының тұрақтылығы мен экономикамыздағы банктердің, соның ішінде,
Қазақстан Даму Банкінің орнын көрсетті.
Инвестициялық қаржы жағынан анықтамалығы – бұл табыс табу мақсатында
шаруашылық қызметіне жұмсалатын активтердің барлық түрлері. Ал экономикалық
жағынан экономикалық анықтамалығы – ол құруға, кеңейтуге, қайта құруға,
негізгі капиталды техникамен жарақтандыруға, сол сияқты айналмалы капитал
осымен байланысты емес өзгерістерге көпшілігінде негізгі капиталға
жұмсалатын қозғалысын түсіндіреді.
Нарықтық экономикада инвестиция кез келген формада қаржы процесі
ретінде табыс табуға немесе қандай да болмасын басқа да нәтижеге жетуге
тығыз байланысты.
Инвестиция – бұл ресурс, оны жұмсай отырып, болжанған нәтижеге жетуге
болады. Сонымен, инвестицияның мәні инвестициялық қызметтің кері жағын
өзіне ұштастырады: ресурс шығындары және нәтижелік, яғни инвестициялар өз
нәтижелерін бермесе, онда олар пайдасыз болғаны.
Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ
мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады.
Капитал орталықтануының бірден-бір түрі болған акционерлік қоғамның
құрылуы болып табылады. Капиталдың шоғырлану мен орталықтануы өндірістің
шоғырлануына жағдай жасайды. Өндірістің шоғырлануы дегеніміз ірі
кәсіпорында барынша өндіріс құрал-жабдығын, жұмыс күшін және өнімді
шығаруды бір қолға жұмылдыруды айтамыз.
Практикада қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тартумен жүзеге асады.
Күрделі қаржы (инвестиция) – бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға, жұмыс жасап
тұрған кәсіпорынды ұлғайтумен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын-үй,
мәдени тұрмыстық құрылысқа кеткен шығындар.
Инвестиция немістің invesition деген сөзі және бұл кәсіпорынға
пайда табу мақсатында ұзақ мерзімге салынған капитал мөлшерін көрсетеді.
Осы тұрғыдан инвестициялау күрделі қаржыға қарағанда кең мағына
білдіреді.
Батыс елдері экономикалық теория мектептері инвестициялау процесін
былай түсінген: кез келген қаржыны жұмсаудың мақсаты табыс, пайда немесе
пайдалық табу. Бұған акция, облигация, жинақ сертификаттары, сақтық және
зейнеткерлік қорға және басқаларға жұмсалған шығындар да жатады.
Инвестиция қайнар көзіне өнеркәсіп кәсіпорынның көптеген пайдасы, ірі
банктердің еркін ақшалай қоры, тұрғындардың жиналған ақшалары, мемлкеттік
ақшалай қаржылары, яғни мемлекеттің табыстары (салық, кеден салығы және
т.б.) жатады. Одан барлық шығындарын алып тасталынады. Тұтынуға кетпеген
барлық ресурстар – жинақталған ресурстар болады. Олар инвестиция ретінде
жаңа кәсіпорынды салуға, жол құрылысына, денсаулық сақтау, оқу-ағарту,
мәдени объектілеріне бағытталады, яғни капиталдың қорлануына жұмсалады.
Қорлану теориясын К.Маркс Капиталдың бірінші томында қарастырады, онда
капиталдың қорлануының мәні мен механизмін ашады, ол өз кезінде оның
органикалық құрылымын өзгереді және жұмыссыздықты тудырады.
Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж.Кейнс өзінің Еңбекпен қамту,
пайыз және ақшаның жалпы теориясы еңбегінде қарастырады, онда ол
инвестицияны өндіріске жан бітіретін және тиімді сұранымның басты факторы
ретінде анықтайды.
Инвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғаюына, өндіріске қосымша
жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты жояды.
Инвестицияның тиімділігін анықтау үшін оларды қол жеткен нәтижелермен
салыстыру керек. Күрделі қаржыны тікелей нәтижесі болып негізгі қорды іске
қосу болды. Ал, инвестицияның түпкі нәтижесі ұлттық табыстың өсуі болмақ.
Инвестиция тиімділігінің артуы дегеніміз ең аз инвестиция мөлшерімен
нәтижесі бір өнімге деген инвестицияның жеке үлесінің азаюына қоғам қажетті
прогрессивті өнімді шығаруды айтамыз.
Инвестиция тиімділігін арттыруға былай қол жеткізіледі:
- инвестицияның техникалық құрамын жақсарту, бұл жабдықтарға шығындар
оның жеке үлесінің артуын көрсетеді;
- жұмыс жасап тұрған кәсіпорында техникалық қаруландыру мен
реконструкциялауға және жаңа құрылыстың салынбауында күрделі қаржының жеке
үлесінің артуы;
- жаңа объектілерін салу мерзімін қысқарту.
Инвестициялық портфель тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық
прогресс болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оның экономикалық
тиімділігін анықтау қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы
тиімділігінің ескісімен салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ:
машина, станоктың қуаты мен өнімділігі, ондағы детальдарды дәл өңдеу және
т.б. Сондай-ақ, пайдалы тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі,
қызмет жасаудың ыңғайлығы, еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету
болып табылады.
Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі компоненттерінің
бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде тауарлар мен
қызметтерге деген шығын қысқарады, бұл қысқарудың үлкен бөлігі
инвестициялық шығындар көлемінің құлдырауына қатысады.
Инвестициялық шығындардың үш типі ерекшеленеді. Кәсіпорынның негізгі
қорларына инвестициялар болып: кәсіпорынның өздерінің өндірістік
қызметтеріне пайдаланулары үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтар
саналады.
