Мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейіне әсер етуші инвестиция көрсеткішінің тренд үлгісі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. Негізгі бөлім:
1.Экономикалық өсу түрлері және себептері.
2. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.
3.Мұнай өндіруші салалардағы экономикалық өсудің қазіргі жағдайы.
II негізгі бөлім: Экономикалық және экологиялық дамудағы тұрақты
жағдайдың маңызы
1.Экология мен экономиканың қатынасы
2.Экономикадағы экологиялық факторлар
3.Тұрақты дамудың міндеттерін шешуде экологиялық-экономикалық
механизимнің тиімділігін арттыру
4. Жер ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Таңдап алынған тақырыптың белсенділігін экономикалық өсудің қоғам
дамуының басты мақсаттарының бірі екендігі арқылы түсіндіреміз. Өсу
жағдайындағы экономика өзінің азаматтарының жағдайын көтеруге және
туындайтын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыздандыру – макроэкономикалық реттеудің
маңызды мақсаттарының бірі болып табылады. Атап айтқанда, экономикалық өсу
мүмкіншілігіне осы елдің экономикалық дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі,
мемлекеттің бәсекелестік қабілеті және әлемдік қоғамдағы орны, сайып
келгенде елдің болашақта дамуы толығымен байланысты. Нарыққа көшу кезінде,
экономика және экономикалық қарым-қатынастар дамуының маңызды көрсеткіштері
болып қоғамдық өнім көлемінің өсуі, халықтың өмір сүру деңгейінің, қоғам
ауқаттылығының көтерілуі болып табылады. Нарықтық қатынастар жолына тұрған
тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында өнім өндіруді жоғарлату сияқты
күрделі мәселелер тұр. Бүгінгі күнде жас мемлекет бұл мәселелерді сәтті
шешіп келе жатыр, бірақ экономикалық өсу қысқа мерзімді мәселе емес,
керісінше, болашақта қазақстандық қоғам дамуының ұзақ мерзімді сұрағы
болғандықтан, бұл сұрақ өте маңызды және дер кезде қаралуын талап
етеді.Курстық жұмыстың мақсаты – экономикалық өсудің теориялық және
практикалық аспект жетістіктерін оқу. Қойылған мақсатқа қарай, қаралатын
мәселелер:
• экономикалық өсу түсінігін қарастыру;
• экономикалық өсуге әсер ететін факторларды көрсету;
• экономикалық өсудің негізгі көрсеткіштерін анықтау;
• экономикалық өсудің типтерін қарастыру;
• экономика дамуын жоғарлатудағы мемлекеттің ролін анықтау;
• ҚР-ның қазіргі экономикалық даму жағдайын сараптау;
• Болашақта дамуын анықтау;
Берілген тақырып өзінің белсенділігінің арқасында көптеген батыс
экономисттері Ж..Б. Сэй, Дж. Кейнс, Солоу, Сакс және отандық озық ғалымдар
К.Н. Нарыбаев, С.С. Оспанов, Б.М. Мұхамедиевпен қарастырылған. Айналадағы
табиғи ортаны қорғау, яғни экология проблемасы бүгінгі таңда жер бетіндегі
бүкіл адамзатты толғандырып отыр. Оның бүгінгі заманғы негізгі
проблемалардың санатында аталуы әсте кездейсоқ емес. Сондықтан табиғатты
қорғау жөніндегі іс-әрекетімізді жандандырып, ұлғайта түсу, онда қоғам,
адамзат үшін қолайсыз, зардапты өзгерістерді барынша болдырмау және
мүмкіндігінше азайту- баршамыздың қасиетті борышымыз.
Экология проблемасы қысқа мерзімді, өткінші науқан емес, ол мақсатты түрде
жүргізілуге тиісті процесс. Ал өндірістің уақыт талабына сай үздіксіз
жетілдіріліп, өзгерістер енгізіліп отыратыны сөзсіз. Ендеше осыған орай
табиғаттың өндіріспен өзара байланысы ұдайы да өзгеріп отырады. Өндірістің
дамуы нәтижесіндегі антропогендік әсерлер топырақтың құнарлығына,
өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне ғана емес, адамдардың денсаулығына
да үлкен қауіп төніруде. Сондықтан аталмыш мәселе жөніндегі білімді әрдайым
тереңдетіп, кеңітіп отыру қазіргі заман талабы.
1.Экономикалық өсу түрлері және себептері.
2. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.
Мақсаты: Экономикалық өсудің мән-мағынасын, негізгі факторларын және
модельдерін қарастыру арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік дамуының негізгі
мәселелеріне басты назар салу керек. Негізгі түсініктер мен терминдер
Экономикалық өсу, Экономикалық өсудің типтері, Жандану, Рецессия
(дағдарыс), Стагфляция Өсу, Тоқырау, Экономикалық өсудің факторлары
Экономикалық теорияда мағызды сұрақтардың бірі ол экономикалық өсу.
Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа
жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді
дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ
мерзімдегі өзгерістерін атайды.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаттары – халықтың әл-ауқатын көтеру және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық өсудің негізгі мақсаты
материалдық әл-ауқаттың жоғарлауы болып табылады, осының құрамына
кіретіндер:
- Орта есеппен бір адамға келетін ұлттық табыстың өсуі. бұл мақсатқа жетуді
ұлттық табыстың жан басына шаққанда келетін өсу шапшандығы көрсетеді.
- Бос уақыттың көбеюі. Бұл елдің нақты жалпы ұлттық өнім немесе ұлттық
табыс көрсеткіштерінде орын алмаған. Сондықтан, осы мақсатқа жету дәрежесін
бағалағанда, байқалып отырған мерзімде жұмыс аптасы мен жұмыс жылы
қысқарғанына, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек әрекеттерінің жалпы
ұзақтығына назар аудары керек.
- Ұлттық табыстың халықтың әр топтараның арасында бөлінуін жақсарту.
- Шығарылған тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартып, түрлерін көбейту.
Экономикалық өсудің өлшеу тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:
1. Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық
мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.
2. Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-
ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс
дәрежесін салыстырғанда қолданылады. Қоғамдық өндірістің типіне
байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі
өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан
экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.
1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық
өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін
қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:
- қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және
заттық капиталдың сапасын жақсарту);
- ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру,
өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).
2. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық
өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:
- жұмыс күшінің санының өсуі;
- капиталдың көлемі өсуі.
3. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның
жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Экономикалық теорияда
экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының күшеюімен
байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі көрсеткіштер:
1. халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;
2. адамның бос уақытының көбеюі;
3. әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;
4. адам капиталына инвестицияны өсіру;
5. адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
6. жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;
7. еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды
қолдау. Экономикалық өсудің факторлары- дегеніміз өндірістің нақты көлемін
және оның тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына мен
процестер. Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама
және тікелей факторларға бөлінеді.
Экономикалық өсудің факторлары:
Тікелей факторлар: Жанама факторлар:
-Еңбек ресурстарының саны мен сапасының өсуі.
- Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
- Өндірісті ұйымдастырумен қатар технологияның жетілдірілуі.
- Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
- Қоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі. - Сұраныс факторлары – тұтыну,
инвестициялық, мемлекеттік шығындардың өсуі.
- Ұсыныс факторлары – бәсекенің дамуы, ресурстардың бағасының төмендеуі,
несие алу мүмкіншілігінің өсуі.
- Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурстарды тиімді пайдалану.
Қазақстан үшін экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасы маңызды мәселе.
Ұзақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нәтижесі жалпы қоғамдық
өнімнің сан жағынан өсу қарқындылығы арқылы бағаланып отырды.
Кәсіпорындардың болуы мен дамуы іс жүзінде олардың өздерінің өнімдерін
сатудан түскен табыстар есебінен шығындарын өтеу қабілетімен байланысты
болмады. Бұл жағдай кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің тиімділігіне тәуелсіз,
қаржыландырудың тыс көзі және еңбек пен капиталдың шекті өнімділігімен
байланыстырылған табыстарды бөлу жүйесінің болуымен дәлелденеді. Қазақстан
республикасының жүргізіп отырған экономикалық саясатының негізгі мақсаты –
шет ел инвестициясының және ішкі жинақтың жоғары дейгейіндегі экономикалық
ашықтығы негізінде экономикалық өсуге жету. Дамыған елдердегі экономикалық
өсудің стандартты деңгейі негізінен орта есеппен жылына 2 4,5 пайызды
құрайды. Экономикалық өсуге басқа да бір мақсат – жұмыспен толық қамтамасыз
ету қабыса алады. (Жұмыссыздық деңгейінің 2-3 %-дық көрсеткіші қолайлы деп
саналады. Іс жүзіндегі көрсеткіш басқаша: 3,5-8,5 %). Баға деңгейінің
тұрақтылығы мен ұлттық валютаның орнықтылығы мақсатына мынадай жағдайда
жеттік деуге болады, егер инфляция деңгейі жылына 1-2 %-ды құрайтын болса.
(Іс жүзінде әдетте ол 5-10 %-ға жетеді).
Қазақстан экономикасының өсу динамикасы. Еліміздің экономикасының қазіргі
кезеңде тұрақты ұзақ мерзімдік өсуді қамтамасыз ету мәселесі Стратегиялық
басымдықтардың маңыздысы болып табылады. Бұл мәселені қарастыру үшін, ең
алдымен ағымдық жағдайды дұрыс бағалау қажет. Қазақстан 90-шы жылдардың
басынан экономикалық өсудің дағдарысы мен экономикада құрылымдық
ілгерілеушілікті бастан өткерді. Отандық экономиканың реформалану үрдісінің
өтуіне айтарлықтай ықпал көрсеткен дағдарыстың басқа түрлері бойынша да
мәліметтер келтірілуде. Экономикалық өсудің дағдарысы деп әлемдік
практикада ІЖӨ-нің жалғасқан үш жыл бойында 9 %-ға төмендеуі алынады.
Мемлекет басшысы Үкiметтiң алдына, 2015 жылы жалпы ішкі өнімнің
мөлшерін әр адамға шаққанда 15 мың АҚШ долларына дейiн жеткізе отырып,
табыстарының деңгейi жоғары елдердiң тобына кiру міндетін қойды. Ол үшін
орта мерзімді кезеңде жыл сайын экономиканың өсу қарқынын 7%-дық деңгейде
қамтамасыз ету керек.Үкімет тапсырмасына сәйкес Экономикалық даму және
сауда министрлiгі мемлекеттік органдармен бірлесіп 2011-2015 жылдардағы
экономиканың 7% өсуiн қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік-экономикалық
саясаттың негізгі бағыттарын, сонымен бiрге осы өсуді қамтамасыз ететін
жалпы ішкі өнім құрылымындағы салалар дамуының индикативтік көрсеткiштерiн
әзірледі.Осы құжат бірнеше рет Үкімет кеңестерінде, Экономикалық саясат
жөніндегі кеңес отырыстарында қаралған. Нақты сектор салаларындағы
көрсеткіштерде 2010-2014 жылдарға арналған салалық бағдарламаларда
айқындалған салаларды дамыту индикаторлары ескеріледі, оларды іске асыру
бағдарламаларда көзделген инвестициялық жобалардың есебінен болжанған.
Сондай-ақ, Индустрияландыру картасына сәйкес өзектендірілген қосымша
инвестициялық жобаларды іске асыру мен жаңа өндірістерді енгізу
ескерілген.Егер барынша iрi салалар бойынша қарастырсақ, онда көрсеткiштер
төмендегiше көрiнедi. 2011-2015 жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өнiмнiң
көлемi орташа 4-5 пайызға өседі. Өнеркәсiп өндiрiсiнің өсу көрсеткiші
негiзiнен ағымдағы жылғы 6 пайыздан 2015 жылға 9,1 пайызға дейiн ұлғаюы
айқындалған.Өңдеу өнеркәсiбіндегi өндiрiстiң өсу қарқыны (орташа 10
пайыздан көп) тау-кен өндiрісі секторындағы өсуден жоғары болуы керек.
Құрылыс саласындағы жоспарланған шаралар мен өнеркәсіптік және
инфрақұрылымдық объектілердің кеңеюін, бағдарламалық құжаттарда ескерiлген
инвестициялардың көлемiн ескере отырып құрылыс саласындағы өсу 2011 жылы
2,5 пайыз, 2012 жылы 3,1 пайыз деңгейінде айқындалған. Нақты сектордың өсуі
ұсынылатын қызметтер көлемiнің ұлғаюына ықпал ететін болады.Сауда көлемiнің
өсуі ағымдағы жылы 12 пайызға және 2012-2015 жылдары 8-10 пайызға
бағаланады. Өнеркәсіп өндірісі көлемінің насаналы параметрлер шегінде
ұлғаюы көлiк қызметiнің жыл сайын 7-8 пайызға арттыруына себеп
болады.Ақпарат және байланыс қызметтерi жыл сайын 7-9 пайызға өсуi
керек.Нақты сектор және көрсетiлетiн қызметтер салаларының осылайша даму
серпiндерiн ескере отырып, ЖІӨ-нің нақты өсуiнің деңгейі 2011 жылы 7,0
пайыз, 2012 жылы – 6,9 пайыз, 2013 жылы – 6,5 пайыз, 2014 жылы – 7,1 пайыз,
2015 жылы – 7,4 пайыз деңгейінде бағаланды, бұл 2011-2015 жылдары жыл сайын
орташа 7,0 пайызға өсуге мүмкіндік береді. 2011-2015 жылдары экономиканың
өсуінің нысаналы көрсеткiштері 2,0-3,0 пайыздық тармақта болды, бұл бұрын
бекiтiлген болжамды параметрлерден жоғары. Шикізат емес салаларды белсендi
дамыту арқасында орташа 7 пайыздан артық қосымша өсім қамтамасыз етiлетін
болады. Жұмыспен қамтылған халық саны 2015 жылы 8,5 миллион адамға дейiн
өсуі керек.
2011-2015 жылдардағы сыртқы сауда айналымының жыл сайын орташа 7 пайыздан
аса, соның iшiнде экспорт – 5 пайыздан көп, импорт – 10 пайызға ұлғаюы
болжануда.
Өсу индикаторларын мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарларында
бекiту қажет, өйткені олардың табыстары әрбiр жетекшiнiң тікелей
жауапкершiлiгінде болады. Экономикалық өсу жеткiлiктi экономикалық
ресурстармен (инвестициялар, еңбек ресурстары, энергия ресурстары,
инфрақұрылым) қамтамасыз етілуі тиіс.
Жалпы ішкі өнімнің жыл сайын орташа 7,0 пайызға өсуi үшiн есептер бойынша
негізгі капиталға инвестициялардың көлемi 2011-2015 жылдары 2010 жылға
қарағанда 58,5 пайызға, 2015 жылы 7,6 триллион теңгеге дейiн өсуі тиіс.
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігі, Самұрық – Қазына ұлттық әл-ауқат қоры экономикаға шетелдiк
капиталды (инвестициялар, қарыздар және тағы басқалар түрiнде) тарту
жөніндегі іс-қимыл жоспарын пысықтауы керек.
Өнеркәсіп өндірісінің және жүк тасымалының өсуі көлік инфрақұрылымына
қосымша жүктеме түсіретін болады.
Сондықтан да, Көлiк және коммуникация министрлiгi, Қазақстан темір жолы
және тағы басқа көлiк компаниялары көлiк инфрақұрылымымен (көлiк желiсінiң
мүмкiндiгi, вагондармен жарақтану, жүк ағыны, өткiзу қабiлетi және тағы
басқалар) қамтамасыз етілу бөлiгiндегi мүмкiндiктерін бағалаулары қажет.
Экономиканың өсуі электр энергиясын тұтынудың ұлғаюымен қатар жүретін
болады. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Мұнай және газ
министрлігі электр энергиясын өндіруді, сондай-ақ энергия тиімділігін
ұлғайту мүмкіндігін ескере отырып, экономиканың электр энергиясына деген
қажеттілігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлеуі тиіс.
Қазақстан экономикасының энергия тиімділігінің кешенді жоспары әзірленуі
қажет. Бұл құжатты Экономикалық даму және сауда министрлігі мен Индустрия
және жаңа технологиялар министрлігіне ағымдағы жылдың соңына дейін әзірлеу
ұсынылады.
Бүгінгі күнде салалық және аумақтық аспектілерде еңбек нарығының ағымдағы
және перспективті қажеттілігінің жалпы мониторингін жүргізуге мүмкіндік
беретін еңбек нарығындағы жағдайдың мониторнингі мен оны болжамдаудың нақты
жүйесі жоқ. Экономикалық даму және сауда министрлігі өзге де мүдделі
мемлекеттік органдармен бірлесіп аталған құжатты ағымдағы жылдың соңына
дейін әзірлеуі қажет. Осыған байланысты қабылданған Жұмыспен қамту —
2020, Бизнестің жол картасы – 2020 бағдарламаларын және әзірленіп жатқан
2001-2020 жылдарға арналған Ақ бұлақ бағдарламасын, сондай-ақ басқа да
бағдарламалық құжаттарды іске асыруды ескере отырып орта мерзімді кезеңдегі
сияқты ұзақ мерзімді кезеңде еңбек ресурстарының балансын жүйелі
жоспарлаудың Бірыңғай тетігін әзірлеуі керек. Тұтастай алғанда нысаналы
көрсеткіштер шегінде экономика салаларының дамуы сыртқы және ішкі
жағдайларға тәуелді болатынын бұған дейін атап көрсеткен болатынбыз.
Халықаралық ұйымдар күтетін орта мерзімді перспективада әлемдік
экономиканың қалпына келуі және одан әрі өсуі Қазақстан экономикасының
дамуына оң ықпалын тигізетін болады. Сыртқы конъюнктура нашарлаған жағдайда
баламалы жоспар болуы шарт, қазір біз оны да әзірлеу үстіндеміз.
Ішкі жағдайларға келетін болсақ, олар көбінесе сыртқы факторларға тәуелді
болады. Ал біз, сыртқы факторларға ықпал ете алмайтын болсақ, онда
экономикалық белсенділіктің өсуіне ықпалын тигізетін экономиканың ішінде
жағдайлар жасау қажет. Ағымдағы жыл инфляциялық үрдістердің үдейе түсуі
тұрғысынан алып қарағанда әсіресе қауіпті болып көрінеді. Инфляцияның жыл
басынан бергі серпіні осыны растап отыр. Жоспарланған параметрлерде қалу
үшін және жыл соңына инфляция деңгейінің бір таңбалы саннан асып кетпеуі
үшін негізінен азық-түлік нарығында және жанар-жағармай материалдары
нарығындағы бағаларға назар аудару қажет. Ауыл шаруашылығы министрлігі,
облыс, Астана және Алматы қалаларының әкімдері тұтастай алғанда ағымдағы
жыл соңына дейін азық-түлік тауарларына бағаның 9,5-10 пайыздан асуына жол
бермеуі тиіс. Мұнай және газ министрлігі, Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігі мұнай өнімдері мен көмір бағаларына бақылау жасауды, ағымдағы
жылдың соңына дейін олардың одан әрі жоғарылауына жол бермеуін қамтамасыз
етуі қажет. Экономикадағы жоғары инфляциялық аяны ескере отырып ағымдағы
жылы инфляцияға реттелетін қызметтер тарифтерінің шекті үлесі 1,58 пайыздық
тармақ деңгейінде анықталған. Ақша-кредит саясаты бірінші кезекте
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Сондықтан, 2011
жылдың бюджетін нақтылауды ағымдағы жылдың екінші жартысына қалдыру
ұсынылады. Бюджет және Ұлттық қор теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында
осы фискалдық ереже орта мерзімді кезеңге салық-бюджет саясатын
қалыптастырғанда негізге алынуы тиіс. Халықтың өмірлік қарекетіне, әсіресе
денсаулығы мен өсіп - өнуіне, тікелей немесе әлеуметтік-экономикалық жағдай
арқылы жанама түрде табиғи ортаның құрауыштары мен олардың жиынтығы –
атмосфералық ауа, табиғи сулар, топырақ жамылғысы, геологиялық құрылым,
өсімдіктер мен жануарлар, сонымен қоса төтенше құбылыстар мен барлық
биосферада жүретін процестер ықпал жасайды. Табиғат арқылы адамзат өзінің
көптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстанда Қоршаған ортаны қорғау туралы заң 1991 жылы қабылданған. Осы
заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны
қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де
қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға,
биологиялық сан алуан тіршілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануы
ұйымдастыруға бағытталған.
Еліміздегі экономикалық ахуалдың өзгеруіне байланысты қоршаған ортаны
қорғау және табиғи қазбаларды тиімді пайдалану жөніндегі нормативтік-
құқықтық базаны да ретке келтіру қажеттілігі туындауда. Осыған орай ауаға
тарайтын зиянды заттардың мөлшерін азайту мақсатында "Атмосфералық ауаны
қорғау туралы" Заң және "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы және басқа да
заңдар қабылданды.
Мұнай өндіруші салалардағы экономикалық өсудің қазіргі жағдайы.
Қазақстанның мұнай өндіруші саласындағы инвестициялық үрдістердің қазіргі
жағдайына республикалық статистикалық мәліметтер негізінде талдау жасау
нәтижесінде, бүгінгі күнде елімізде шетелдік инвестициялардың ролінің
маңыздылығы, инвестициялық ортаның тартымдылығы, Қазақстанның жекелеген
аймақтары бойынша мұнай өндіруші саланың даму ерекшеліктері және мұнай
өндіруші салаға инвестицияларды тарту тетіктері, инвестициялық қызметті
жүзеге асырумен байланысты болған кей бір мәселелер, сондай-ақ, бұл
мәселелерді шешуде мемлекеттің ролін күшейту жағдайлары анықталды.
Стратегиялық аспектте инвестиция елдің дамуындағы барлық жинақ мәселені
шешуді анықтаушы және ең алдымен экономиканы жаңғырту, тұрақты экономикалық
өсімге қол жеткізу, ішкі және әлемдік нарықта отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатудың маңызды түйіні болып табылады. 2003 жылы
үкімет тарапынан Қазақстанның дамуының 2015 жылға дейінгі индустриалдық-
инновациялық стратегиясы қабылданды. Оның басты орындалуы үшін, қомақты
инвестициялық бағдарламаны іске асыру ішкі көздерді жұмылдыру және шетел
инвестициясын тарту болды. Мәселе тек қана инвестиция көлемінде емес, оның
тиімді қолданылуында, сонымен қатар, ресурстардың басымды секторының
дамуына бағыттауында. Қазақстандағы инвестициялық үрдістің қазіргі кездегі
даму бағыттарының ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтік мазмұнына мынадай
сипаттама беруге болады:
1.Қазақстан посткеңестік кеңістіктегі шетел капиталын (инвестициялардың
барлық түрлерін) қабылдаушы негізгі мемлекеттердің біріне жатады.
2. Инвестиция тартудан алдыңғы қатарда тұруына қарамастан Қазақстанға
шетел капиталының келуі әлі де жеткіліксіз.
Әрине, шетел инвестициялары қазіргі уақытта қай елде болмасын
экономиканың жанданып өсуіне себеп болып отыр. Олар Қазақстан
экономикасын демонополизациялау үрдісінде жоғары роль атқарып, еркін
бәсекелестікке, өндірісті дамытып, реттеумен ынталандырудың нарықтық
тетіктерінің қалыптасуына әсер етіп және осыған сәйкес жүргізілген
шаралардың арқасында терең инфляциядан шығуға мүмкіндік берді.
3. Келесі бір атап көрсететін жағдай, Қазақстанды тікелей инвестициялау
үрдісіне негізінен алғанда дамыған шетел резиденттері үлес қосуда. Мысалы,
АҚШ-тың үлесі 36%-дан жоғары, Ұлыбритания-17%, Италия-12,8%. Бұлардан кейін
Оңтүстік Корея, Қытай, Канада және тағы басқалар. Ал таяу көршілес
мемлекеттің үлесіне тек тікелей инвесторлардың 6%-ы ғана келеді.
4. Республикаға тікелей инвестицияларды тартудың негізгі түрі - мұнай-
газ салаларына қалыптасқан бірлескен кәсіпорындар мен негізгілерден бөлініп
шыққан кәсіпорындар болды. Осыған орай атап кететін мәселе, ол салық және
басқа да төлемдер бойынша мұнай-газ өндіруші компаниялардың үлесі
мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін қамтиды. Соған қоса осы
компаниялардан жоспардан тыс түсетін табыс салығы, роялти, бонус тағы да
басқа түрлеріндегі түсімдер - Ұлттық қорымыздың негізгі бөліктерін құрайды.
5. Инвестициялық үрдістің даму тенденцияларының ең басты ерекшелігі -
оның шикізат өндіруге бағыттылығы. Мысалы, 1993-2008 жылдар арасында
Қазақстанға келген шетел инвестицияларының 67,3%-ы мұнай-газ секторына
жұмсалып, ал өңдеуші өнеркәсіптеріне олардың 12,4%- ғана жұмсалған.
Сондықтан, экономикамыздың қазіргі жағдайында халықаралық нарықта шикізатқа
сұраныстың өсуін дұрыс пайдаланып қалуымыз керек. Таяудағы он жылдықтағы
стратегиялық міндеттерді анықтағанда Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
экономикасының дәстүрлі артықшылықтарын, атап айтқанда мол табиғи
байлықтары мен минералды шикізат қорларын барынша дұрыс пайдалану
керектігін баса көрсеткен болатын. Дегенмен де, экономикамыздың дамуын тек
қана мұнай-газ секторындағы кірістерге тәуелді болмауы үшін ұлттық
экономиканың көп векторлығын дамыту қажет. Өз кезегінде бұл саясат
әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік беріп, әлеуметтік қолайлы орта
қалыптасуына қол жеткізеді. Сондықтан да экономикамыздың тұрақты дамуын,
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін шетел инвестицияларымен қатар
отандық инвестицияларды жандандырып, өңдеуші секторларымызды дамытып,
экспортты үлғайтып, ел ішіндегі жұмыссыздықты азайтуға, халықтың өмір сүру
сапасының жақсаруына мүмкіндік туғызу қажет.
6. Инвестициялық үрдістің қазіргі кездегі жағымды ерекшелігіне
соңғы уақыттағы шетел инвестицияларының көлемі азайып, отандық
ішкі инвестициялардың өсуін жатқызуға болады.
7. Келесі атап көрсететін бағыт - ол инвестициялық
қызметті қаржыландырудағы мемлекеттің рөлі артып, үлесінің көбеюі.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, дамыған елдерден қай жағынан
болса да кейін қалуды азайтуда мемлекеттің рөлі, оның экономиканың маңызды
салаларындағы инвестицияларды реттеу қызметтері ерекше жүйелі болу қажет.
2000-2008 жылдардаѓы Ќазаќстанныњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуын талдау
кµрсеткіштерінен тек соњѓы жылдары ѓана инвестиция саласында оњ
тенденцияныњ орныќќандыѓы байќалады. 2007 жылы ЖІ¤ мен негізгі капиталѓа
инвестиция кµлемі сєйкесінше жєне 14%-ѓа артып, ЖІ¤-дегі инвестициялардыњ
‰лес салмаѓы 2000 жылѓы 12,3%-дан 2008 жылы 32,3%-ѓа дейін µсті.
Ќолданылѓан ЖІ¤ ќ±рылымы айтарлыќтай µзгеріске ±шырады. Соњѓы т±тынуѓа
ж±мсалѓан ЖІ¤ шыѓындарыныњ ‰лесі 2004 жылғы 113,3%-дан 2008 жыл 111,6%
дейін азайѓанда жалпы саќтаулы ќаржы ‰лесі 18%-дан 22,7%-ѓа дейін ±лѓайып,
негізгі капиталдаѓы жалпы саќтаулы ќаржы мµлшерініњ де µскендігі кµрінді.
2004 жылмен салыстырѓанда 2005 жылы негізгі капиталѓа инвестиция кµлемі
14% кµбейіп, 2420,9 млрд. тењгені ќ±рады, оныњ ішінде 9,4%-ы бюджеттік
ќаражаттан жинаќталса, кєсіпорындар мен ±йымдардыњ меншікті ќаржысыныњ
тиісінше 63,7% жєне 19,1%-ы шетелдік инвестициялар есебінен ќамтамасыз
етілді. 2006 жыл негізгі капиталѓа инвестиция көлемі 2824,5 млрд.тенгені
құраса, 2008 жыл бұл көрсеткіш 4210,9 млрд. теңгеге жетті.
Негізгі капиталға салынған инвестициялардың салалық құрылымына назар
аударсақ, 1-суретте көріп отырғанымыздай мұнай және табиғи газ өндіру
(негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінен 32,6%),
жылжымайтын мүлікпен операциялар (25,4%), көлік және байланыс (13,4%),
өңдеу өнеркәсібі (10,5%) басым салалар болып табылады
1
2
3
4
5
6
7
8 Ескерту - ҚР Статистика жөніндегі республикалық агенттігінің мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған.
Сурет1- 2008 жылғы негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
салалық құрылымы
9 2-суретте көріп отырғанымыздай, әлемдік дағдарыс жағдайына қарамастан,
Қазақстанға жасалған шетел инвестицияларының көлемі артуда. Мысалға, 2008
жыл шетел инвестицияларының көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 23%-ға немесе
44598 млн доллардан 58376 млн долларға дейін жоғарылап отыр.
Сурет2- Қазақстанға жасалған шетел инвестицияларының ағыны, млн АҚШ
доллары
Бұл жағдай Қазақстандағы жағымды инвестициялық ахуалмен сипатталады.
Шетелдік инвестициялардың жалпы республикалық көлемінің қомақты үлесі
Атырау (55,4%) және Батыс Қазақстан (14,9%) областарында игерілді.
Кесте1 - Қазақстанға экономикалық қызмет түрлері бойынша шетелдік тікелей
инвестициялардың жиынтық ағыны
(кезеңдегі млн.АҚШ долларымен)
Қызмет түрінің атауы 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2008ж
2007ж
%-бен
Тау-кен өнеркәсібі 2,9 -3,4 30,8 225,0 15,2 6,8
Соның ішінде:
шикі мұнай және табиғи2,6 -4,0 8,0 -319,5 5,2 -1,6
газ өндіру
Өңдеуші өнеркәсіп 178,7 117,1 164,6 122,5 74,9 61,1
Құрылыс 6,9 13,0 49,9 91,2 12,2 13,4
Сауда 175,4 53,1 149,9 787,2 128,1 16,3
Көлік және байланыс 7,0 22,9 34,4 86,4 375,1 434,1
Қаржы қызметі 38,3 50,0 136,5 884,4 892,9 101,0
Жылжымайтын мүлікпен 10,1 47,8 689,3 137,0 2 489,9 1817,4
операциялар
геологиялық барлау 6,5 0,8 -0,1 1,7 1,5 88,2
және зерттеу жүргізу
жөніндегі қызмет
Білім беру, денсаулық 0,3 4,1 0,5 12,2
сақтау және әлеуметтік
қызмет
Басқалар 0,1 0,1 33,3 263,9 255,4 96,8
Барлығы 425,4 307,4 1 291,6 2 635,1 4 244,0 161,1
Ескерту – статистикалық мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Жалпы республикадағы инвесторлар ұшін жағымды жағдайлар жасау бойынша
қолданып жатқан шаралар ел экономикасына үлкен үлестегі шетел
инвестицияларының келуіне мүмкіндік берді. Бүгінгі таңда 40-тан астам ел өз
қаржылық ресурстарын қосуда.
Қазіргі таңда еліміздің мұнай-газ саласында мемлекеттік қатысу үлесі
бар 30-дан астам бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді. Бірлескен
кәсіпорындардың басым бөлігі Маңғыстау, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан
жєне Қызылорда облыстарында мұнай, газ және конденсат өндірісімен
айналысады. 5-7 жылдың ішінде шетелдік инвесторларға 50-ден астам мұнай,
газ жєне конденсат кен орны игерілуге берілсе, 25 кен орны халықаралық
тендер өткізуге даяр күйге келтірілді.
Мұнай өндіру көлемі бойынша Қазақстан қазіргі таңда Таяу Шығыс
елдері, Ресей, Венесуэла, Қытай, Норвегия, Канада, Ұлыбритания, Индонезия,
Бразилия жєне Африканың кейбір мемлекеттерінен кейін єлемде 18-орын (ТМД-да
2-орын) алады. Мұнда АҚШ, Жапония, Қытай, Корея, Үндістан және Еуропа
елдерінің негізгі көмірсутек тұтынушылары (әлемдік тұтынудың 60 пайызы)
екенін айта кету керек.
Өндіру көлемі мен тұтыну көлемі арасындағы осындай тепе-теңсіздік
әлемдік энергетика нарығында мұнай экспорттаушы елдердің көшбасшылығын
күшейтеді. Сондықтан, алдағы 30 жыл ішінде отандыќ мұнай-газ өнеркәсібіміз
Ұлттық экономикамыздың дамуын айќындайтын басым бағытты сала ретінде қолға
алыну керек.
Мұнай жєне газ өндірісі Қазақстан өнеркәсібінің табысты бағыттарының
бірі болып қалуда. Қазақстанда 180-нен аса кен орындары табылған, олардың
тек 60 ғана игерілуде. Қазақстанның мұнай-газ саласының потенциалды
мүмкіндіктері өте үлкен. Потенциалды ресурстар бойынша республикада мұнай
өндірісі болжамды бағалау бойынша 2015 жылға қарай – 120-150 млн тоннаны
құрайтын болады.
Мұнай өндірісінің қазіргі деңгейі Қазақстанның минималды ішкі
нарығының қажеттілігін қанағаттандырады. Сонымен қатар Қазақстанның ішкі
нарығынық географиясы, әсіресе мұнай өнімін тұтынудағы негізгі аймақтардың
қашықтығы экономиканың мұнай саласымен өзіндік қамтамасыз етілуінде
проблемалар туғызуда. Оның үстіне мұнайды еркін экспорттау үшін техникалыќ
мүмкіншіліктердің жоқтығы әлемдік нарыққа шығуын тежеуде, бірақ жылдық 5-6
млн тонналық экспорт деңгейін сақтап қалуда.
Әлемдік мұнай компанияларының Қазақстанда болуы елдің экономикасы,
әсіресе мұнай-газ саласы – инвестиция салудың ең тиімді жєне тартымды
саласы екенін дәлелдейді.
Аймақтық инвестициялық қызметтің дұрыс деңгейде дамуы нәтижелі болуы
кешенді аймақтық саясатқа байланысты.
Қазақстанның мұнай өндіру саласында мемлекеттік инвестициялық саясатты
және инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын
келесідей түрде көрсетуге болады (сурет3).
Елімізде инвестициялық ахуалды жақсартуда және инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеуді жетілдіруде мемлекеттің инвестициялық саясаты үлкен
маңызға ие.
Инвестициялық саясаттың бірінші бағыты - мұнай өндіру саласы бойынша
ТШИ тартудың қолайлы жағдайын қалыптастыруы қажет. Яғни мұнда біріншіден,
мұнай өндіру саласындағы инфрақұрылымды дамыту; екіншіден, мемлекеттік
кепілдік қорын құру; үшіншіден, нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру;
төртіншіден, тікелей шетел инвесторларын ынталандыру.
Екінші бағыты - мұнай өндіру саласында инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеудің келесідей жолдарын жетілдіру:
- мемлекеттік қаржылық қолдау;
- инвестициялық салықтық преференциялар ұсыну;
- шетел инвесторларын кеден-аж салығынан босату;
- мемлекеттік натурдық гранттар беру қажет.
Осы аталған бағыттарды дұрыс жүзеге асыра отырып, бәсекеге қабілетті
өндірісті құру үшін мұнай өндіру саласында инвестицияларды тиімді басқару
қызметін қалыптастыруға болады.
Ескерту - әдебиет көздерінен жинақтау негізінде автормен құрастырылған.
Сурет3 – Мұнай өндіру саласында қолайлы инвестициялық ортаны
қалыптастыруда мемлекеттік инвестициялық саясат үлгісі
Республиканың дамуының ұзақ мерзімді кезеңдегі негізгі мақсаты, капитал
сыйымды өндірісті ынталандыратындай етіп экономиканы қайта құру болуы тиіс.
Бұл жағдайда елдің экономикалық капиталын дамытудың негізі инновациялық
қызмет болуы қажет, яғни жаңа интеллектуалдық жетістіктерді пайдалану
арқылы жаңа болжанған ғылыми-техникалық ресурстар негізінде өндірістер
құру.
Үшінші бөлімде Қазақстанда мұнай өндірісін дамытудың негізгі
бағыттарымен перспективасы Ќазаќстан Республикасыныњ шетел инвестицияларын
тиімді басқаруда экономикалыќ ќауіпсіздігі жєне мұнай- газ өндіруші
трансұлттық компаниялардың іс-әрекеті зерттелген, мұнай өндіруші салаға
инвестицияларды тарту тетігін жетілдіру жолдары анықталған, мұнай өндірісін
дамыту перспективасы қарастырылған, мұнай өндірусаласының 2010 және 2015
жылдардағы пайдалылық деңгейін анықтауға болжамдық есептер жасалынған және
осы саладағы инвестициялыќ стратегияныњ ұлттыќ үлгісін құру ұсынылған.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қызметін жандандыру қажет. Бұл
үшін келесідей экономикалық, ұйымдастырушылық-құқықтық, әдістемелік және
әлеуметтік сипаттағы шаралар жиынтығын жүзеге асыруды ұсынып отырмыз
(сурет4):
Сурет4 – Инвестициялық қызметті жандандыру шаралары
1) Экономикалық шараларға импорттық ығыстырушы бәсекеге қабілетті
салаларды және өндірістің халықаралық техникалық-технологиялық деңгейін
сақтап қалған салаларды қолдау, салықтық ауыртпалылықты төмендету және
нақты сектордағы кәсіпорындардың салықтық жеңілдіктерін реттеу, жинақтарды
инвестицияларға айналдыру тетіктерін жетілдіру, инвестициялық қызметтегі
бәсеке ортасын дамыту және т.б. 2) Ұйымдастырушылық - құқықтық шараларға
инвестицияларға мемлекеттік кепілдік беру жүйесін дамыту, инвестициялық
қажетті заң базасын қалыптастыру үрдісін жандандыру, кәсіпорындардың
инвестициялық тартымдылығын жоғарлату т.б. жатады.
3) Қазақстандық корпоративтік қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету
қызметін жетілдіру, мақстаттық бағдарламаларды өңдеу, қарастыру және бекіту
үрдісін реттеу, олардың жүзеге асуы үшін қаржылық қамтамасыз ету бойынша
талаптарды күшейту және кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын
бағалау бойынша әдістемелік ұсыныстарды өңдеу және қолдану инвестициялық
қызметті жандандырудағы әдістемелік шараларды құрайды.
4) Мұнай өндіру саласындағы инвестициялық қызметті жандандырудағы тағы
бір маңызды шара бұл келесідей әлеуметтік шаралар болып табылады: халықтың
жұмыспен қамтамасыздандырылуын арттыру, еңбек ресурстарының құрылысын
жақсарту және квалификациясын арттыру, әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға
ықпал жасау, еңбек ету жағдайын жақсарту, халықтың өмір сүру деңгейін
жоғарлату.
Осы аталған шараларды тиімді қолдана отырып, Қазақстанның
инвестициялық қызметінің тағы да жоғары деңгейде іске асуына мүмкіндік
туады.
Мұндай шараларды атқару үшін отандық және шетелдік инвесторларды
мүмкіндігінше көптеп тартқан жөн. Мұнай өндіру саласын айтарлықтай жағымды
өзгерістермен толықтыру және еліміздің тұрақты экономикалық өсуіне қолайлы
шарттар қалыптастыру үшін аса маңызды салаларға ноу-хау және жаңа
технология мен құрал-жабдық түріндегі шетелдік инвестицияларды тарту қажет.
Мұнай өндіру саласын тиімді бағытта жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін
жоғары деңгейдегі мемлекеттік органдар шетелдік инвестициялардың қозғалысын
реттеу тетіктері мен бақылау қызметтерін пайдалана отырып, аталмыш
инвестицияларды еліміздің экономикасын көтеру мен қайта құруға және оның
тиімді түрде әлемдік нарыққа енуіне мүмкіндік беретін ғылым сыйымды
өндірістер мен алдыңғы қатарлы салаларға бағыттау мақсатында кепілдіктер
мен жеңілдіктер жүйесін қолдану тиіс.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін трансұлттық компаниялар іс-
әрекетінің мониторингін жүргізетін мемлекеттік орган құру қажет.
Мұнай өндіру саласында шетел инвестицияларын тартуда трансұлттық
компаниялардың ролін күшейту маңызды, сондай-ақ олардың іс-әрекеті
өнеркәсіп өндірісі саласында шаруашылық жүргізудің тиімді де әсерлі
құрылымы ретінде қарастырылу керек. трансұлттық компаниялардың еліміздің
экономикасына тигізетін оң тенденцияларын мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасын єлемдік нарық жүйесіне енгізу;
- шетелге мұнай экспортының үлесін арттыру;
- бюджетке валюталық түсімдердің келісін ұлғайту.
Сонымен қатар, Т¦К іс-әрекеті отандық экономиканың өңдеуші салаларының
дамуын тежейтін импорттық тәуелділікті күшейту арқылы экономиканың
құрылымын өзгертуге мүмкіндік береді.
Мұнай өндіру кәсіпорындарының қаржылық нәтижесіне көптеген факторлар
әсер етеді: өндіріс көлемі, жұмысшылардың орташа айлық жалақысы,
жұмысшылардың саны, сонымен бірге жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар
саны т.б.
Қазақстан Республикасының мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейін
болжауда корреляциялық-регрессиялық әдiстер қолданылды.
Корреляциялық-регрессиялық талдауға төмендегі тренд модельдері
пайдаланылады:
(1)
(2)
теңдеуге ие боламыз.
Мұнда: У – мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейі, х1- өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен өндірістің саны, х2- өнеркәсіптік кәсіпорындар мен
өндірістің саны, х3- негізгі қызметтің персонал саны, х4-негізгі қызметтегі
персоналдың орта айлық жалақысы, х5-өнеркәсіптік кәсіпорын–инвесторлардың
негізгі капиталға инвестициялары.
Кесте 2 – Мұнай өндіру кәсіпорындарының пайдалылық деңгейінің көпфакторлы
корреляциялық модельдерді қолдану арқылы есептік берілгендері
Жылдар Пайдалылық Нақты Жалпы дисперсияны және көптік
деңгейі, % қаржылық детерминациямен корреляцияны анықтау
нәтиженің үшін туындылар
туындыдан
ауытқуы
Y y-жуық. (Y-Yорт)^2 (Yжуық-Yорт)^2 (Y-Yжуық)^2
1998 -7,87 4,40913268 6780,7738844909,28946 150,7770994
1999 35,1 32,5933857 1550,4264211754,107692 6,283115307
2000 49,2 24,5548052 638,84860252492,071232 607,3856274
2001 48,8 54,9845189 659,2289661379,8965725 38,24827397
2002 37,4 41,3758646 1374,58933 1095,582853 15,80749946
2003 44,6 47,5411026 892,5427843725,4593167 8,650084284
2004 77,2 81,2497745 7,42314793445,891411 16,40067359
2005 102,2 110,654965 768,65042071308,956994 71,48643729
2006 140,5 128,156017 4359,2406022881,602822 152,373908
2007 144,9 140,371536 4959,6166024342,293539 20,50698701
2008 147,2 153,338897 5288,8595126219,442613 37,68606087
Осы құрылған модель бойынша Қазақстан Республикасының мұнай өндіру
саласының экономикалық қызмет түрі бойынша негізгі көрсеткіштерін
пайдалылық деңгейіне әсер ететін факторлардың соңғы 2003-2008 жж.
статистикалық мәліметтері нәтижесінде әсері қарастырылып, оның
статистикалық–математикалық үлгісі компьютерде есептеп шығарылды.
Қарастырылған математикалық модель бойынша Қазақстан Республикасының
мұнай өндіру саласының пайдалылық денгейінің жуық мәндері келесідей
болатынына көз жеткіземіз.
Есептеу нәтижесі 2-кестеде көрсетілген.
Бұл есептеулерде детерминация коэффициенті және өңделген
детерминация коэффициенттері мына мәндерді қабылдайды.
; ;
Корреляциялық коэффициенті 1-ге жақындаған сайын байланыс тығыз бола
береді. Регрессиялық талдау келесі нәтижелерді берді: пайдалылық деңгейінің
өсіңкілік серпініне қарай көптік регрессия теңдеуінің коэффициенті ,
детерминация коэффициенті , яғни бұл есепке алынған факторлардың өзара
әсері жоғары және олардың арасындағы байланыстың тығыз екендігін көрсетеді.
Осы модельден пайдаланып Қазақстан Республикасының мұнай өндіру
саласының 2010, 2015 жылдарға пайдалылық денгейінің осуі немесе кемейуіне
болжам жасауға да болады
млн.теңге
млн.теңге
Мұнай өндіру саласындағы пайдалылық деңгейіне әсер етуші
факторлардың арасындағы байланыстың негізгі көрсеткіштерінің тренд
үлгілерін көрсетейік.
Мұның үшін хk факторларының пайдалылық денгейіне жеке әсерін тренд
құру арқылы зерттейік . Бұл процесті х5 факторы үшін мына төмендегі
трендтен көрсек болады
Сурет 5 - Мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейіне әсер етуші инвестиция
көрсеткішінің тренд үлгісі.
5-cуретте көрсетілгендей, өндіріске салынған инвестицилардың мұнай
өндіру саласының пайдалылық деңгейіне байланысы жоғары, яғни оның
детерминациялық коэффициенті .
Жаћандану жєне халықаралық интеграция жағдайында кез-келген елдің
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан сәтті дамуы, көбіне, Ұлттық және шетелдік
инвестициялардың қолданылу және жұмыс істеу тиімділігіне тәуелді болады.
Қазақстан үшін инвестициялар – экономикалық өсуді қамтамасыз ететін негізгі
көздердің бірі ғана емес, сондай-ақ, єлемдік экономикаға енудің өзіндік
алғышарты болып табылады.
Алайда, шетелдік капиталдың тікелей жєне портфельдік инвестициялар
түрінде дамушы елдер экономикасына қатысуының өзіндік кері әсерінің бар
екендігін де ұмытпау керек. Өйткені, инвесторлар, бір жаѓынан – өндірістің
жаңа технологияларын ендіруге, қазіргі заманғы менеджмент жєне маркетинг
әдістерін пайдалануға, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға
ерекше назар аударса; екінші жағынан – дамушы елдерден қомақты пайда мен
ресурстарды алып кете отырып, ұлттық экономикалық қауіпсіздік мәселесінің
туындауына жєне экономикалық іс-әрекетті бақылау мен басқарудың жойылуына
кері әсерін тигізуі мүмкін. Үшінші жағынан – дамушы елдердің шетелдік
капиталсыз өз бетінше дами алмайтынын ескеру де қажет. Мұнда шетелдік
капитал ұлттық инвестицияларды ығыстырып шығармай, керісінше оны
толықтырушы құрал ретінде үлкен роль атқаруға тиіс. Жоғарыда аталған барлық
мәселелерді шешу үшін инвестиция саласы мен өзге секторларға қатысты
заңдарды одан әрі жетілдіру жєне оң нәтиже беретін даму бағдарламалары мен
тұжырымдамаларын дайындау қажет. Сонымен қатар, келеңсіз нәтижелердің алдын
алу үшін инвестициялық жобаларды әзірлеу және іріктеу кезінде негізге
алынатын критерийлер жүйесін төзу керек. Қазақстандық және шетелдік
инвесторлар консорциумының құрылуы, біздің ойымызша, олардыњ қызметін
тиімді үйлестіруге, шетелдік және отандық инвесторлардың ел экономикасына
қатысу үлестерінің теңгерімділігін қамтамасыз етуге, инвестициялық
стратегия саласына қатысты ұсыныстарды әзірлеуге және шетелдік капиталдың
ұлттық компанияларды ығыстырмай, оларды толықтырушы рөлін нығайтуға
мүмкіндік береді.
Экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан алып қарағанда, біздің ойымызша,
мынадай екі өлшем: 1) ұлттыќ экономиканың шетелдік инвестицияларға
тәуелділігі, 2) мемлекет пен ұлттық инвесторлардың рөлі аса маңызды.
Осыларға сүйене отырып, мұнай өндіру саласында инвестицияларды тартуда
инвестициялық стратегияның келесі төрт түрін ажыратып көрсетуге болады:
стратегия 1 – мұнай өндіру саласының шетел инвесторларына тәуелдігі
төмен, сондай-ақ мемлекет пен отандық инвесторлардың ролі енжар;
стратегия 2 - инвестицияларды тартуда мемлекет пен отандық
инвесторлардың ролі енжар, бірақ шетел инвесторларына тәуелділігі жоғары:
стратегия 3 - Ұлттық экономика шетелдік инвестицияларға жоғары
дењгейде тәуелді болғанымен (әсіресе, мұнай-газ саласында), онда мемлекет
пен ұлттық инвесторлардың белсенді әрекеті айқын байқалады;
стратегия 4- мұнай өндірусаласының шетелдік инвестицияларға
тәуелділігін барынша азайта отырып, мемлекеттің рµлін күшейту.
Ескерту - Әдебиеттік мәліметтерді жинақтау негізінде автормен құрастырылған
Сурет6 – Мұнай өндіру саласындағы стратегиялық басқару жүйесінің үлгісі
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
шаруашылықтың шетелдік инвестицияларға тәуелділігін барынша азайта отырып,
мемлекеттің рөлін күшейту аса тиімді деп есептеледі. Қазақстанда қазіргі
таңда инвестициялық стратегияның екінші төрінен үшінші жаңа төріне өту
үрдісі белең алып отыр.
Үшінші стратегияда Ұлттық экономика шетелдік инвестицияларға жоғары
деңгейде тәуелді болғанымен, онда мемлекет пен Ұлттық инвесторлардың
белсенді әрекеті айқын байқалады.
Таңдап алынған стратегияны жүзеге асыру оларды орындау үрдісін
ұйымдастыруға байланысты болады, яғни міндетті анықтаудан оған жеткенге
және келесі стратегиялық бағытты таңдауға дейінгі іс-әрекеттер жиынтығы.
Мұнай өндіру саласында стратегиялық басқару жүйесінің үлгісі 6-суретте
көрсетілген.
Қорыта айтқанда,
Қазақстанда қазіргі инвестициялық үрдіс пен инвестициялық саясат
мәселелерін кешенді шешу үшін ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға және барлық азаматтардың әл-ауқаттылық деңгейін көтеруге
бағытталған мемлекеттік инвестициялық саясаттың басым міндеттері мен
қағидаларын дайындау қажет. Сондай-ақ,ұлттық экономиканың негізгі жєне
стратегиялық салаларындағы шетелдік компаниялардың басымдығын әлсірету
мақсатында шетелдік инвестицияларды қажетті деңгейге дейін өсіруге, ішкі
инвесторларды ынталандыруға жєне отандық инвестициялар мен ұлттық
капиталдың орнын күшейтуге негізделу керек.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
Республика Президентi Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының
дүниежүзілік форумында Тұрақты даму - адамзаттың аман қалу амалы деген ой
қорытындысында Қазақстанның экономикасының тұрақты бағытында бейімделе
бастағанын айтып кетті [1].
Қазіргі таңда теориялық экономикалық ғылым мен әлемдік өркениетті
тәжірибеде тұрақты даму концепциясы өзінің лайықты орны мен бағасын алды.
Тың мәселе болғандықтан ғалымдар, саясаткерлер мен экономистер тарапынан
оған деген қызығушылық орасан үлкен. Сондықтан ғылыми әдебиеттер мен баспа
ақпарат көздерінде тұрақты даму мен экономиканы тұрақты дамыту мәселелеріне
арналған біраз құнды еңбектер мен мақалалар жарыққа шықты.
Тұрақты дамудың көптеген анықтамалары мен көрсеткiштерi қалыптасуда.
Олар кең диапозонда: жай тепе-теңдіктен жүйелік және біртұтастық
түсініктері арасында қолданылып келеді. Тұрақты даму түсінігі көпжақты
кең көлемде қолданатын ұғымға айналып отыр. Тұрақты дамуды экономика тек
қана оңды дамып отырған кезең деп біржақты қарамауы керек. Тұрақты даму
ұғымы қолданылғанда ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылады да, көптеген
процестер мен көрсеткіштердің негізінде сондай тұжырым жасалынады.
Ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылу барысында зерттеушілір зерттеліп
жатқан құбылыстарға тән емес, оның түпкілікті мәнін ашпайтын кездейсоқ
белгілер мен қосалқы процестерден ойын алшақтатады. Сөйтіп зерттеуші
құбылыстың немесе процестің ішкі дүниесіне еніп, олардың нағыз мәнін ашады.
Абстрактілі ойлану тәсілі арқылы тұрақты даму категориясын төмендегідей
түсінуге болады:
- тұрақты даму тек қана оңды, яғни бір түрлі сипаттағы даму деп
түсінбеу керек. Экономикалық даму, әдетте, белгілі бір уақыт аралығында
орын алады. Демек, тұрақты дамудың сипатын ашу үшін қысқа мерзімдік
экономикалық дамуды емес (3-4 ай, немесе 1-3 жыл), ұзақ мерзім аралығы
алынады (5, 10, 15, 20 жыл). Қысқа мерзім аралығы алынса, онда экономикалық
дамудың сипатына дәл баға берілмейді, себебі әртүрлі себептерден дәл сол
мезетте экономика дағдарыс қарсаңында немесе дағдарыстық жағдайда болуы
мүмкін. Немесе, экономика қазір жақсы дамып отырғанына қарамастан, 3-4
жылдан кейін, мысалы, ауыр экономикалық жағдайға душар болу қауіпін
байқамай қалуы мүмкiн. Сондықтан, тұрақты даму концепциясы ұзақ
мерзім аралығындағы экономикалық дамуды зерттеуге бағытталады.
- тұрақты даму концепциясы дәстүрлі қалыптасқан “экономиканың циклді
дамуы” теориясын жоққа шығармайды. XIX ғасырдың көрнекті ғалым-экономистерi
С.Кузнец, И.Шумпетер, Дж.М.Кейнс, К.Маркс, Н.Кондратьев, С.Жуглар нарықтық
экономиканың циклды дамуының экономикалық заңдылығын дәлелдеп берген.
Экономикалық заңдарды өзгертуге ешкімнің құдіреті жетпейді, өйткені олар
объективті (яғни адамдардың қалаулары мен еріктеріне тәуелді емес). Демек,
тұрақты даму барысында да циклдық толқындар орын алып отырады. Бірақ,
тұрақты даму концепциясын басшылыққа алған мемлекет өзінің экономикалық
саясатының басымдылығы ретінде экономиканы дағдарысқа жібермеу, онда
экономиканы тұрақтандыру саясатын ұсынады.
- экономиканың құлдырауын тоқтатып немесе тоқыраудан шығарып,
қайтадан жаңа деңгейде макроэкономикалық тепе-теңдікті орнату арқылы
экономиканы даму траекториясына шығару.
Қоршаған ортаны қорғау және дамыту бойынша Бүкіл әлемдік Комиссияның
есебінде тұрақты дамудың төрт негізгі мәселелерін атап өтті [2]. Олар:
– адам өміріндегі табиғат базаларының қысқаруы;
– кіріс пен активтердің теңсіз бөлінуі;
– кедейшілік деңгейінің өсуі;
– әлемге қауіп пен қауіпсіздік.
М.Қажыкен тұрақты даму мәселесінің туындауын дүниежүзілік
қауымдастықтың жалпы планетарлық деңгейде біртұтастық бағытта даму
процесінің әсері деп тұжырымдайды [3].
Тұрақты даму теориясының қалыптасу процесінің ерекшеліктері мен қарама-
қайшылықтары жоғарыда қарастырылған концепциясында кеңінен орын алып отыр.
Әрбір концепцияда тұрақты дамудың әр жақтарының экологиялық, экономикалық,
әлеуметтік басымдылықтары негізге алынған.
Бірсыпыра концепциялар экологиялық басымдылықтарды алдыңғы орынға
қояды. Бұл концепциялар тұрақты дамудың алғашқы түсінігіне көп көңіл
бөлген. Қазіргі және болашақтағы қажеттіліктер осы мәселе көлемінде көрініс
тапқан. Осыдан барып табиғи ресурстарды болашақ ұрпақ үшін сақтау, қоршаған
ортаны қорғау мәселелері тұрақты даму теориясының басты бағыты болып
қалыптасқан.
Елімізде және алыс-жақын шетелдерде жүргізілген жүйелі статистикалық
талдау экологиялық жүйе мен экономика арасындағы өзара тығыз байланыстың
бар екенін көрсетеді. Бұл байланыстардың беріктігі көптеген жағдайда
антропогендік теріс әсерлерден нашарлап бара жатқан қоршаған ортаның
жағдайына байланысты. Антропогендік әсердің табиғи процестерге қаупі орасан
зор, кейбір аймақтың, тіпті континенттің табиғи жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Негізгі бөлім:
1.Экономикалық өсу түрлері және себептері.
2. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.
3.Мұнай өндіруші салалардағы экономикалық өсудің қазіргі жағдайы.
II негізгі бөлім: Экономикалық және экологиялық дамудағы тұрақты
жағдайдың маңызы
1.Экология мен экономиканың қатынасы
2.Экономикадағы экологиялық факторлар
3.Тұрақты дамудың міндеттерін шешуде экологиялық-экономикалық
механизимнің тиімділігін арттыру
4. Жер ресурстарын экономикалық тұрғыдан бағалаудың әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Таңдап алынған тақырыптың белсенділігін экономикалық өсудің қоғам
дамуының басты мақсаттарының бірі екендігі арқылы түсіндіреміз. Өсу
жағдайындағы экономика өзінің азаматтарының жағдайын көтеруге және
туындайтын әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыздандыру – макроэкономикалық реттеудің
маңызды мақсаттарының бірі болып табылады. Атап айтқанда, экономикалық өсу
мүмкіншілігіне осы елдің экономикалық дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі,
мемлекеттің бәсекелестік қабілеті және әлемдік қоғамдағы орны, сайып
келгенде елдің болашақта дамуы толығымен байланысты. Нарыққа көшу кезінде,
экономика және экономикалық қарым-қатынастар дамуының маңызды көрсеткіштері
болып қоғамдық өнім көлемінің өсуі, халықтың өмір сүру деңгейінің, қоғам
ауқаттылығының көтерілуі болып табылады. Нарықтық қатынастар жолына тұрған
тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдында өнім өндіруді жоғарлату сияқты
күрделі мәселелер тұр. Бүгінгі күнде жас мемлекет бұл мәселелерді сәтті
шешіп келе жатыр, бірақ экономикалық өсу қысқа мерзімді мәселе емес,
керісінше, болашақта қазақстандық қоғам дамуының ұзақ мерзімді сұрағы
болғандықтан, бұл сұрақ өте маңызды және дер кезде қаралуын талап
етеді.Курстық жұмыстың мақсаты – экономикалық өсудің теориялық және
практикалық аспект жетістіктерін оқу. Қойылған мақсатқа қарай, қаралатын
мәселелер:
• экономикалық өсу түсінігін қарастыру;
• экономикалық өсуге әсер ететін факторларды көрсету;
• экономикалық өсудің негізгі көрсеткіштерін анықтау;
• экономикалық өсудің типтерін қарастыру;
• экономика дамуын жоғарлатудағы мемлекеттің ролін анықтау;
• ҚР-ның қазіргі экономикалық даму жағдайын сараптау;
• Болашақта дамуын анықтау;
Берілген тақырып өзінің белсенділігінің арқасында көптеген батыс
экономисттері Ж..Б. Сэй, Дж. Кейнс, Солоу, Сакс және отандық озық ғалымдар
К.Н. Нарыбаев, С.С. Оспанов, Б.М. Мұхамедиевпен қарастырылған. Айналадағы
табиғи ортаны қорғау, яғни экология проблемасы бүгінгі таңда жер бетіндегі
бүкіл адамзатты толғандырып отыр. Оның бүгінгі заманғы негізгі
проблемалардың санатында аталуы әсте кездейсоқ емес. Сондықтан табиғатты
қорғау жөніндегі іс-әрекетімізді жандандырып, ұлғайта түсу, онда қоғам,
адамзат үшін қолайсыз, зардапты өзгерістерді барынша болдырмау және
мүмкіндігінше азайту- баршамыздың қасиетті борышымыз.
Экология проблемасы қысқа мерзімді, өткінші науқан емес, ол мақсатты түрде
жүргізілуге тиісті процесс. Ал өндірістің уақыт талабына сай үздіксіз
жетілдіріліп, өзгерістер енгізіліп отыратыны сөзсіз. Ендеше осыған орай
табиғаттың өндіріспен өзара байланысы ұдайы да өзгеріп отырады. Өндірістің
дамуы нәтижесіндегі антропогендік әсерлер топырақтың құнарлығына,
өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне ғана емес, адамдардың денсаулығына
да үлкен қауіп төніруде. Сондықтан аталмыш мәселе жөніндегі білімді әрдайым
тереңдетіп, кеңітіп отыру қазіргі заман талабы.
1.Экономикалық өсу түрлері және себептері.
2. Экономикалық өсудің типтері мен факторлары.
Мақсаты: Экономикалық өсудің мән-мағынасын, негізгі факторларын және
модельдерін қарастыру арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік дамуының негізгі
мәселелеріне басты назар салу керек. Негізгі түсініктер мен терминдер
Экономикалық өсу, Экономикалық өсудің типтері, Жандану, Рецессия
(дағдарыс), Стагфляция Өсу, Тоқырау, Экономикалық өсудің факторлары
Экономикалық теорияда мағызды сұрақтардың бірі ол экономикалық өсу.
Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа
жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді
дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ
мерзімдегі өзгерістерін атайды.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаттары – халықтың әл-ауқатын көтеру және
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық өсудің негізгі мақсаты
материалдық әл-ауқаттың жоғарлауы болып табылады, осының құрамына
кіретіндер:
- Орта есеппен бір адамға келетін ұлттық табыстың өсуі. бұл мақсатқа жетуді
ұлттық табыстың жан басына шаққанда келетін өсу шапшандығы көрсетеді.
- Бос уақыттың көбеюі. Бұл елдің нақты жалпы ұлттық өнім немесе ұлттық
табыс көрсеткіштерінде орын алмаған. Сондықтан, осы мақсатқа жету дәрежесін
бағалағанда, байқалып отырған мерзімде жұмыс аптасы мен жұмыс жылы
қысқарғанына, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек әрекеттерінің жалпы
ұзақтығына назар аудары керек.
- Ұлттық табыстың халықтың әр топтараның арасында бөлінуін жақсарту.
- Шығарылған тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартып, түрлерін көбейту.
Экономикалық өсудің өлшеу тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:
1. Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық
мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.
2. Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-
ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс
дәрежесін салыстырғанда қолданылады. Қоғамдық өндірістің типіне
байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі
өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан
экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.
1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық
өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін
қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:
- қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және
заттық капиталдың сапасын жақсарту);
- ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру,
өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).
2. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық
өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:
- жұмыс күшінің санының өсуі;
- капиталдың көлемі өсуі.
3. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның
жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Экономикалық теорияда
экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының күшеюімен
байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі көрсеткіштер:
1. халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;
2. адамның бос уақытының көбеюі;
3. әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;
4. адам капиталына инвестицияны өсіру;
5. адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
6. жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;
7. еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды
қолдау. Экономикалық өсудің факторлары- дегеніміз өндірістің нақты көлемін
және оның тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына мен
процестер. Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама
және тікелей факторларға бөлінеді.
Экономикалық өсудің факторлары:
Тікелей факторлар: Жанама факторлар:
-Еңбек ресурстарының саны мен сапасының өсуі.
- Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
- Өндірісті ұйымдастырумен қатар технологияның жетілдірілуі.
- Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
- Қоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі. - Сұраныс факторлары – тұтыну,
инвестициялық, мемлекеттік шығындардың өсуі.
- Ұсыныс факторлары – бәсекенің дамуы, ресурстардың бағасының төмендеуі,
несие алу мүмкіншілігінің өсуі.
- Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурстарды тиімді пайдалану.
Қазақстан үшін экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасы маңызды мәселе.
Ұзақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нәтижесі жалпы қоғамдық
өнімнің сан жағынан өсу қарқындылығы арқылы бағаланып отырды.
Кәсіпорындардың болуы мен дамуы іс жүзінде олардың өздерінің өнімдерін
сатудан түскен табыстар есебінен шығындарын өтеу қабілетімен байланысты
болмады. Бұл жағдай кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің тиімділігіне тәуелсіз,
қаржыландырудың тыс көзі және еңбек пен капиталдың шекті өнімділігімен
байланыстырылған табыстарды бөлу жүйесінің болуымен дәлелденеді. Қазақстан
республикасының жүргізіп отырған экономикалық саясатының негізгі мақсаты –
шет ел инвестициясының және ішкі жинақтың жоғары дейгейіндегі экономикалық
ашықтығы негізінде экономикалық өсуге жету. Дамыған елдердегі экономикалық
өсудің стандартты деңгейі негізінен орта есеппен жылына 2 4,5 пайызды
құрайды. Экономикалық өсуге басқа да бір мақсат – жұмыспен толық қамтамасыз
ету қабыса алады. (Жұмыссыздық деңгейінің 2-3 %-дық көрсеткіші қолайлы деп
саналады. Іс жүзіндегі көрсеткіш басқаша: 3,5-8,5 %). Баға деңгейінің
тұрақтылығы мен ұлттық валютаның орнықтылығы мақсатына мынадай жағдайда
жеттік деуге болады, егер инфляция деңгейі жылына 1-2 %-ды құрайтын болса.
(Іс жүзінде әдетте ол 5-10 %-ға жетеді).
Қазақстан экономикасының өсу динамикасы. Еліміздің экономикасының қазіргі
кезеңде тұрақты ұзақ мерзімдік өсуді қамтамасыз ету мәселесі Стратегиялық
басымдықтардың маңыздысы болып табылады. Бұл мәселені қарастыру үшін, ең
алдымен ағымдық жағдайды дұрыс бағалау қажет. Қазақстан 90-шы жылдардың
басынан экономикалық өсудің дағдарысы мен экономикада құрылымдық
ілгерілеушілікті бастан өткерді. Отандық экономиканың реформалану үрдісінің
өтуіне айтарлықтай ықпал көрсеткен дағдарыстың басқа түрлері бойынша да
мәліметтер келтірілуде. Экономикалық өсудің дағдарысы деп әлемдік
практикада ІЖӨ-нің жалғасқан үш жыл бойында 9 %-ға төмендеуі алынады.
Мемлекет басшысы Үкiметтiң алдына, 2015 жылы жалпы ішкі өнімнің
мөлшерін әр адамға шаққанда 15 мың АҚШ долларына дейiн жеткізе отырып,
табыстарының деңгейi жоғары елдердiң тобына кiру міндетін қойды. Ол үшін
орта мерзімді кезеңде жыл сайын экономиканың өсу қарқынын 7%-дық деңгейде
қамтамасыз ету керек.Үкімет тапсырмасына сәйкес Экономикалық даму және
сауда министрлiгі мемлекеттік органдармен бірлесіп 2011-2015 жылдардағы
экономиканың 7% өсуiн қамтамасыз ету жөніндегі әлеуметтік-экономикалық
саясаттың негізгі бағыттарын, сонымен бiрге осы өсуді қамтамасыз ететін
жалпы ішкі өнім құрылымындағы салалар дамуының индикативтік көрсеткiштерiн
әзірледі.Осы құжат бірнеше рет Үкімет кеңестерінде, Экономикалық саясат
жөніндегі кеңес отырыстарында қаралған. Нақты сектор салаларындағы
көрсеткіштерде 2010-2014 жылдарға арналған салалық бағдарламаларда
айқындалған салаларды дамыту индикаторлары ескеріледі, оларды іске асыру
бағдарламаларда көзделген инвестициялық жобалардың есебінен болжанған.
Сондай-ақ, Индустрияландыру картасына сәйкес өзектендірілген қосымша
инвестициялық жобаларды іске асыру мен жаңа өндірістерді енгізу
ескерілген.Егер барынша iрi салалар бойынша қарастырсақ, онда көрсеткiштер
төмендегiше көрiнедi. 2011-2015 жылдары ауыл шаруашылығының жалпы өнiмнiң
көлемi орташа 4-5 пайызға өседі. Өнеркәсiп өндiрiсiнің өсу көрсеткiші
негiзiнен ағымдағы жылғы 6 пайыздан 2015 жылға 9,1 пайызға дейiн ұлғаюы
айқындалған.Өңдеу өнеркәсiбіндегi өндiрiстiң өсу қарқыны (орташа 10
пайыздан көп) тау-кен өндiрісі секторындағы өсуден жоғары болуы керек.
Құрылыс саласындағы жоспарланған шаралар мен өнеркәсіптік және
инфрақұрылымдық объектілердің кеңеюін, бағдарламалық құжаттарда ескерiлген
инвестициялардың көлемiн ескере отырып құрылыс саласындағы өсу 2011 жылы
2,5 пайыз, 2012 жылы 3,1 пайыз деңгейінде айқындалған. Нақты сектордың өсуі
ұсынылатын қызметтер көлемiнің ұлғаюына ықпал ететін болады.Сауда көлемiнің
өсуі ағымдағы жылы 12 пайызға және 2012-2015 жылдары 8-10 пайызға
бағаланады. Өнеркәсіп өндірісі көлемінің насаналы параметрлер шегінде
ұлғаюы көлiк қызметiнің жыл сайын 7-8 пайызға арттыруына себеп
болады.Ақпарат және байланыс қызметтерi жыл сайын 7-9 пайызға өсуi
керек.Нақты сектор және көрсетiлетiн қызметтер салаларының осылайша даму
серпiндерiн ескере отырып, ЖІӨ-нің нақты өсуiнің деңгейі 2011 жылы 7,0
пайыз, 2012 жылы – 6,9 пайыз, 2013 жылы – 6,5 пайыз, 2014 жылы – 7,1 пайыз,
2015 жылы – 7,4 пайыз деңгейінде бағаланды, бұл 2011-2015 жылдары жыл сайын
орташа 7,0 пайызға өсуге мүмкіндік береді. 2011-2015 жылдары экономиканың
өсуінің нысаналы көрсеткiштері 2,0-3,0 пайыздық тармақта болды, бұл бұрын
бекiтiлген болжамды параметрлерден жоғары. Шикізат емес салаларды белсендi
дамыту арқасында орташа 7 пайыздан артық қосымша өсім қамтамасыз етiлетін
болады. Жұмыспен қамтылған халық саны 2015 жылы 8,5 миллион адамға дейiн
өсуі керек.
2011-2015 жылдардағы сыртқы сауда айналымының жыл сайын орташа 7 пайыздан
аса, соның iшiнде экспорт – 5 пайыздан көп, импорт – 10 пайызға ұлғаюы
болжануда.
Өсу индикаторларын мемлекеттiк органдардың стратегиялық жоспарларында
бекiту қажет, өйткені олардың табыстары әрбiр жетекшiнiң тікелей
жауапкершiлiгінде болады. Экономикалық өсу жеткiлiктi экономикалық
ресурстармен (инвестициялар, еңбек ресурстары, энергия ресурстары,
инфрақұрылым) қамтамасыз етілуі тиіс.
Жалпы ішкі өнімнің жыл сайын орташа 7,0 пайызға өсуi үшiн есептер бойынша
негізгі капиталға инвестициялардың көлемi 2011-2015 жылдары 2010 жылға
қарағанда 58,5 пайызға, 2015 жылы 7,6 триллион теңгеге дейiн өсуі тиіс.
Экономикалық даму және сауда министрлігі, Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігі, Самұрық – Қазына ұлттық әл-ауқат қоры экономикаға шетелдiк
капиталды (инвестициялар, қарыздар және тағы басқалар түрiнде) тарту
жөніндегі іс-қимыл жоспарын пысықтауы керек.
Өнеркәсіп өндірісінің және жүк тасымалының өсуі көлік инфрақұрылымына
қосымша жүктеме түсіретін болады.
Сондықтан да, Көлiк және коммуникация министрлiгi, Қазақстан темір жолы
және тағы басқа көлiк компаниялары көлiк инфрақұрылымымен (көлiк желiсінiң
мүмкiндiгi, вагондармен жарақтану, жүк ағыны, өткiзу қабiлетi және тағы
басқалар) қамтамасыз етілу бөлiгiндегi мүмкiндiктерін бағалаулары қажет.
Экономиканың өсуі электр энергиясын тұтынудың ұлғаюымен қатар жүретін
болады. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Мұнай және газ
министрлігі электр энергиясын өндіруді, сондай-ақ энергия тиімділігін
ұлғайту мүмкіндігін ескере отырып, экономиканың электр энергиясына деген
қажеттілігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлеуі тиіс.
Қазақстан экономикасының энергия тиімділігінің кешенді жоспары әзірленуі
қажет. Бұл құжатты Экономикалық даму және сауда министрлігі мен Индустрия
және жаңа технологиялар министрлігіне ағымдағы жылдың соңына дейін әзірлеу
ұсынылады.
Бүгінгі күнде салалық және аумақтық аспектілерде еңбек нарығының ағымдағы
және перспективті қажеттілігінің жалпы мониторингін жүргізуге мүмкіндік
беретін еңбек нарығындағы жағдайдың мониторнингі мен оны болжамдаудың нақты
жүйесі жоқ. Экономикалық даму және сауда министрлігі өзге де мүдделі
мемлекеттік органдармен бірлесіп аталған құжатты ағымдағы жылдың соңына
дейін әзірлеуі қажет. Осыған байланысты қабылданған Жұмыспен қамту —
2020, Бизнестің жол картасы – 2020 бағдарламаларын және әзірленіп жатқан
2001-2020 жылдарға арналған Ақ бұлақ бағдарламасын, сондай-ақ басқа да
бағдарламалық құжаттарды іске асыруды ескере отырып орта мерзімді кезеңдегі
сияқты ұзақ мерзімді кезеңде еңбек ресурстарының балансын жүйелі
жоспарлаудың Бірыңғай тетігін әзірлеуі керек. Тұтастай алғанда нысаналы
көрсеткіштер шегінде экономика салаларының дамуы сыртқы және ішкі
жағдайларға тәуелді болатынын бұған дейін атап көрсеткен болатынбыз.
Халықаралық ұйымдар күтетін орта мерзімді перспективада әлемдік
экономиканың қалпына келуі және одан әрі өсуі Қазақстан экономикасының
дамуына оң ықпалын тигізетін болады. Сыртқы конъюнктура нашарлаған жағдайда
баламалы жоспар болуы шарт, қазір біз оны да әзірлеу үстіндеміз.
Ішкі жағдайларға келетін болсақ, олар көбінесе сыртқы факторларға тәуелді
болады. Ал біз, сыртқы факторларға ықпал ете алмайтын болсақ, онда
экономикалық белсенділіктің өсуіне ықпалын тигізетін экономиканың ішінде
жағдайлар жасау қажет. Ағымдағы жыл инфляциялық үрдістердің үдейе түсуі
тұрғысынан алып қарағанда әсіресе қауіпті болып көрінеді. Инфляцияның жыл
басынан бергі серпіні осыны растап отыр. Жоспарланған параметрлерде қалу
үшін және жыл соңына инфляция деңгейінің бір таңбалы саннан асып кетпеуі
үшін негізінен азық-түлік нарығында және жанар-жағармай материалдары
нарығындағы бағаларға назар аудару қажет. Ауыл шаруашылығы министрлігі,
облыс, Астана және Алматы қалаларының әкімдері тұтастай алғанда ағымдағы
жыл соңына дейін азық-түлік тауарларына бағаның 9,5-10 пайыздан асуына жол
бермеуі тиіс. Мұнай және газ министрлігі, Индустрия және жаңа технологиялар
министрлігі мұнай өнімдері мен көмір бағаларына бақылау жасауды, ағымдағы
жылдың соңына дейін олардың одан әрі жоғарылауына жол бермеуін қамтамасыз
етуі қажет. Экономикадағы жоғары инфляциялық аяны ескере отырып ағымдағы
жылы инфляцияға реттелетін қызметтер тарифтерінің шекті үлесі 1,58 пайыздық
тармақ деңгейінде анықталған. Ақша-кредит саясаты бірінші кезекте
бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Сондықтан, 2011
жылдың бюджетін нақтылауды ағымдағы жылдың екінші жартысына қалдыру
ұсынылады. Бюджет және Ұлттық қор теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында
осы фискалдық ереже орта мерзімді кезеңге салық-бюджет саясатын
қалыптастырғанда негізге алынуы тиіс. Халықтың өмірлік қарекетіне, әсіресе
денсаулығы мен өсіп - өнуіне, тікелей немесе әлеуметтік-экономикалық жағдай
арқылы жанама түрде табиғи ортаның құрауыштары мен олардың жиынтығы –
атмосфералық ауа, табиғи сулар, топырақ жамылғысы, геологиялық құрылым,
өсімдіктер мен жануарлар, сонымен қоса төтенше құбылыстар мен барлық
биосферада жүретін процестер ықпал жасайды. Табиғат арқылы адамзат өзінің
көптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Қазақстанда Қоршаған ортаны қорғау туралы заң 1991 жылы қабылданған. Осы
заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны
қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де
қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға,
биологиялық сан алуан тіршілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануы
ұйымдастыруға бағытталған.
Еліміздегі экономикалық ахуалдың өзгеруіне байланысты қоршаған ортаны
қорғау және табиғи қазбаларды тиімді пайдалану жөніндегі нормативтік-
құқықтық базаны да ретке келтіру қажеттілігі туындауда. Осыған орай ауаға
тарайтын зиянды заттардың мөлшерін азайту мақсатында "Атмосфералық ауаны
қорғау туралы" Заң және "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңы және басқа да
заңдар қабылданды.
Мұнай өндіруші салалардағы экономикалық өсудің қазіргі жағдайы.
Қазақстанның мұнай өндіруші саласындағы инвестициялық үрдістердің қазіргі
жағдайына республикалық статистикалық мәліметтер негізінде талдау жасау
нәтижесінде, бүгінгі күнде елімізде шетелдік инвестициялардың ролінің
маңыздылығы, инвестициялық ортаның тартымдылығы, Қазақстанның жекелеген
аймақтары бойынша мұнай өндіруші саланың даму ерекшеліктері және мұнай
өндіруші салаға инвестицияларды тарту тетіктері, инвестициялық қызметті
жүзеге асырумен байланысты болған кей бір мәселелер, сондай-ақ, бұл
мәселелерді шешуде мемлекеттің ролін күшейту жағдайлары анықталды.
Стратегиялық аспектте инвестиция елдің дамуындағы барлық жинақ мәселені
шешуді анықтаушы және ең алдымен экономиканы жаңғырту, тұрақты экономикалық
өсімге қол жеткізу, ішкі және әлемдік нарықта отандық өндірістің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарылатудың маңызды түйіні болып табылады. 2003 жылы
үкімет тарапынан Қазақстанның дамуының 2015 жылға дейінгі индустриалдық-
инновациялық стратегиясы қабылданды. Оның басты орындалуы үшін, қомақты
инвестициялық бағдарламаны іске асыру ішкі көздерді жұмылдыру және шетел
инвестициясын тарту болды. Мәселе тек қана инвестиция көлемінде емес, оның
тиімді қолданылуында, сонымен қатар, ресурстардың басымды секторының
дамуына бағыттауында. Қазақстандағы инвестициялық үрдістің қазіргі кездегі
даму бағыттарының ерекшеліктеріне, олардың әлеуметтік мазмұнына мынадай
сипаттама беруге болады:
1.Қазақстан посткеңестік кеңістіктегі шетел капиталын (инвестициялардың
барлық түрлерін) қабылдаушы негізгі мемлекеттердің біріне жатады.
2. Инвестиция тартудан алдыңғы қатарда тұруына қарамастан Қазақстанға
шетел капиталының келуі әлі де жеткіліксіз.
Әрине, шетел инвестициялары қазіргі уақытта қай елде болмасын
экономиканың жанданып өсуіне себеп болып отыр. Олар Қазақстан
экономикасын демонополизациялау үрдісінде жоғары роль атқарып, еркін
бәсекелестікке, өндірісті дамытып, реттеумен ынталандырудың нарықтық
тетіктерінің қалыптасуына әсер етіп және осыған сәйкес жүргізілген
шаралардың арқасында терең инфляциядан шығуға мүмкіндік берді.
3. Келесі бір атап көрсететін жағдай, Қазақстанды тікелей инвестициялау
үрдісіне негізінен алғанда дамыған шетел резиденттері үлес қосуда. Мысалы,
АҚШ-тың үлесі 36%-дан жоғары, Ұлыбритания-17%, Италия-12,8%. Бұлардан кейін
Оңтүстік Корея, Қытай, Канада және тағы басқалар. Ал таяу көршілес
мемлекеттің үлесіне тек тікелей инвесторлардың 6%-ы ғана келеді.
4. Республикаға тікелей инвестицияларды тартудың негізгі түрі - мұнай-
газ салаларына қалыптасқан бірлескен кәсіпорындар мен негізгілерден бөлініп
шыққан кәсіпорындар болды. Осыған орай атап кететін мәселе, ол салық және
басқа да төлемдер бойынша мұнай-газ өндіруші компаниялардың үлесі
мемлекеттік бюджеттің маңызды бөлігін қамтиды. Соған қоса осы
компаниялардан жоспардан тыс түсетін табыс салығы, роялти, бонус тағы да
басқа түрлеріндегі түсімдер - Ұлттық қорымыздың негізгі бөліктерін құрайды.
5. Инвестициялық үрдістің даму тенденцияларының ең басты ерекшелігі -
оның шикізат өндіруге бағыттылығы. Мысалы, 1993-2008 жылдар арасында
Қазақстанға келген шетел инвестицияларының 67,3%-ы мұнай-газ секторына
жұмсалып, ал өңдеуші өнеркәсіптеріне олардың 12,4%- ғана жұмсалған.
Сондықтан, экономикамыздың қазіргі жағдайында халықаралық нарықта шикізатқа
сұраныстың өсуін дұрыс пайдаланып қалуымыз керек. Таяудағы он жылдықтағы
стратегиялық міндеттерді анықтағанда Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
экономикасының дәстүрлі артықшылықтарын, атап айтқанда мол табиғи
байлықтары мен минералды шикізат қорларын барынша дұрыс пайдалану
керектігін баса көрсеткен болатын. Дегенмен де, экономикамыздың дамуын тек
қана мұнай-газ секторындағы кірістерге тәуелді болмауы үшін ұлттық
экономиканың көп векторлығын дамыту қажет. Өз кезегінде бұл саясат
әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік беріп, әлеуметтік қолайлы орта
қалыптасуына қол жеткізеді. Сондықтан да экономикамыздың тұрақты дамуын,
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін шетел инвестицияларымен қатар
отандық инвестицияларды жандандырып, өңдеуші секторларымызды дамытып,
экспортты үлғайтып, ел ішіндегі жұмыссыздықты азайтуға, халықтың өмір сүру
сапасының жақсаруына мүмкіндік туғызу қажет.
6. Инвестициялық үрдістің қазіргі кездегі жағымды ерекшелігіне
соңғы уақыттағы шетел инвестицияларының көлемі азайып, отандық
ішкі инвестициялардың өсуін жатқызуға болады.
7. Келесі атап көрсететін бағыт - ол инвестициялық
қызметті қаржыландырудағы мемлекеттің рөлі артып, үлесінің көбеюі.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, дамыған елдерден қай жағынан
болса да кейін қалуды азайтуда мемлекеттің рөлі, оның экономиканың маңызды
салаларындағы инвестицияларды реттеу қызметтері ерекше жүйелі болу қажет.
2000-2008 жылдардаѓы Ќазаќстанныњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуын талдау
кµрсеткіштерінен тек соњѓы жылдары ѓана инвестиция саласында оњ
тенденцияныњ орныќќандыѓы байќалады. 2007 жылы ЖІ¤ мен негізгі капиталѓа
инвестиция кµлемі сєйкесінше жєне 14%-ѓа артып, ЖІ¤-дегі инвестициялардыњ
‰лес салмаѓы 2000 жылѓы 12,3%-дан 2008 жылы 32,3%-ѓа дейін µсті.
Ќолданылѓан ЖІ¤ ќ±рылымы айтарлыќтай µзгеріске ±шырады. Соњѓы т±тынуѓа
ж±мсалѓан ЖІ¤ шыѓындарыныњ ‰лесі 2004 жылғы 113,3%-дан 2008 жыл 111,6%
дейін азайѓанда жалпы саќтаулы ќаржы ‰лесі 18%-дан 22,7%-ѓа дейін ±лѓайып,
негізгі капиталдаѓы жалпы саќтаулы ќаржы мµлшерініњ де µскендігі кµрінді.
2004 жылмен салыстырѓанда 2005 жылы негізгі капиталѓа инвестиция кµлемі
14% кµбейіп, 2420,9 млрд. тењгені ќ±рады, оныњ ішінде 9,4%-ы бюджеттік
ќаражаттан жинаќталса, кєсіпорындар мен ±йымдардыњ меншікті ќаржысыныњ
тиісінше 63,7% жєне 19,1%-ы шетелдік инвестициялар есебінен ќамтамасыз
етілді. 2006 жыл негізгі капиталѓа инвестиция көлемі 2824,5 млрд.тенгені
құраса, 2008 жыл бұл көрсеткіш 4210,9 млрд. теңгеге жетті.
Негізгі капиталға салынған инвестициялардың салалық құрылымына назар
аударсақ, 1-суретте көріп отырғанымыздай мұнай және табиғи газ өндіру
(негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемінен 32,6%),
жылжымайтын мүлікпен операциялар (25,4%), көлік және байланыс (13,4%),
өңдеу өнеркәсібі (10,5%) басым салалар болып табылады
1
2
3
4
5
6
7
8 Ескерту - ҚР Статистика жөніндегі республикалық агенттігінің мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған.
Сурет1- 2008 жылғы негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың
салалық құрылымы
9 2-суретте көріп отырғанымыздай, әлемдік дағдарыс жағдайына қарамастан,
Қазақстанға жасалған шетел инвестицияларының көлемі артуда. Мысалға, 2008
жыл шетел инвестицияларының көлемі 2007 жылмен салыстырғанда 23%-ға немесе
44598 млн доллардан 58376 млн долларға дейін жоғарылап отыр.
Сурет2- Қазақстанға жасалған шетел инвестицияларының ағыны, млн АҚШ
доллары
Бұл жағдай Қазақстандағы жағымды инвестициялық ахуалмен сипатталады.
Шетелдік инвестициялардың жалпы республикалық көлемінің қомақты үлесі
Атырау (55,4%) және Батыс Қазақстан (14,9%) областарында игерілді.
Кесте1 - Қазақстанға экономикалық қызмет түрлері бойынша шетелдік тікелей
инвестициялардың жиынтық ағыны
(кезеңдегі млн.АҚШ долларымен)
Қызмет түрінің атауы 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж 2008ж 2008ж
2007ж
%-бен
Тау-кен өнеркәсібі 2,9 -3,4 30,8 225,0 15,2 6,8
Соның ішінде:
шикі мұнай және табиғи2,6 -4,0 8,0 -319,5 5,2 -1,6
газ өндіру
Өңдеуші өнеркәсіп 178,7 117,1 164,6 122,5 74,9 61,1
Құрылыс 6,9 13,0 49,9 91,2 12,2 13,4
Сауда 175,4 53,1 149,9 787,2 128,1 16,3
Көлік және байланыс 7,0 22,9 34,4 86,4 375,1 434,1
Қаржы қызметі 38,3 50,0 136,5 884,4 892,9 101,0
Жылжымайтын мүлікпен 10,1 47,8 689,3 137,0 2 489,9 1817,4
операциялар
геологиялық барлау 6,5 0,8 -0,1 1,7 1,5 88,2
және зерттеу жүргізу
жөніндегі қызмет
Білім беру, денсаулық 0,3 4,1 0,5 12,2
сақтау және әлеуметтік
қызмет
Басқалар 0,1 0,1 33,3 263,9 255,4 96,8
Барлығы 425,4 307,4 1 291,6 2 635,1 4 244,0 161,1
Ескерту – статистикалық мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Жалпы республикадағы инвесторлар ұшін жағымды жағдайлар жасау бойынша
қолданып жатқан шаралар ел экономикасына үлкен үлестегі шетел
инвестицияларының келуіне мүмкіндік берді. Бүгінгі таңда 40-тан астам ел өз
қаржылық ресурстарын қосуда.
Қазіргі таңда еліміздің мұнай-газ саласында мемлекеттік қатысу үлесі
бар 30-дан астам бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді. Бірлескен
кәсіпорындардың басым бөлігі Маңғыстау, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан
жєне Қызылорда облыстарында мұнай, газ және конденсат өндірісімен
айналысады. 5-7 жылдың ішінде шетелдік инвесторларға 50-ден астам мұнай,
газ жєне конденсат кен орны игерілуге берілсе, 25 кен орны халықаралық
тендер өткізуге даяр күйге келтірілді.
Мұнай өндіру көлемі бойынша Қазақстан қазіргі таңда Таяу Шығыс
елдері, Ресей, Венесуэла, Қытай, Норвегия, Канада, Ұлыбритания, Индонезия,
Бразилия жєне Африканың кейбір мемлекеттерінен кейін єлемде 18-орын (ТМД-да
2-орын) алады. Мұнда АҚШ, Жапония, Қытай, Корея, Үндістан және Еуропа
елдерінің негізгі көмірсутек тұтынушылары (әлемдік тұтынудың 60 пайызы)
екенін айта кету керек.
Өндіру көлемі мен тұтыну көлемі арасындағы осындай тепе-теңсіздік
әлемдік энергетика нарығында мұнай экспорттаушы елдердің көшбасшылығын
күшейтеді. Сондықтан, алдағы 30 жыл ішінде отандыќ мұнай-газ өнеркәсібіміз
Ұлттық экономикамыздың дамуын айќындайтын басым бағытты сала ретінде қолға
алыну керек.
Мұнай жєне газ өндірісі Қазақстан өнеркәсібінің табысты бағыттарының
бірі болып қалуда. Қазақстанда 180-нен аса кен орындары табылған, олардың
тек 60 ғана игерілуде. Қазақстанның мұнай-газ саласының потенциалды
мүмкіндіктері өте үлкен. Потенциалды ресурстар бойынша республикада мұнай
өндірісі болжамды бағалау бойынша 2015 жылға қарай – 120-150 млн тоннаны
құрайтын болады.
Мұнай өндірісінің қазіргі деңгейі Қазақстанның минималды ішкі
нарығының қажеттілігін қанағаттандырады. Сонымен қатар Қазақстанның ішкі
нарығынық географиясы, әсіресе мұнай өнімін тұтынудағы негізгі аймақтардың
қашықтығы экономиканың мұнай саласымен өзіндік қамтамасыз етілуінде
проблемалар туғызуда. Оның үстіне мұнайды еркін экспорттау үшін техникалыќ
мүмкіншіліктердің жоқтығы әлемдік нарыққа шығуын тежеуде, бірақ жылдық 5-6
млн тонналық экспорт деңгейін сақтап қалуда.
Әлемдік мұнай компанияларының Қазақстанда болуы елдің экономикасы,
әсіресе мұнай-газ саласы – инвестиция салудың ең тиімді жєне тартымды
саласы екенін дәлелдейді.
Аймақтық инвестициялық қызметтің дұрыс деңгейде дамуы нәтижелі болуы
кешенді аймақтық саясатқа байланысты.
Қазақстанның мұнай өндіру саласында мемлекеттік инвестициялық саясатты
және инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеуді жетілдіру жолдарын
келесідей түрде көрсетуге болады (сурет3).
Елімізде инвестициялық ахуалды жақсартуда және инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеуді жетілдіруде мемлекеттің инвестициялық саясаты үлкен
маңызға ие.
Инвестициялық саясаттың бірінші бағыты - мұнай өндіру саласы бойынша
ТШИ тартудың қолайлы жағдайын қалыптастыруы қажет. Яғни мұнда біріншіден,
мұнай өндіру саласындағы инфрақұрылымды дамыту; екіншіден, мемлекеттік
кепілдік қорын құру; үшіншіден, нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру;
төртіншіден, тікелей шетел инвесторларын ынталандыру.
Екінші бағыты - мұнай өндіру саласында инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеудің келесідей жолдарын жетілдіру:
- мемлекеттік қаржылық қолдау;
- инвестициялық салықтық преференциялар ұсыну;
- шетел инвесторларын кеден-аж салығынан босату;
- мемлекеттік натурдық гранттар беру қажет.
Осы аталған бағыттарды дұрыс жүзеге асыра отырып, бәсекеге қабілетті
өндірісті құру үшін мұнай өндіру саласында инвестицияларды тиімді басқару
қызметін қалыптастыруға болады.
Ескерту - әдебиет көздерінен жинақтау негізінде автормен құрастырылған.
Сурет3 – Мұнай өндіру саласында қолайлы инвестициялық ортаны
қалыптастыруда мемлекеттік инвестициялық саясат үлгісі
Республиканың дамуының ұзақ мерзімді кезеңдегі негізгі мақсаты, капитал
сыйымды өндірісті ынталандыратындай етіп экономиканы қайта құру болуы тиіс.
Бұл жағдайда елдің экономикалық капиталын дамытудың негізі инновациялық
қызмет болуы қажет, яғни жаңа интеллектуалдық жетістіктерді пайдалану
арқылы жаңа болжанған ғылыми-техникалық ресурстар негізінде өндірістер
құру.
Үшінші бөлімде Қазақстанда мұнай өндірісін дамытудың негізгі
бағыттарымен перспективасы Ќазаќстан Республикасыныњ шетел инвестицияларын
тиімді басқаруда экономикалыќ ќауіпсіздігі жєне мұнай- газ өндіруші
трансұлттық компаниялардың іс-әрекеті зерттелген, мұнай өндіруші салаға
инвестицияларды тарту тетігін жетілдіру жолдары анықталған, мұнай өндірісін
дамыту перспективасы қарастырылған, мұнай өндірусаласының 2010 және 2015
жылдардағы пайдалылық деңгейін анықтауға болжамдық есептер жасалынған және
осы саладағы инвестициялыќ стратегияныњ ұлттыќ үлгісін құру ұсынылған.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қызметін жандандыру қажет. Бұл
үшін келесідей экономикалық, ұйымдастырушылық-құқықтық, әдістемелік және
әлеуметтік сипаттағы шаралар жиынтығын жүзеге асыруды ұсынып отырмыз
(сурет4):
Сурет4 – Инвестициялық қызметті жандандыру шаралары
1) Экономикалық шараларға импорттық ығыстырушы бәсекеге қабілетті
салаларды және өндірістің халықаралық техникалық-технологиялық деңгейін
сақтап қалған салаларды қолдау, салықтық ауыртпалылықты төмендету және
нақты сектордағы кәсіпорындардың салықтық жеңілдіктерін реттеу, жинақтарды
инвестицияларға айналдыру тетіктерін жетілдіру, инвестициялық қызметтегі
бәсеке ортасын дамыту және т.б. 2) Ұйымдастырушылық - құқықтық шараларға
инвестицияларға мемлекеттік кепілдік беру жүйесін дамыту, инвестициялық
қажетті заң базасын қалыптастыру үрдісін жандандыру, кәсіпорындардың
инвестициялық тартымдылығын жоғарлату т.б. жатады.
3) Қазақстандық корпоративтік қағаздар нарығын құқықтық қамтамасыз ету
қызметін жетілдіру, мақстаттық бағдарламаларды өңдеу, қарастыру және бекіту
үрдісін реттеу, олардың жүзеге асуы үшін қаржылық қамтамасыз ету бойынша
талаптарды күшейту және кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын
бағалау бойынша әдістемелік ұсыныстарды өңдеу және қолдану инвестициялық
қызметті жандандырудағы әдістемелік шараларды құрайды.
4) Мұнай өндіру саласындағы инвестициялық қызметті жандандырудағы тағы
бір маңызды шара бұл келесідей әлеуметтік шаралар болып табылады: халықтың
жұмыспен қамтамасыздандырылуын арттыру, еңбек ресурстарының құрылысын
жақсарту және квалификациясын арттыру, әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға
ықпал жасау, еңбек ету жағдайын жақсарту, халықтың өмір сүру деңгейін
жоғарлату.
Осы аталған шараларды тиімді қолдана отырып, Қазақстанның
инвестициялық қызметінің тағы да жоғары деңгейде іске асуына мүмкіндік
туады.
Мұндай шараларды атқару үшін отандық және шетелдік инвесторларды
мүмкіндігінше көптеп тартқан жөн. Мұнай өндіру саласын айтарлықтай жағымды
өзгерістермен толықтыру және еліміздің тұрақты экономикалық өсуіне қолайлы
шарттар қалыптастыру үшін аса маңызды салаларға ноу-хау және жаңа
технология мен құрал-жабдық түріндегі шетелдік инвестицияларды тарту қажет.
Мұнай өндіру саласын тиімді бағытта жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін
жоғары деңгейдегі мемлекеттік органдар шетелдік инвестициялардың қозғалысын
реттеу тетіктері мен бақылау қызметтерін пайдалана отырып, аталмыш
инвестицияларды еліміздің экономикасын көтеру мен қайта құруға және оның
тиімді түрде әлемдік нарыққа енуіне мүмкіндік беретін ғылым сыйымды
өндірістер мен алдыңғы қатарлы салаларға бағыттау мақсатында кепілдіктер
мен жеңілдіктер жүйесін қолдану тиіс.
Жоғарыда аталған міндеттерді орындау үшін трансұлттық компаниялар іс-
әрекетінің мониторингін жүргізетін мемлекеттік орган құру қажет.
Мұнай өндіру саласында шетел инвестицияларын тартуда трансұлттық
компаниялардың ролін күшейту маңызды, сондай-ақ олардың іс-әрекеті
өнеркәсіп өндірісі саласында шаруашылық жүргізудің тиімді де әсерлі
құрылымы ретінде қарастырылу керек. трансұлттық компаниялардың еліміздің
экономикасына тигізетін оң тенденцияларын мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасын єлемдік нарық жүйесіне енгізу;
- шетелге мұнай экспортының үлесін арттыру;
- бюджетке валюталық түсімдердің келісін ұлғайту.
Сонымен қатар, Т¦К іс-әрекеті отандық экономиканың өңдеуші салаларының
дамуын тежейтін импорттық тәуелділікті күшейту арқылы экономиканың
құрылымын өзгертуге мүмкіндік береді.
Мұнай өндіру кәсіпорындарының қаржылық нәтижесіне көптеген факторлар
әсер етеді: өндіріс көлемі, жұмысшылардың орташа айлық жалақысы,
жұмысшылардың саны, сонымен бірге жұмыспен қамтылғандар және жұмыссыздар
саны т.б.
Қазақстан Республикасының мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейін
болжауда корреляциялық-регрессиялық әдiстер қолданылды.
Корреляциялық-регрессиялық талдауға төмендегі тренд модельдері
пайдаланылады:
(1)
(2)
теңдеуге ие боламыз.
Мұнда: У – мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейі, х1- өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен өндірістің саны, х2- өнеркәсіптік кәсіпорындар мен
өндірістің саны, х3- негізгі қызметтің персонал саны, х4-негізгі қызметтегі
персоналдың орта айлық жалақысы, х5-өнеркәсіптік кәсіпорын–инвесторлардың
негізгі капиталға инвестициялары.
Кесте 2 – Мұнай өндіру кәсіпорындарының пайдалылық деңгейінің көпфакторлы
корреляциялық модельдерді қолдану арқылы есептік берілгендері
Жылдар Пайдалылық Нақты Жалпы дисперсияны және көптік
деңгейі, % қаржылық детерминациямен корреляцияны анықтау
нәтиженің үшін туындылар
туындыдан
ауытқуы
Y y-жуық. (Y-Yорт)^2 (Yжуық-Yорт)^2 (Y-Yжуық)^2
1998 -7,87 4,40913268 6780,7738844909,28946 150,7770994
1999 35,1 32,5933857 1550,4264211754,107692 6,283115307
2000 49,2 24,5548052 638,84860252492,071232 607,3856274
2001 48,8 54,9845189 659,2289661379,8965725 38,24827397
2002 37,4 41,3758646 1374,58933 1095,582853 15,80749946
2003 44,6 47,5411026 892,5427843725,4593167 8,650084284
2004 77,2 81,2497745 7,42314793445,891411 16,40067359
2005 102,2 110,654965 768,65042071308,956994 71,48643729
2006 140,5 128,156017 4359,2406022881,602822 152,373908
2007 144,9 140,371536 4959,6166024342,293539 20,50698701
2008 147,2 153,338897 5288,8595126219,442613 37,68606087
Осы құрылған модель бойынша Қазақстан Республикасының мұнай өндіру
саласының экономикалық қызмет түрі бойынша негізгі көрсеткіштерін
пайдалылық деңгейіне әсер ететін факторлардың соңғы 2003-2008 жж.
статистикалық мәліметтері нәтижесінде әсері қарастырылып, оның
статистикалық–математикалық үлгісі компьютерде есептеп шығарылды.
Қарастырылған математикалық модель бойынша Қазақстан Республикасының
мұнай өндіру саласының пайдалылық денгейінің жуық мәндері келесідей
болатынына көз жеткіземіз.
Есептеу нәтижесі 2-кестеде көрсетілген.
Бұл есептеулерде детерминация коэффициенті және өңделген
детерминация коэффициенттері мына мәндерді қабылдайды.
; ;
Корреляциялық коэффициенті 1-ге жақындаған сайын байланыс тығыз бола
береді. Регрессиялық талдау келесі нәтижелерді берді: пайдалылық деңгейінің
өсіңкілік серпініне қарай көптік регрессия теңдеуінің коэффициенті ,
детерминация коэффициенті , яғни бұл есепке алынған факторлардың өзара
әсері жоғары және олардың арасындағы байланыстың тығыз екендігін көрсетеді.
Осы модельден пайдаланып Қазақстан Республикасының мұнай өндіру
саласының 2010, 2015 жылдарға пайдалылық денгейінің осуі немесе кемейуіне
болжам жасауға да болады
млн.теңге
млн.теңге
Мұнай өндіру саласындағы пайдалылық деңгейіне әсер етуші
факторлардың арасындағы байланыстың негізгі көрсеткіштерінің тренд
үлгілерін көрсетейік.
Мұның үшін хk факторларының пайдалылық денгейіне жеке әсерін тренд
құру арқылы зерттейік . Бұл процесті х5 факторы үшін мына төмендегі
трендтен көрсек болады
Сурет 5 - Мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейіне әсер етуші инвестиция
көрсеткішінің тренд үлгісі.
5-cуретте көрсетілгендей, өндіріске салынған инвестицилардың мұнай
өндіру саласының пайдалылық деңгейіне байланысы жоғары, яғни оның
детерминациялық коэффициенті .
Жаћандану жєне халықаралық интеграция жағдайында кез-келген елдің
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан сәтті дамуы, көбіне, Ұлттық және шетелдік
инвестициялардың қолданылу және жұмыс істеу тиімділігіне тәуелді болады.
Қазақстан үшін инвестициялар – экономикалық өсуді қамтамасыз ететін негізгі
көздердің бірі ғана емес, сондай-ақ, єлемдік экономикаға енудің өзіндік
алғышарты болып табылады.
Алайда, шетелдік капиталдың тікелей жєне портфельдік инвестициялар
түрінде дамушы елдер экономикасына қатысуының өзіндік кері әсерінің бар
екендігін де ұмытпау керек. Өйткені, инвесторлар, бір жаѓынан – өндірістің
жаңа технологияларын ендіруге, қазіргі заманғы менеджмент жєне маркетинг
әдістерін пайдалануға, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға
ерекше назар аударса; екінші жағынан – дамушы елдерден қомақты пайда мен
ресурстарды алып кете отырып, ұлттық экономикалық қауіпсіздік мәселесінің
туындауына жєне экономикалық іс-әрекетті бақылау мен басқарудың жойылуына
кері әсерін тигізуі мүмкін. Үшінші жағынан – дамушы елдердің шетелдік
капиталсыз өз бетінше дами алмайтынын ескеру де қажет. Мұнда шетелдік
капитал ұлттық инвестицияларды ығыстырып шығармай, керісінше оны
толықтырушы құрал ретінде үлкен роль атқаруға тиіс. Жоғарыда аталған барлық
мәселелерді шешу үшін инвестиция саласы мен өзге секторларға қатысты
заңдарды одан әрі жетілдіру жєне оң нәтиже беретін даму бағдарламалары мен
тұжырымдамаларын дайындау қажет. Сонымен қатар, келеңсіз нәтижелердің алдын
алу үшін инвестициялық жобаларды әзірлеу және іріктеу кезінде негізге
алынатын критерийлер жүйесін төзу керек. Қазақстандық және шетелдік
инвесторлар консорциумының құрылуы, біздің ойымызша, олардыњ қызметін
тиімді үйлестіруге, шетелдік және отандық инвесторлардың ел экономикасына
қатысу үлестерінің теңгерімділігін қамтамасыз етуге, инвестициялық
стратегия саласына қатысты ұсыныстарды әзірлеуге және шетелдік капиталдың
ұлттық компанияларды ығыстырмай, оларды толықтырушы рөлін нығайтуға
мүмкіндік береді.
Экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан алып қарағанда, біздің ойымызша,
мынадай екі өлшем: 1) ұлттыќ экономиканың шетелдік инвестицияларға
тәуелділігі, 2) мемлекет пен ұлттық инвесторлардың рөлі аса маңызды.
Осыларға сүйене отырып, мұнай өндіру саласында инвестицияларды тартуда
инвестициялық стратегияның келесі төрт түрін ажыратып көрсетуге болады:
стратегия 1 – мұнай өндіру саласының шетел инвесторларына тәуелдігі
төмен, сондай-ақ мемлекет пен отандық инвесторлардың ролі енжар;
стратегия 2 - инвестицияларды тартуда мемлекет пен отандық
инвесторлардың ролі енжар, бірақ шетел инвесторларына тәуелділігі жоғары:
стратегия 3 - Ұлттық экономика шетелдік инвестицияларға жоғары
дењгейде тәуелді болғанымен (әсіресе, мұнай-газ саласында), онда мемлекет
пен ұлттық инвесторлардың белсенді әрекеті айқын байқалады;
стратегия 4- мұнай өндірусаласының шетелдік инвестицияларға
тәуелділігін барынша азайта отырып, мемлекеттің рµлін күшейту.
Ескерту - Әдебиеттік мәліметтерді жинақтау негізінде автормен құрастырылған
Сурет6 – Мұнай өндіру саласындағы стратегиялық басқару жүйесінің үлгісі
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
шаруашылықтың шетелдік инвестицияларға тәуелділігін барынша азайта отырып,
мемлекеттің рөлін күшейту аса тиімді деп есептеледі. Қазақстанда қазіргі
таңда инвестициялық стратегияның екінші төрінен үшінші жаңа төріне өту
үрдісі белең алып отыр.
Үшінші стратегияда Ұлттық экономика шетелдік инвестицияларға жоғары
деңгейде тәуелді болғанымен, онда мемлекет пен Ұлттық инвесторлардың
белсенді әрекеті айқын байқалады.
Таңдап алынған стратегияны жүзеге асыру оларды орындау үрдісін
ұйымдастыруға байланысты болады, яғни міндетті анықтаудан оған жеткенге
және келесі стратегиялық бағытты таңдауға дейінгі іс-әрекеттер жиынтығы.
Мұнай өндіру саласында стратегиялық басқару жүйесінің үлгісі 6-суретте
көрсетілген.
Қорыта айтқанда,
Қазақстанда қазіргі инвестициялық үрдіс пен инвестициялық саясат
мәселелерін кешенді шешу үшін ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға және барлық азаматтардың әл-ауқаттылық деңгейін көтеруге
бағытталған мемлекеттік инвестициялық саясаттың басым міндеттері мен
қағидаларын дайындау қажет. Сондай-ақ,ұлттық экономиканың негізгі жєне
стратегиялық салаларындағы шетелдік компаниялардың басымдығын әлсірету
мақсатында шетелдік инвестицияларды қажетті деңгейге дейін өсіруге, ішкі
инвесторларды ынталандыруға жєне отандық инвестициялар мен ұлттық
капиталдың орнын күшейтуге негізделу керек.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙДЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
Республика Президентi Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының
дүниежүзілік форумында Тұрақты даму - адамзаттың аман қалу амалы деген ой
қорытындысында Қазақстанның экономикасының тұрақты бағытында бейімделе
бастағанын айтып кетті [1].
Қазіргі таңда теориялық экономикалық ғылым мен әлемдік өркениетті
тәжірибеде тұрақты даму концепциясы өзінің лайықты орны мен бағасын алды.
Тың мәселе болғандықтан ғалымдар, саясаткерлер мен экономистер тарапынан
оған деген қызығушылық орасан үлкен. Сондықтан ғылыми әдебиеттер мен баспа
ақпарат көздерінде тұрақты даму мен экономиканы тұрақты дамыту мәселелеріне
арналған біраз құнды еңбектер мен мақалалар жарыққа шықты.
Тұрақты дамудың көптеген анықтамалары мен көрсеткiштерi қалыптасуда.
Олар кең диапозонда: жай тепе-теңдіктен жүйелік және біртұтастық
түсініктері арасында қолданылып келеді. Тұрақты даму түсінігі көпжақты
кең көлемде қолданатын ұғымға айналып отыр. Тұрақты дамуды экономика тек
қана оңды дамып отырған кезең деп біржақты қарамауы керек. Тұрақты даму
ұғымы қолданылғанда ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылады да, көптеген
процестер мен көрсеткіштердің негізінде сондай тұжырым жасалынады.
Ойланудың абстрактілі тәсілі қолданылу барысында зерттеушілір зерттеліп
жатқан құбылыстарға тән емес, оның түпкілікті мәнін ашпайтын кездейсоқ
белгілер мен қосалқы процестерден ойын алшақтатады. Сөйтіп зерттеуші
құбылыстың немесе процестің ішкі дүниесіне еніп, олардың нағыз мәнін ашады.
Абстрактілі ойлану тәсілі арқылы тұрақты даму категориясын төмендегідей
түсінуге болады:
- тұрақты даму тек қана оңды, яғни бір түрлі сипаттағы даму деп
түсінбеу керек. Экономикалық даму, әдетте, белгілі бір уақыт аралығында
орын алады. Демек, тұрақты дамудың сипатын ашу үшін қысқа мерзімдік
экономикалық дамуды емес (3-4 ай, немесе 1-3 жыл), ұзақ мерзім аралығы
алынады (5, 10, 15, 20 жыл). Қысқа мерзім аралығы алынса, онда экономикалық
дамудың сипатына дәл баға берілмейді, себебі әртүрлі себептерден дәл сол
мезетте экономика дағдарыс қарсаңында немесе дағдарыстық жағдайда болуы
мүмкін. Немесе, экономика қазір жақсы дамып отырғанына қарамастан, 3-4
жылдан кейін, мысалы, ауыр экономикалық жағдайға душар болу қауіпін
байқамай қалуы мүмкiн. Сондықтан, тұрақты даму концепциясы ұзақ
мерзім аралығындағы экономикалық дамуды зерттеуге бағытталады.
- тұрақты даму концепциясы дәстүрлі қалыптасқан “экономиканың циклді
дамуы” теориясын жоққа шығармайды. XIX ғасырдың көрнекті ғалым-экономистерi
С.Кузнец, И.Шумпетер, Дж.М.Кейнс, К.Маркс, Н.Кондратьев, С.Жуглар нарықтық
экономиканың циклды дамуының экономикалық заңдылығын дәлелдеп берген.
Экономикалық заңдарды өзгертуге ешкімнің құдіреті жетпейді, өйткені олар
объективті (яғни адамдардың қалаулары мен еріктеріне тәуелді емес). Демек,
тұрақты даму барысында да циклдық толқындар орын алып отырады. Бірақ,
тұрақты даму концепциясын басшылыққа алған мемлекет өзінің экономикалық
саясатының басымдылығы ретінде экономиканы дағдарысқа жібермеу, онда
экономиканы тұрақтандыру саясатын ұсынады.
- экономиканың құлдырауын тоқтатып немесе тоқыраудан шығарып,
қайтадан жаңа деңгейде макроэкономикалық тепе-теңдікті орнату арқылы
экономиканы даму траекториясына шығару.
Қоршаған ортаны қорғау және дамыту бойынша Бүкіл әлемдік Комиссияның
есебінде тұрақты дамудың төрт негізгі мәселелерін атап өтті [2]. Олар:
– адам өміріндегі табиғат базаларының қысқаруы;
– кіріс пен активтердің теңсіз бөлінуі;
– кедейшілік деңгейінің өсуі;
– әлемге қауіп пен қауіпсіздік.
М.Қажыкен тұрақты даму мәселесінің туындауын дүниежүзілік
қауымдастықтың жалпы планетарлық деңгейде біртұтастық бағытта даму
процесінің әсері деп тұжырымдайды [3].
Тұрақты даму теориясының қалыптасу процесінің ерекшеліктері мен қарама-
қайшылықтары жоғарыда қарастырылған концепциясында кеңінен орын алып отыр.
Әрбір концепцияда тұрақты дамудың әр жақтарының экологиялық, экономикалық,
әлеуметтік басымдылықтары негізге алынған.
Бірсыпыра концепциялар экологиялық басымдылықтарды алдыңғы орынға
қояды. Бұл концепциялар тұрақты дамудың алғашқы түсінігіне көп көңіл
бөлген. Қазіргі және болашақтағы қажеттіліктер осы мәселе көлемінде көрініс
тапқан. Осыдан барып табиғи ресурстарды болашақ ұрпақ үшін сақтау, қоршаған
ортаны қорғау мәселелері тұрақты даму теориясының басты бағыты болып
қалыптасқан.
Елімізде және алыс-жақын шетелдерде жүргізілген жүйелі статистикалық
талдау экологиялық жүйе мен экономика арасындағы өзара тығыз байланыстың
бар екенін көрсетеді. Бұл байланыстардың беріктігі көптеген жағдайда
антропогендік теріс әсерлерден нашарлап бара жатқан қоршаған ортаның
жағдайына байланысты. Антропогендік әсердің табиғи процестерге қаупі орасан
зор, кейбір аймақтың, тіпті континенттің табиғи жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz