Айырша без

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
І. Кіріспе:
ІІ Негізгі бөлім:
1. Қалқанша без
2. Айырша без.
3. Гипофиз (ми қосалқысы)
4. Эпифиз (томпақ дене)
5. Бүйрек үсті без
6. Ұйқы бездер
ІІІ Қорытынды:
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер:

Кіріспе
Эндокринді жүйеге - қан мен лимфаға гормон бөлетін бездер мен
мүшелер мен мүше бөлікшелерінің (тыныс алу, зәр шығару, ас қорыту
жүйесіндегі) жеке жасушалар немесе эндокриноциттер жатады.
Гормондар - ағзадағы мүшелердің кызметін реттей отырып, оны бірде
бәсеңдетіп (тежеп) не үдетіп отыратын жоғары активті зат. Мысалы, ағзадағы
зат алмасу процестері, дененің өсуі мен, репродуктивті қызметтер де
гормондардың әсеріне байланысты. Ішкі секреция бездерінің
құрылысындағы ерекшелігі, безден шығатын өзектері болмайды. Сондықтан
бездерден бөлінген гормондар тікелей қан мен лимфаға бөлінеді. Осыған
байланысты эндокринді бездер қан тамырларымен тығыз қамтылған. Бездердегі
қан тамырлар түрі - с и н у с о и д т ы (қабырғаларында көптеген
санылаулары бар). Ағзадағы жеке кездесетін эндокриноциттер мушелердің
құрамындағы тіндерінде орналасады. Олардан бөлінген гормондардың көбі
белокты - (пептидтер, олигопептидтер, гликопептидтер), ал біразы амин
қышқылдарының туындылары мен стероидтар (жыныс гормондары) болып саналады.
Гормондарға тән қасиет - олар белгілі бір жасушаларға (мишеньдерге)
әсер етеді, Ал, бұл жасушалардың өзіне қажетгі ғана гормондарды танитын
рецепторлары болады.

Нерв жүйесінің эндокринді бездермен байланысы

Нерв жүйесі мен эндокринді бездердің жасушалары мүшелерге
гуморальді реттеуші факторларды бөледі. Эндокриноциттер қанға гормондар, ал
нерв жүйесіндегі нейрондар нейротрансмилерді бөледі, бұлардың көбі
нейроаминдер, оларға - норадреналин, серотонин, мелатониндер жатады. Бұлар
көбінесе синаптикалық; қуыстарға бөлінеді. Орталык бездерге жататын:
гипоталамустың құрамында эндокринді қызмет атқаратын - нейроаминдер мен
олиголептидті гормондар бөліп шығаратын нейросекреторлы нейрондар бар.
Эндокринді жүйенің бездері бір-бірімен күрделі байланысып, бірнеше топқа
бөлінеді.
Эндокринді бездердін түрлері: (жіктелуі)
І. Орталык эндокринді бездер: - гипоталамус (нейросекреторлы
ядролары), гипофиз (аденогипофиз, нейрогипофиз), эпифиз.
ІІ. Шеткі эндокринді бездер: - қалқанша, қосқалқанша бездері мен
буйрек үсті бездері.
III. Аралас бездер: - эндо-экзокринді кызмет аткаратын бездер:
гонадалар (аталық, аналық жыныс бездері), плацента, ұйқы безі,
IV. Жеке гормон бөлетін эндокриноциттер:
а) нейроэндокринді жасушалар (эндокринді емес мүшелердегі)
б) стероидты және басқа да гормондар бөлетін жеке эндокриноцитгер.
Гипоталамус - эндокринді бездердің қызметін ретгейтін ең маңызды
нерв жүйесіндегі орталық - Ағзадағы висцеральді нервтердің қызметін
бақылап, оны гормональді қызметтермен байланыстырып отыратын - гипоталамус.
Нерв және эндокринді жүйелердін байланысын жүзеге асырып гормондар бөлетін
гипоталамустың нейросекреторлы жасушалары. Бұл жасушалар (нейрондар)
гипоталамустың нейросекреторлы ядроларының құрамында орналасады.
Нейросекреторлы нейрондар (neuronum secretorium) гипоталамустың сұр затында
орын алады (оқулықтың Х-белімде). Бұл нейрондар гипоталамустың құрамындағы
ядроларды (30-шақты) түзеді де, олар алдыңғы, ортаңғы (медиобазальді,
туберальді) және арткы топтарға жіктеледі.
Гипоталамустың алдыңғы бөлігіндегі ядроларына: -супраоптикалық және
паравентрикулярлық топтары жатады. Супраоптикалық ядроларының құрамында ірі
холинергиялық нейросекреторлы нейрондар болады, Бұл нейрондардың денесі мен
өсінділерінің құрамында көптеген секреторлы түйіршіктері болады да, ал
аксондары медиальді төмпешіктен өтіп, гипофиздін аяқшасы арқылы,
гиглофиздің артқы бөлігіндегі кан капиллярымен байланысады (синапс түзеді).
Мұндай байланысқан жерлері Херринг детшіктері деп аталады. Ал
паравентрикулярлы ядролары да күрделі құрылым болып табылады. Бұл
ядролардын орталық бөлігінде ірі нейросекреторлы нейрондардың аксондары
гилофиздің артқы бөлігіне өтіп гормондар бөледі. Осы аталған ядролардан
бөлінген белокты гормондарына вазопрессин немесе антидиуретикалық гормон
(АДГ) мен окситоцин жатады. Паравентрикулярлы ядроның шеткі бөлігі майда
нейросекреторлы (адренергиялық) нейрондардан тұрады, ал бұлардың аксондары
медиальді төмпешікке (эминенция) бағытталады. Гипоталамустың оргаңғы
бөлігіндегі ядролардын (медиобазальді, туберальді) нейросекреторлы
нейрондарына аденогипо-физотропты нейрогормондар бөледі. Бұл нейрогормондар
төменгі молекулалы олиготептидтерге жататын либерин мен статин. Либерин -
гипофиздің алдыңғы және ортаңғы бөліктерінің гормональді қызметін үдетсе,
ал статин бұл қызметін тежейді. Либерин мен статин гормондары арқуатты және
вентромедиальді ядролардан да синтезделінеді.
Гипофиз. Адам ұрығының 4-5 аптасында эктодермадан немесе ауыз
қуысының гипофиздік қалташығымен мидың түбінен пайда болған нейрогипофиздің
өсіндісінен дамиды. Гипофиз қалташығының эиителиінен бездің алдыңғы, орта
бөліктері дамиды. Ал, соңғы бөлігінің бастамасы нейральді (нерв тінінен).
Құрылысы. Гипофиздің сырты талшықты капсуламен қоршалған.
Капсуладан көптеген пердеяер тарап, гипофизді үш бөлікке бөледі. Олар:
алдыңғы (аденогипофиз) ортаңғы және артқы (нейрогипофиз) деп аталады.
Гипофиздің алдыңғы бөлігі немесе, аденогипофизде аралық және тубералъді
бөлігін немесе өзегін ажыратады. Алдыңғы бөлігі - эпителиальді жасушалардың
бауларынан түзілген, арасында өте жұқа дәнекер тінді перделері мен
синусоидты капиллярлар бар аденоциттер. Бұл аденоциттер бояу қабілетіне
байланысты екі топқа бөлінеді: хромофилъді, хромофобты аденоциттер болып.
Аденоциттердің хромофилъді турі көбінесе алдыңғы бөліктің шегінде
орналасқан, цитоплазмасында көптеген туйіршіктері бар эндокриноциттер.
Хромофобты эндокриноииттер алдыңғы бөліктің ортасында орналасқан,
цитоплазмасы нашар боялатын жасушалары бар. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің
хромофильді эндокриноциттері базофильді және ацидофилді болып екіге
бөлінеді. Базофильді эндокриноциттер өте ірі, гипофиздің алдыңғы бөлігінде,
орта есеппен 4-1.0% -ке тең. Цитоплазмадағы түйіршіктері негізгі бояулармен
боялады да, құрамында гликопротеидтері болады, бұлар көптеген гормондардың
биосы қатысады. Мұндай базофильді аденоциттердің екі түрін ажыратады.
Біріншісінде ядросы дөңгелек не сопақша, аденоциттердің ығысып
орналасқан, цитоплазмасында Гольджи комплексі сақина тәрізді болып "макула"
түріндегі орталығы болады. Митохондриялары секреторлык түйіршіктерінің
мөлшері 200-300 мм. Бұлардың бөлетін гормоны - гонадотропты, сондықтан
бұларды гонадотропты эндокриноциттер дейді. Гонадотропоциттердің бір турі
жыныс безіндегі фолликуллаларды дамытатын гормон фоллитропин, ал екінші
түрі сары дене безінің гормоны -лютропинді синтездейтін эндокриноцитгер.
Ағзада жыныс гормондары жеткіліксіз болса, гипофиздің алдыңғы бөлігін
гонадотропоциттерінде "макула" - Гольджи комплексі жақсы, ірі вакуолиларға
айналады, ядросы цитоплазманың бір шетіне ығысады. Мұндай гонадоциттерді
"кастрация " жасушалары дейді, Базофильді аденоциттерінің екінші түрі -
сопақша созылған, қалың боялған туйіршіктері бар, 80-150 нм,
цитоплазмасында гликопротеидтері аз, бұлар тиротропин гормонын синтездейді,
бұл гормон болса қалқанша бездің қызметіне әсер етеді, сондықтан бұлар
тиротропты аденоциттер болып табылады.
Ацидофильді эндокриноциттер, базофильділерге қарағанда көлемі
кішілеу, гипофиздің алдыңғы бөлігі аденоциттерінің 30-35% құрайды.
Цитоплазмасында қышқыл бояулармен боялатын тығыз белокты түйіршіктері
болады. Ацидофильді эндокриноциттер екіге бөлінеді:
Соматотропты эидокриноцитер бөлетін гормоны соматотропин, сүйек
тінінің өсуін реттейді. Соматотропоциттердің түйіршіктерінің d=350-450 нм,
бұл өсу процессіне қатысты гормон болып саналады. Екіншісі мамлютропты
эндокриноциттер, не пролактиноциттер бөлетін гормоны пролактин, бұл сүт
безінің секрециясының биосинтезін тездетеді. Бала туылғаннан кейінгі
мерзімде анасында сүт безі тез дами бастайды да, сүттің бөлінуін реттейді.
Хромофильді эндокриноциттердің тағы бір түріне кортикотропты
эндокриноциттер жатады. Олар гипофиздің алдыңғы бөлігінің ортасында
орналасқан белокты гормон синтездейтін аденокортикотропты (АКТГ)
эндокриноциттер.
Хромофобты - эндокриноциттері гипофиздің алдыңғы бөлігінің
аденоциттерінің 60% кұрайтын, қызметі әр түрлі кезеңде болатын,
түйіршіктері білінбейтін эндокрииоциттер. Бұлардың арасында жұлдыз тәрізді
ұсақ түрлері де кездеседі. Кейде олар топталып дөңгелек фолликула пішіндес
денелер де құрайды.
Орта бөлігі - аденопгофизге жанаса орналасқан этителиоциттерден
жіңішке тізбек. Бездің бұл бөлігінде меланотропин мен липотропин юрмондарың
синтездейтін эндокриноциттері бар. Ағзада бұл гормондар майдың және
пигменттің, алмасуына қатысады.
Аденогипофиздің тубералъді - безді мимен, оны гипоталамус аймағы
-мен жалғастырады, құрамында эпителий жасушаларыньщ тізбегі бар бөлігі.
Аденогипофизбен гипоталамус аралығындағы қан тамырлардың гормондар түзудегі
маңызы. Бұдан безден канды алып шығатын венаға айналады, одан жылжыған қан
мен гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондары қанға шығып (бөлініп),
гипофизді шеткі ішкі секреция бездерімен байланыстырады.
Гипофиздің соңғы бөлігі - немесе нейрогипофиз көбінесе
эпендимоциттер деп аталатын жасушалардан қалыптасқан өсіндісі питуициттер.
Бұлардың жіңішке өсінділері кан капиллярларының базальді
мембраналарында аяқталады. Гипофиздің бұл бөлігі гипоталамустан бөлінген
вазопрессин мен окситоцин гормондарын алады. Осыған байланысты
гипоталамустан келген нейросекреторлық нейрондардың аксондарының Херринг
денешіктері кан капиллярымен түйісіп, аксовазальді синапс түзеді. Бұл
денешіктердің құрамында аталған гормондары бар "жинағыш денешіктер" деп
аталатын жуандалған бөліктері болады, Питуициттер гормон бөлмейді, тек
дайын гормондарды гипоталамустан алып, шеткі бездермен байланысады.

Эпифиз
Эпифиз адам ұрығының 5-6 аптасында аралық, мидағы ІІІ-қарыншаның
жоғарғы бөлігінен пайда болған (эпендимадан дамыған), құрамында
субкомиссуральді мүше бар - без. Ең жоғары даму сатысы баланың 7 жасында
байқалады.
Құрылысы. Сырты нәзік дәнекер тінді капсуламен қоршалып, одан
көптеген перделер бездің ішіне қарай тарап, безді бөліктерге бөледі.
Сондықтан эпифиздің паренхимасы бөлшектерден тұрады. Без
паренхимасында екі түрлі гормон бөлетін пинеалоциттер мен тіректік глиальді
жасушалар болады. Пинеалоциптер көбінесе без бөлікшелерінің ортаңғы
бөлігінде орналасқан. Бұлардың пішіні көп бұрышты, көлемі ірі,
цитоплазмасында көпіршік тәріздес ядросы мен ядрошығы болады.
Пинеалоциттердің денесінен таралған ұзынша өсінділері глиальді тіректік
жасушаларды қоршай өтіп барып, ең соңғы ұштары жуандалып қан
капиллярларының кабырғасымен түйіседі. Осы өсінділердің түйіскен жерінің
(контакт) цитоплазмасында көптеген осмиофильді көпіршіктер, вакуольда және
митохондриялары болады. Безде гормон бөлетін пинеалоциттердің екі түрі
ажыратылады: ашық және куңгірт түсті. Бұларды бездің әр түрлі функциональді
кезеңіндегі түрлері деп білген жөн, немесе адамнға жасына байланысты
ерекшеліктеріне де жатқызуға болады. Күңгірт түске боялған жасушалары
бездің гормональді кезеңіне сай келеді. Глиальды тіректік жасушалары без
бөлікшелерінің шетіне қарай орналасып, қыска өсінділері бездің бөлікше
аралық перделеріне ұласады.
Қызметі. Эпифиздің көлемі өте кіші болғанымен атқаратын кызметі
күрделі, әрі маңызды. Эпифизден бөлінген гормондар: серотонин, мелотонин
(нейроаминдер) жыныс бездеріне гипоталамустың гонадолиберинге және
гапофиздің алдыңғы бөлігіндегі гонадотропиндерге әсер етеді. Эпифиздің
пинеалоциттері көптеген белокты гормондар да бөледі, олар антигонадотропин
мен қандағы калийдің мөлшерін көбейтетін, минералды зат алмасуды реттейтін
пептидтер (саны 40-қа жуық). Бұлардың ішінде ең маныздысы аргинин -
вазотоцит, тиролиберин және тиротропин.
Жасқа байланысты ерекшелігіне - эпифиздің максимальді өсуі баланың
5-6 жасында байқалады да, сосын инволюцияға ұшырайды, Мұндай жасқа
байланысты кері дамуы нәтижесінде көптеген пинеалоциттері атрофияға ұшыра
жойылады. Ал бездің стромасы қалыңдайды да онда фосфаттар мен карбонатты
тұздар шөгіп (пайда болып), қатпарлы денешіктер түрінде "ми құмдары"
(немесе тастары) пайда болады.
Васкуляризациясы. Бездің артериясы көптеген капиллярларға, одан
венаға айналады. Вена тармақталмай-ақ тор түрінде субкапиллярлы байламдар
түзеді де қалқанша бездің венасымен байланысады.
Иннервациясы. Симпатикалык, парасимпатикалық нерв өрімдері аркылы
жүзеге асады.

Шеткі эндокринді бездер
Эндокринді бездердің ішінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.