Тұрғын-үйлер құрылысы инвестициялары тұру үшін алынған үйлерге, сондай-
ақ жалға беру үшін алынған үйлерге шыққан шығындарды қамтиды.
Сақтық қор инвестициясы – фирмалардың сақтауға қалдырған тауарларын,
оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген өндіріс пен дайын
өнімдерді қамтиды.
Қазақстан Республикасының шетелдік инвестиция туралы Заңында:
Портфельді инвестициялар дегеніміз – мүліктік құндылықтардың барлық
түрлері және оларға деген құқық, сондай-ақ пайда алу мақсатында
инвесторлардың кәсіпкерлік қызмет нысандарына жұмсаған интеллектуалдық
меншікке құқық.
Бұның өзі Портфельді инвестиция деген терминді спецификалық
функционалды жүктемесінен айырып, оны капитал жұмсау деген жалпы ұғымға
айналдырады.
Өйткені инвестицияларды құқықтық көзқарас тұрғысынан анықтау маңызды,
сол арқылы өндірісті ұдайы дамыту негізі ретінде инвестициялаудың бастау
көздері мен тетігі және экономикадағы өмірлік қажетті заңды процесс жайында
көрнекті түсінік беруге болады.
Сөйте тұра инвестициялар санатына деген европалық және американдық
методологиялық тәсілдің мазмұны инвестицияны капитал жұмсаудан айырып
қарайды, оларды салыстырмалы түрде біріктіреді. Қазақстан Республикасы
Президентінің, Бухгалтер есебі туралы заң күші бар Жарлығында жалпы
инвестициясының қандай да бір анықтамасы берілмеген, ол ҚР Статистика
туралы, Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы
Заңдарында да берілмеген. Қазақстандық салықтың Заңнамасы өзінің
активінде тек капитал жұмсау терминін пайдаланып, инвестициялар
санатын толықтай елемеуі, инвестициялық қызметті дамытудағы салықтық
ынталандыру жолына тосқауыл туғызады. Ал оның солай болуы бір жағынан
капитал жұмсау терминінің жалпы және арнайы заңнамада әртүрлі
түсіндірілуінде болып тұр. Екінші жағынан, кәсіпорынның ұзақ мерзімді мүлік
түрлерінің тізімі, бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтілуіне
байланысты, бұрынырақта күрделі шығындар құрамында саналған: жер
учаскелері, табиғат пайдалану объектілері, материалдық емес активтер сияқты
негізгі қаражаттар есебіне жататын ұзақ мерзімді активтермен салыстырғанда
кеңейе түседі. Сонымен, ұзақ мерзімді капитал жұмсаудың қазіргі
экономикалық мазмұны дәстүрлі капитал жұмсау ұғымының аясына енді
сыймайды.
Инвестициялар санатының заңдық түрде айқын жазылған анықтамасының
болмауы инвестициялық реттеуді ұлттық экономиканың айрықша мемлекеттік
реттеу сферасы етіп бөлуге, оның нысаны – инвестициялық қызметтің заңды
болуына күмән келтіреді. Капитал жұмсау және инвестициялар деген
терминдер экономиканы дамыту туралы ресми статистикалық материалдардың
басылымдарында бірін-бірі ауыстыратын синоним-сөздер секілді түсіндірмесіз
қолданылады. Сөйткенімен, халықаралық практикада инвестиция деп капиталды
екі бағытта пайдалануын айту қабылданған:
- нақтылы инвестиция – материалдық активтерге қаржы жұмсау;
- қаржылық инвестиция – құнды қағаздарға қаржы жұмсау.
Инвестицияның бірыыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген
инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап
шегуде. Әр түрлі ой-талғамдарға жол бермейтіндей инвестицияның базалық
анықтамасы жасалынса, онда қазақстандық Заңнаманың барлық салаларында және
инвестициялық барша қызметтің қатысушыларына бұл норативтік актінің
реттеуші болуына жағдай туар еді.
Белгілі болып отырғандай, кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі
формасы айқындалады: тікелей инвестициялар және портфельдік.
Тікелей инвестиция: тікелей өндірістік кәсіпорындарға жасалынған
инвестициялауды сипаттайды.
Портфельдік инвестициялар пайда табу үшін инвесторлардың
кәсіпорындардан акция, облигация, басқадай құнды қағаздар сатып алуларын
білдіреді. Олар халық қаржысын қайтадан бөлу ісінде айтарлықтай маңызды рөл
ойнайды. Инвестициялық қорға адамдар пайда алу үмітімен ақша салады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдардың ішкі құрылысында тікелей
секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады, сонымен
бірге, экономика ресурстарындағы Қазақстанның материалдық өндіріс аясынан
қаржылық аясына көшуінің спецификалық жағдайы – отандық инвестициялық
қордың мәртебесі ойға қалдырады.
1.2 Компанияның инвестициялық портфелінің негізгі қызметтері және
принциптері
Негізгі қорға жұмсау (өндірістің негізгі қоры) босалқы қорларға,
резервтерге, сондай-ақ пайда, дивиденд және басқа да табыс табу мақсатымен
құнды қағаздар шығаруға ұзақ мерзімді капитал бөлуді инвестиция деп атайды.
Инвестицияны материалдық-заттық және ақшалай нысанына бөлуге болады.
Материалдық-заттық инвестиция – ол салынуға тиісті өндірістік және
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, машиналар және т.б., сонымен қатар,
ол – ауыстыруға немесе техникалық паркеттерді кеңейтуге, материалдық
заттарды басқа инвестициялық тауарларды арттыруға бағытталған, ал
инвестицияның ақшалай нысаны болса, ол – ақшалай капиталдың материалдық-
заттық инвестициясын жасауға, инвестициялық тауарларды қамтамасыз етуге
жұмсалады.
Өндірістегі жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп айтады. Ол –
негізгі капиталдың артуын қолдауға бағытталады. Жалпы инвестиция
біріктірушінің екеуінен қосылады. Оның ішінде біреу – амортизация. Ол –
негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу және оның құнын өндіретін өнімге
көшіру процесі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция – бұл капиталдың қаржы жұмсау
негізгі қорларды арттыру, өсіре беру, ғимараттар салу, өндіру және қондыру,
қосымша жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттылығын жаңғырту мақсатында іске
асырылады. Материалдық өндіріс салаларындағы инвестициялармен қатар,
олардың едәуір бөлігі әлеуметтік-мәдени салаларына, яғни ғылым, білім,
денсаулық, дене шынықтыру, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғап, осы
салаларға жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданып жүрген техника
мен технологияларды одан әрі жетілдіруге жұмсалады.
Инвестициялық қызмет – оның жалпы шаруашылық қызметтің
ажыратылмайтын бөлігі болып табылады. Кәсіпорынның экономикасында
инвестицияның маңызы орасан зор. Қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді
факторлардың маңызының өсуі ерекше. Егер де кәсіпорын ойдағыдай жұмыс
істейтін, өнімнің сапасын арттыратын, шығындарды азайтатын, өндіріс
қуаттарын кеңейтіп, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдылығын
арттыратын және рынокта өзінің жайғасымын нығайатын болса, онда капитал
салу қажет және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық
стратегияны мұқият әзірлеп, жоғары жағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны
үнемі жетілдіріп отыруы қажет.
Кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорынның стратегиясын қисынға
келтіруге мүмкіндік береді.
Сонымен, жалпы инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік салықтар,
акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген басқа да
мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда және әлеуметтік
нәтижеге жету мақсатында пайдаланады.
Инвестициялардың түрлері барынша тәуекелдік (венчурлік), тікелей,
портфельдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі еебіндегі
өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне түрлі
формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілерінің табыстар түсіруіне
және осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалған
капиталға жұмсалуы болып табылады.
Портфельдік инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты (түрлі
инвестициялық құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу сол сияқты
басқа да активтер болып есептелінеді.
Аннуитеттік – тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық портфелі ірі салымдарды қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық портфельдің қызметін ұлғайту, ең алдымен еліміздің
ішкі резевтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бастап экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвестициялық портфельді тарту жөніндегі
саясатты белсенді жүргізе бастады.
Инвесторлар стратегиялық және портфельдік болып бөлінеді. 50 пайыз + 1
акциясы бар стратегиялық инвестор қожайын боламын деп үміттенеді. Барлық
үміт стратегиялық инвесторда, себебі ол мүдделі, қаржыны салған да сол және
ол қауіп-қатерді азайтуға тырысады, мемлекет те оған сенім артады.
Портфельдік инвестордың үміттері де стратегиялық инвесторда болады.
ПОртфельдік инвестор үшін акция – пайданы бөлісуге қатысудың мүмкіндігі
болып табылады. Осыған байланысты мемлекет стртегиялық инвесторға тәуелсіз
немесе соның атынан өз акция пакетін бере алады.
Портфельді инвесторға – инвестициялық қорларға – 51 пайыз жұмыскерлерге
10 пайыз, қалғаны стратегиялық инвесторларға.
Мемлекеттің жұмысы – макроэкономикалық процестерді реттеу, салықтық
жүйені қарапайымдандыруға ұмтылу, ал жеке кәсіпорындарды көтеру –
мемлекеттің жұмысы емес. Жеке меншік иесі шикізат көзін іздейді, бұл іс
оның өмір үшін күресі, ал мемлекеттік шенеунік оған соншалықты мүдделі
емес. Мемлекеттің жұмысы экономикаға инвесторлар тарту үшін тиісті заңнама
нормативті жағдай жасау. Белгілі болып отырғандай, қазіргі экономикада
тұрақтылықтың (монетарлық, валюталық) бірнеше сипаттамасы бар, бірақ, егер
мемлекет салық жинай алмаса, онда қалғандардың бәріне де ешқандай мән жоқ.
Инвестицияны тартпақ болған елде қауіп-қатер қаншалықты жоғары болса,
шетелдік инвестициялар соншалықты аз болады.
Заңнама базасы мықты болуы керек. Шетелдік инвестиция туралы Заңның
мақсаты – қауіп-қатерді мейлінше азайту:
- салықты салу шарты инвестиция үшін қолайлы болуға тиіс;
- халықаралық стандарттарға сәйкес валюталық реттеу;
- тікелей еріксіз алу қорқынышын тудырмау: қандай да бір кәсіпорынды,
материалдық мүліктерді мемлекет арқылы үрейлендірмеу, өтем туралы заң
болуға тиіс;
- беретін және алатын елдер арасында өзара қарым-қатынас жасасу;
- халықаралық және ұлттық заңдар арасындағы қатты айырмашылықтың
болмауы қауіп-қатерді азайтады.
Мемлекеттік салық заңнамасының көптеген ережелері капитал жинау
процесіне ықпал жасайды. Заң шығарушылар кейде инвестициялық сұранымның
өзгерісін тудыру үшін және тұтас сұранымға әсер ету мақсатында ол
ережелерді ауыстырып отырады. Инвестицияларды жүзеге асыруды ынталандыру
барысында салық ықпал көптүрлі болғанымен, мұнда біз корпорацияның табысына
салынатын салық және инвестициялық салықтық несие.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі – ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа түрлері
арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрлі қызмет етеді:
- бірінші типті инвестициялық банктер;
- екінші типті инвестициялық банктер;
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздар
орналастыру және сатумен айналысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер 19 ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы 20 ғасырдың 20-шы жылдарында байқалды. Инвестициялық банктердің
пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен
байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының
пайда болумен олар үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың
акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражатттарын
мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта құруда, біріктіруде
белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің
мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтің
бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына
дейін орналастырады.
Бірінші типті қаржылық инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар,
бағалы қағааздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар
компаниямен орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын
агенттер ретінде, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық
корпорациялардың бағалы қағаздар бойынша және басқа аспектілеп бойынша
консультанттар ретінде бола алады. Ұзақ мерзімді салымдары қажет етіп,
акциялар мен облигациялар шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың
және мемлекеттің тапсырмасы бойынша, бірінші типті инвестициялық банктер
эмиссиясының көлемі, мерзімі, шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін
таңдау жөніндегі, сонымен қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі
міндеттемелерді өздерінің мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған
акциялар мен облигациялардың сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл
бағалы қағаздарды сатуды өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды
құру арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді.
Несие жүйесінде инвестициялық банктердің үлесі көп болмаса да, олар
өздерінің жақсы ақпараттылығына және құрылтайшылық байланыстарына
байланысты экономикада үлкен рөл атқарады.
Әдебиеттерде инвестициялық портфельді кейде капиталды салымдар ретінде
қарастырады. Осындай қате түсінік, инвестициялық ресурстарды пайдалану
объектілері толық анықталмағандықтан туындаған. Егер де олар тек жай және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі қорларына бағытталса, инвестиция
түріндегі капитал салымдары құрылыс-монтаж жұмыстары, сатып алынған құрал-
жабдықтар және тағы басқадай шығындар құн енеді. Сондықтан инвестиция
түсінігі капиталды салымдар мәнімен кең ұғым болып табылады. Бұл түзетудің
маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды
жүзеге асырудағы тәжірибелік іс-әрекеттер жиынтығы түсінігіндегі
инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық портфелін басқару.
Қазақстан Республикасының нарыққа ену процесі кәсіпорындардың
атқарымының өзгеруімен жарияланды. Олардың көпшілігі негізінен
жекешелендірудің арқасында жаңа статусқа, яғни жекеменшіктің жаңа түрлеріне
ие болды, олар: акционерлік, кооперативтік, аралас және т.б. кәсіпорындар.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының экономикасында көптеген
мемлекеттік кәсіпорындарда өз жұмыстарын атқаруда. Жоғарыда аталған
кәсіпорындардың барлық түрлері жаңа экономикалық жағдайда толық дербестікте
жұмыс істеуде. Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың әрекеттері толық өзгеріп,
олардың қарым-қатынасы нарықтық экономикаға бейімделген.
Қазіргі кезде кооперативтік, акционерлік және аралас кәсіпорындардың,
мемлекеттік кәсіпорындардың бос ақша қаражаттарын нарықта бағаламасы бар
әртүрлі бағалы қағаздар түріне жұмсауға мүмкіншіліктері бар. Сондықтан
кәсіпорын басшыларының, әсіресе қаржы менеджерлерінің мақсаты, құнды
қағаздарға қаржы жұмсауды ұтымды басқаруда, немесе кәсіпорының
инвестициялық портфелін дұрыс басқаруда. Қаржы менеджерінің білетін нарықта
қандай құнды қағаз бағалы екендігін, инвестициялық қаржының пайдалылығын
бағалауыңда.
Сонымен бірге, ол нарыққа қатысушылар туралы ақпараты болуы керек,
мемлекеттің реттеу жүйесін, заңдарды, қор биржаларын, брокерлік фирмалардьң
жұмыс істеу механизмін жақсы білуі тиіс. Одан басқа қаржы менеджері құнды
қағаз шығарушы кәсіпорын - эмитент туралы толық ақпаратты білуі керек.
Сонымен қатар, қаржы менеджері республикадағы құнды қағаздар нарығының даму
ағымын байқап тұрғаны жөн.
Қаржы менеджментінде тәуекелдік кең табыс әлбетте екі өзара әрекеттес
элементтер ретінде қаралады.
Мемлекеттік құнды қағаздардың тәуекелдігі өте үлкен емес, өйткені оның
табысының ауытқулығы онша көп болмайды. Керісінше, жекеменшік қағаздар,
мысалы жай акциялар, ең тәуекелдік активке жатады, онан түсетін табыс
әртүрлі факторлардың әсерінен барынша ауытпалы болады.
Алынған құнды қағаздардың табысы екі элементтен құралады: құнды
қағаздардың құнының өзгеруінен алынатын табыс және дивиденд түрінде түсетін
немесе пайыз (облигацияға) пайда.
Құнды қағаздың бастапқы құнына пайызбен есептелінген табыс — құнды
қағаздың табыстылығы немесе табыс мөлшері деп аталады. Мысалы, кәсіпорын
басқа заңды тұлғаның акциясын 15 мың.тг. сатып алады. Сол кездегі ағымдағы
нарықтық баға 16,7 мың.тг., ал дивиденд 1 мың.тг. Бұл жағдайда сатып алған
кәсіпорынға аталған қағаздың табыстылығы Д:
Д = [1+(16,7-15,0)] 15,0 = 18% жетеді.
Қаржы менеджері өз жұмысында тәуекелдікті есепке алуы керек. Бұл жайда
менеджердің басшылыққа алатын негізгі идеясы қажетті табыс және тәуекелдік,
бір бағытқа яғни бір-біріне үйлесімді түрде өзгереді. Осыған байланысты
әлбетге бір құнды қағаздың тәуекелдігін және барлық инвестициялық
портфельдің тәуекелдігін көрсетеді.
Бірінші жағдайда болжаланылған тәуекелдік қаралады, сондықтан оның
сандық өлшемі бірдей болмайды. Оның көлемі тәуекелдікті есептеу
әдістемесіне байланысты өзгерісте болады.
Құнды қағаздардың тәуекелдігі, әлбетте кеңістікте қаралады. Бірақта
ұзақ мерзімге жоспарланған жағдайда, құнды қағаздың табыстылығын болжап
айту қиынға түседі, өйткені табыстың және коэффициент түрлендірмесінің
өзгеру деңгейі артады.
Сондықтан, бұл құнды қағазға тәуекелдік уақыт өткен сайын арта түседі.
Соныменен, құнды қағаз неғүрлым ұзақ мерзімді болса, соғұрлым тәуекелдік
жоғары болады.
Осыған байланысты кәсіпорын және оның қаржы менеджері әртүрлі құнды
қағаздардың: акциялардың, жекеменшік және мемлекеттіқ облигациялардың
табыстылығын және тәуекелдігін ажырата білгені жөн.
Сонымен бірге, барлық инвестициялық портфель тәуекелдікте
болатындығында білген жөн, өйткені құнды қағаздардың бір түрінің
тәуекелдігі жеке дара бөлек қаралмайды.
Инвестицияның портфелді тиімді пайдалану үшін кәсіпорынның қаржы
менеджері келесі принциптерді пайдалана отырып, инвестициялық портфелді
қалыптастыруы керек:
1. Құнды қағаздарға салымның табысы қаражатты активтер типтеріне дұрыс
бөлуге, яғни 94% (ірі компаниялардың акциясы, мемлекеттің қысқа мерзімді
қағаздарын) таңдауға байланысты.
1. Белгілі құнды қағаздарға салым тәуекелдігі — пайданың күткен
мағынадан мүмкінді ауытқуына байланысты.
Пайда өткен кезең бойынша құнды қағаздар пайдасының серпіні туралы
статистикалық мәлімет негізінде болжамдалады, ал тәуекелдік-күтксн пайданың
орташа квадратының ауытқуы ретінде қаралады.
З. Жалпы табыс және портфель тәуекелдігі оның құрылымының өзгеру
нәтижесіне байланысты өзгеруі мүмкін.
4. Инвестициялық порфельді қалыптастыруда қолданылатын барлық бағалау,
мүмкінді сипатта болады. Портфельдің өзін қалыптастыруы келесі факторлар
болған жағдайда ғана мүмкін: дамыған құнды қағаздар нарығының белгілі
кезеңдегі жұмысы, ол нарық туралы статистикалық мәлімет.
Кәсіпорынның инвестициялық портфелін қалыптастыру келесі үш кезеңге
бөлінеді:
• оны қалыптастыру мақсатын анықтау;
• компанияларды, кәсіпорынды, банкті, үкіметті, кімнің құнды қағаздарын
алу керектігін таңдау;
• инвестициялық портфельдің есебін жүргізуші коммерциялық банкті таңдау.
Кәсіпорындардың қаржы менеджерлері инвестициялық портфельді басқарғанда
портфель теориясын қолданады. Бұл теория төрт элементтен тұрады: активтерді
бағалау, инвестициялық шешім қабылдау, портфельді оптималдау, нәтижелерді
бағалау.
Портфель теориясындағы жасалған модель бойынша жүйеленген тәуекелдік
және құнды қағаздардың табыстылығын өзара байланыстылықта жұмыс істейді.
Құнды қағаздар активтерін бағалаудың үш теориясы бар: фундаменталдық,
технократтық және "жорамалдап жүру". Фундаменталдық теория бойынша кез
келген құнды қағаз — бұл сол қағазбен жасалған болашақ түсімдердің
дисконттаушы құны. Бүл түсімдерді қанша нақтылы болжай білу өзінше
проблема. Технократтық теория нақтылы бағалы қағаздың кезеңдегі баға
серпінін білсе жеткілікті деп тұжырымдайды. Ең көп тараған фундаменталдық
теория.
Қолайлы мөлшер r инвестормен белгіленеді: Біріншіден банк депозитінің
(Ro) пайыздық мөлшерлемесінің шамасындай; екіншіден, салымшыға оның
қаражатын (Rb) сақтағаны үшін банкпен төленетін пайызға сәйкес және аталған
қаржы активіне (Rp) инвестициялауға тәуекелдік етуге үстеме есебінен:
r = Rb+Rp
Үшіншіден, мемлекеттік облигацияға (Ro) төленген пайыздан және
тәуекелдікке (Rp) үстеме есебінен:
r = Ro+Rp
Осы аталған базалық көрсеткіштерді бағалаудың әртүрлілігіне байланысты
құнды қағаз нарығы жұмыс істеуде және дамуда. Құнды қағаздың ағымдағы құнын
бағалай отырып, кәсіпорынның қаржы менеджері табыс мелшерін түрлендіреді.
Осы берілген жалпы мәліметтер негізінде қаржы менеджері әртүрлі құнды
қағаздарды бағалайды.
Кәсіпорынның портфельдік стратегиясы портфельге барынша құнды
қағаздардың түрлерін қосып көбейтуге негізделеді.
Портфельдік стратегия — құнды қағаздар нарығының жалпы даму бағытымен
тығыз байланысты. Мемлекеттегі екінші нарықтағы қор операцияларының
активтендірілуі жағдайында құнды қағаздар портфелін қалыптастыру сұрағы
ерекше актуалды, өйткені инвесторлардың әртүрлі нақтылы ықыластығын
қанағаттандырады.
Соныменен, инвестициялық портфель кәсіпорынның иелігіндегі, әртүрлі
мерзімде іске қосылатын және әртүрлі өтімділіктегі құнды қағаздардың
жиынтығы.
Кез келген инвестициялық портфель белгілі акциялар, облигациялар
жиынтығы және тәуекелдігі кепілденген, тіркелген табысты қағаздар. Табыс —
портфельдегі жиынтық қағаздан алынатын жалпы пайда.
Портфель теориясы үйлесімді инвестиция бағдарламасын жасауды қарайды,
қолында бар капиталдан белгіленген табысты аз тәуекелдікпен алу.
Инвестициялық портфель салымды ортараптандыру негізінде іске асырылады және
неғүрлым портфельге құнды қағаздар түрлерінің саны көп жинақталса, соғұрлым
оның бағасы аз өзгереді.
Портфель құнды қағаздың бір түрінен қалыптасуы мүмкін, сондай-ақ құнды
қағаздың бір түрінен екінші түріне ауыстыру арқылы өз құрылымын өзгерте
алады.
Портфельдер төмендегіше жіктелінеді:
• даму;
• табыс;
• капиталдың тәуекелденуі;
• теңестірілген;
• мамандандырылған;
• тұрақты капитал және табыс;
• қысқа мерзімдегі қорлар;
• орта және ұзақ мерзімді қорлар;
• аймақтық және салалық;
• шетелдік құнды қағаз.
Даму портфелі — нарықта курс құны тез өсетін акцияға бағытталған.
Мұндай портфельдің мақсаты — инвесторлардың капиталын өсіру, сондықтан
портфель иесіне дивиденд аз мөлшерде төленеді, немесе мүлдем төленбейді.
Табыс портфелі — жоғарғы ағымдағы табыс алуға бағытталған. Тұрақты
төлем пайызы қатынасы және құнды қағаздың курстық құны орташа нарықтікінен
жоғары.
Тәуекелдік капитал портфелі — әмбебаптандыру негізінде тез кеңеюге жаңа
технология және жаңа өнімдерді өндіруге стратегиялық бағытты таңдаған
көбінесе жас компаниялардың немесе "агрессивті типті" кәсіпорындардан құнды
қағаздарынан құралады.
Теңгерімділік портфелі - әртүрлі мезгілдегі іске асырылатын әртүрлі
құнды қағаздардан қалыптастырылды. Оның мақсаты әртүрлі құнды қағаздар
қаражатының тұрақты түсуін қамтамасыз ету.
Мамандандырылған портфель — кәсіпорынды белгілі бір арнайы құнды
қағазға және қаржы инструменттеріне бағытталуын сипаттайды.
Тұрақты капитал және табыс портфелі - өз құнды қағаздарын шығару
есебінен теңгерімді капиталдың өсуіне бағытталған және басқа кәсіпорындар
мен компаниялардың құнды қағаздарының салымы есебінен табысты көбейтуі.
Аймақтық және салалық портфель — жекелеген аймақтың шығарған құнды
қағаздарын немесе сол саланың экономикасына қатысушы компанияның жоғарғы
табысты қамтамасыз ететін құнды қағаздарын көрсетеді.
Шетелдік құнды қағаздар портфелі — жеке меншікті шет ел компаниясының
құнды қағаздарға салуын және солардан инвестициялық портфельді
қалыптастыруын қарайды.
Айта кететін жай, кәсіпорындар өз практикасында үш портфельді
қолданады, өйткені олардың жалпы инвестициялық стратегиядағы тәуекелдігі
шамалы.
Тәуекелдік және табысқа қарай портфель келесі түрлерге бөлінеді:
- агрессивті;
- нарықтық;
- консервативті.
Қазіргі кезде портфель жорығы қор нарығында көп таратылуда, көптеген
кәсіпорындар бұл әдісті жекеменшік инвесторларды жұмысқа тарту үшін
қолданады. Дұрыс шешім қабылдау үшін бұл жерде ақпарат басты рөлді
атқарады. Талдауда аса көңіл бөлетін фактордың бірі баға өзгерісі. Осы
өзгерістерді талдай отырып, қаржы менеджері қай қағазға инвестиция салу
керектігіне шешім қабылдайды.
Халықаралық практикада арнайы рейтингтік агенттік нарық айналымындағы
бағалы қағаздардың инвестициялық сапасын талдайды. Біздің елде мұндай
практика әлі іске асырылмаған.
Құнды қағаздар портфелін қалыптастыру келесі кезең арқылы жүргізіледі:
- оптималды портфель типін таңдау;
- қолайлы портфель тәуекелдігі және табыстың үйлестірілуін бағалау;
- алғашқы портфель құрамын анықтау;
- алдағы уақытта портфельді басқару тәсілін таңдау.
Ойластырған инвестиция объектісінің қаржысын талдау барлық кезеңдегі
инвестициялық процестің бір бөлігі болып есептелінеді.
Инвестор қаржы жағдайы оған белгісіз жеке және заңды тұлғалармен
қатынас жасамайды.
Дамыған мемлекеттерде қаржы есебін — жариялау (баспада) жалпы
қабылданған дұрыс іскерлік байланыс; түрлі анықтамалар арқылы фирмалардың
қаржы жағдайы туралы мәліметтсрді алуға болады.
Қазіргі таңда экономикалық теория қаржы нарығында инвесторлар тәртібін
портфель теориясы деп атайды. Бұл теорияның негізін қалаушылар американдық
экономистер, теорияны дамытуға әр жылдары Нобель сыйлықтарының иегерлері
үлкен үлестерін қосты. Соның алғашқысы болып Д. Тобин оңтайлы
инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкесінше есептің әдісін
өңдеді. Тобин тұжырымдамасының негізгі мағынасы келесідей: инвестор өз
қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қойды – тәуекелді минималдау
және табысты максималдау.
Әртараптандыру әдісі Марковиц-Тобиннің инвестициялық портфельді
оңтайландыру теориясына және Шарптың бағалы қағаздар нарығының тепе-теңдік
моделіне негізделеді (әдебиеттерде Шарп моделі CAPM – Capital Asset Pricing
Model – капитал салудың бағаны қалыптастыру моделі) және әлемдік
инвестициялау тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Портфель теориясының негізін қалаушы америка экономисі Д. Тобин, алғаш
рет оңтайлы инвестициялық шешімдер қабылдауды негіздеп және сәйкес есептің
шешу әдісін өңдеді. Өңделген тұжырымның мағынасы келесідей: инвестор өз
қызметінде қаржы нарығында екі балама мақсат қояды: тәуекелді минималдау
және табысты максималдау. Оның алғашқысы тәуекелсіз активтермен, екіншісі –
тәуекелмен қамтамасыз етіледі. Сондықтан баламалы мақсаттарды оңтайландыру
жолымен біріктіру үшін инвестициялық портфель құрамын тәуекел дәрежесі
минимал болатындай, табыс мөлшерін ойдағыдай қамтамасыз ететін тәуекелді
және тәуекелсіз әр түрлі бағалы қағаздармен қалыптастыру қажет.
Көптеген дамыған елдерде қор нарығының ережесі теориядан аз ауытқиды
және теория шешімдерін қолдануға мүмкіндік береді. Қазақстанның қор нарығы
бұл мүмкіндіктерге сай емес, оған келесідей себептер бар:
– экономикалық жағдай тұрақты емес;
– барлық бағалы қағаздар бірдей өтімді емес;
– инвесторлардың ақпараттануы әр түрлі, әрқайсысы өз бетінше
маңызды ақпаратты тауып, максималды тиімділікке қол
жеткізгісі келеді.
Келтірілген факторлар ҚР-ның қор нарығында САРМ теориясының бірде-бір
шарты орындалмайтының көруге болады.
Экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы кез келген бағалы қағаздар
операциясының жоғары тәуелділігіне жетелейді, соның ішінде мемлекеттік те
бар, яғни тәуекелсіз қағаздар тек шартты түрде және де нарықтың
толымсыздығы ондағы бағалы қағаздар айналымының өте төменгі өтімділігіне
алып барады. Аталған факторларға есептеулер жүргізетін ақпараттардың
жоқтығы да жатады.
Осы келтірілген факторлар Қазақстанның қор нарығында САРМ теориясын
қолдануға мүмкін болмайтындығын көрсетеді. Оларды қолдану тек кейбір қор
нарығының жеке сегменттерінде ғана болуы мүмкін, мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар нарығында, оның дамуына сыртқы әсерлер де көп.
Мемлекеттік емес ЖЗҚ-ның инвестициялық портфельдерін оңтайландыру есебі
қазіргі кезде барлық қорлар үшін міндетті шектеулер жүйесін қабылдайды: бір
инвестиция объектісіне салынатын үлесі – 10%; мемлекеттің бағалы
қағаздарының инвестициясы – 40%-тен кем емес, қазақстандық тіркеушілер
қызметі ЖЗҚ әдістемесі бойынша инвестициялық портфельдің тәуекелі – 0,5%-
тен аспауы қажет.
Жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы төлемдері бойынша міндеттемелерін
орындағанда, жинақ мерзімінде инвестиция тиімділігі жеткен нақты мәннен
алынады және орта нарықтық табыс нормасының минимумына кепілдеме береді.
Сондықтан олар портфель құрамын, есептің қойылымын кері аударып қолданады.
Бұл жағдайда оңтайландыру мәселесі инвестициялық портфельдің күтілетін
табысын, тәуекел дәрежесін лимиттеу r кезінде максимал мәнге жеткізу.
Бұл кезде портфельді оңтайландыру есебі келесі түрге ие болады.
(1)
Бұл кезде қор өзінің максималды тәуекел дәрежесін анықтауы тиіс. Ол
инвестиция қызметінің нормативті есептеуіне сәйкес немесе одан жоғары, егер
қорда бірнеше инвестициялық портфель болса, онда қолданылатын тәуекел
деңгейімен шектеледі. Инвестициялық портфельдің оңтайландыру есебін формула
түріне келтірейік:
1. Зейнетақы қорының жалпы құрылымында белгіленген жарна схемасы
бойынша құрылған келісім шарттар көбірек болады. Сол себептен оңтайландыру
факторы ретінде тәуекелдің минималды деңгейінде талап етілетін минималды
табысқа жету алынады.
2. Соған сәйкес оңтайлы портфель моделі келесі түрде жазылады
(қарастырылған табыс бойынша шектеулерді қолданамыз):
(2)
Келтірілген модель инвестициялық портфельдің жалпы түрін сипаттайды
(оны шартты оңтайлы лимиттелген дейміз). Бірақ инвестициялық портфельді
оңтайландыру есебінің құрамында өтімділік деңгейінің шарты бар болса, онда
қосымша шектеулер, мысалы өтімділік бойынша шектеулер енгізіледі:
d (3)
Сәйкес оңтайлы модельдер келесі түрде жазылады:
Жарнасы белгіленген қор Төлемі белгіленген
портфелі үшін қор портфелі үшін
(4) (5)
Өтімділік шектеулері 0,1 сәйкес болса, онда модель келесі түрге енеді:
(6)
Инвестициялық портфельдің құрамында баға құның өсіретін құралдар үлесі
бар болса, онда оңтайландыру есебіне қосымша шарттар енеді:
(7)
(БТА-Қазақстан ЖЗҚ-ның жұмыс істеу үдерісінде қосымша шарттар тууы да
мүмкін. Сондықтан келтірілген мысалдарға ұқсас оңтайландыру жүйесіне
қосымша шектеулер енуі мүмкін. Бір ғана ерекшелігін атап өтейік: шарттар
саны көп болған кезде инвестициялық оңтайлы портфельдің саны шектеулі
болады.
Берілген теңдеулер мен қарастырылған шектеулер (өтімділігі бойынша НР)
инвестициялық портфельді құру бойынша бағдарлама инвестициялау объектілерін
анықтайды және компьютерде өңдеген соң ең тиімді нұсқа таңдалады.
Көптеген экономикалық әдебиеттер авторларының ойынша консервативті
бағытталған оңтайлы портфельде сегізден жиырмаға дейін өзара байланысы жоқ
әртүрлі құралдар болуы тиіс. Сонымен қатар, келесі жағдайлар шексіз
әртараптандырудың мүмкін еместігін байқатады:
- қанша көп болса да инвестицияланған сома жоғарыдан
шектелген, ал көптеген қаржы нарығының сегменттері
инвестиция көлемінің белгілі минимумынан кем болмауын
талап етеді;
- тиімді басқару үшін тұрақты түрде актив портфеліне
енетін конъюнктураны тексеру және фундаменталдық,
техникалық талдаулар жүргізу қажет, олай жасау ірі
және алдыңғы қатарлы қаржы институттарына да қиын.
Модельдеудің ұсынылған нұсқасын мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорының инвестициялық портфелін тікелей құру мен негіздеуде қолдануға
болады. Жеке ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі мен қызмет ету сипаттарын есепке
ала отырып, қайта қарауға және өзгерістер енгізуге болады. Қазақстанның
ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі қазіргі кезде инвестицияланған зейнетақы
активтерінің қажетті табыс деңгейі мен қорғалуын қамтамасыз ететін
есептеріне бағынуы тиіс. ЖЗҚ-ның активтерінің басым бөлігі экономикасы
дамыған елдерде бағалы қағаздарға салу арқылы қалыптасады. Өкінішіке орай,
Қазақстан тәжірибесінде активтерді инвестициялауды зертеулер мен негізді
есептеулер кең тараған жоқ, тек қана зейнетақы қорлары үшін болашақтағы мән
болып отыр. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе институционалды
инвесторлардың қызметін дамыту бағыттарына келесілерді жатқызуға болады:
– жеке сақтандыру жүйесін, оның iшiнде жеке сақтандыру сыныптарын
және сақтандыру ұйымдарының агенттік желілерінің мүмкіндіктерін
заңнамалық кеңейту арқылы дамыту;
– сақтандырудың әртүрлі сыныптары (түрлері) бойынша сақтандыру
статистиканың қалыптасқан дерекқоры негізінде тәуекелдер
сыныптамасын әзірлеу;
– депозиттерді сақтандырушылардың халықаралық ұйымының
ұсынымдарын ескере отырып, жеке тұлғалардың салымдарына міндетті
ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) жүйесін жетілдіру;
– міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру төлемдеріне
кепілдік беру жүйесін жетілдіру;
– капиталдың жеткіліктігін бағалаудың тәуекелге негізделген
әдісіне жақындату жолымен сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарын пруденциалдық реттеуді жетілдіру;
– сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тәуекелдерін басқару
жүйесінің болуы жөніндегі талаптарды белгілеу;
– холдингтің еншілес және тәуелді ұйымдарының бағалы
қағаздарын шығару арқылы ішкі қор нарығын дамытуды
қолдау жөнінде шаралар қабылдау;
– ЖЗҚ-ның, даму институттарының және жеке меншік ішкі
және сыртқы инвесторлардың қаражатын тарту жолымен
тиімді даму стратегиясын қамтамасыз ету.
Инвестициялар туралы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:
Инвестициялар - лизинг шартын жасаған кезден бастап қаржы лизингi
заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық
капиталына инвестор салатын мүлiктiң барлық түрлерi (жеке тұтынуға арналған
тауарлардан басқа) немесе кәсiпкерлiк қызмет үшiн пайдаланылатын тiркелген
активтердi ұлғайту, сондай-ақ концессионердiң (құқық мирасқорының)
концессия шарты шеңберiнде жасаған және алған тiркелген активтерi;
Инвестициялық қызмет - жеке және заңды тұлғалардың коммерциялық
ұйымдардың жарғылық капиталына қатысуы жөнiндегi не кәсiпкерлiк қызмет үшiн
пайдаланылатын тiркелген активтердi құрау немесе ұлғайту жөнiндегi, сондай-
ақ концессионердiң (құқық мирасқорының) концессия шарты шеңберiнде жасаған
және алған тiркелген активтерi жөнiндегi қызметi;
Инвестициялық преференциялар - Қазақстан Республикасының
инвестициялық жобаның немесе инвестициялық стратегиялық жобаның iске
асырылуын жүзеге асырушы заңды тұлғаларына Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес берiлетiн атаулы сипаттағы артықшылықтар;
Инвестициялық жоба - концессионердiң (құқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz