Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неологизмдік терминдер және оларды аударудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... .
2.2. Реалия, терминдер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару
мәселелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ. Бұған келіссек, біз
аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қасаң тұрақтылық болмаса керек.
Аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды
(ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын,
қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек. Өйткені қарым-қатынас
ешқандай стандарттық қалыпқа көнбейді. Мұндай жағдайда басты мақсат - өзге
тілдегі айтылған, жазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау,
парықтау. Мұнан шығатыны – тілден тыс адам жоқ, адамнан тыс тіл жоқ, ал
адам болса, оның негізгі бір қыры – қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы
екендігі. Ал аралық дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау – ұлтаралық
қажеттілік. Осы айтылған ойлар тұрғысынан келсек, аудармаға оның қоғам
тағайындаған қызметі жағынан, коммуникативтік мәнділігінің мөлшері жағынан
да анықтама беруге тура келеді. Өйткені жақсы аудару үшін екі тілді білу
жеткіліксіз. Ол үшін табиғаты күрделі, қайшылықты аударма заңдылықтарын
білу керек, аударма мен аудармашыға қоғам тарапынан қойылып отырған
талаптарды білу қажет.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын
анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын
түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын
бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүйесіне көмектесу. Аударма
предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін
анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп
береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен
айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала
сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма
теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір
нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде
айналымда қолданылып отыратын санаттар.
Аударма теориясының жүзелік маңызы сол, ол аудармашының өз бетімен
субъективтік жолмен тілге, ойға еркіншілік, нақтырақ айтсақ, қиянат жасауын
мейілінше шектейтін объектіивті, ғылыми негізделген ұстанымдардың
қажеттілігін көрсетіп береді. Аударма теориясының бұл қызметі объектівті
қажеттіліктен туады, өйткені кез келген сыни-шығармашылдық іс өзінің
белгілі бір заңдылықтарын айқындауды, теориялық қорытындылауды қажет етеді.
Бұл неғұрлым кең көлемді қорытындылар, пайымдаулар жасауға, оны басқа
көптеген жағдайларға, сәттерге бірден қолдануға, жұмыстың ретсіздігін,
жүйесіздігін оңдауға, қиындықтарды еңсеруге мүмкіндік береді.
БӨЛІМ I
АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Терминдер – өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық,
функционалдық ерекшеліктері бар тілдің өзгеше категориясы. Аталған
ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу,
калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам
қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми, кәсіби
деңгейлерін айқындайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби
және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын
бейнелейді. Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік
құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп,
әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын
айқындайды. Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз,
терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік
саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түсінігі жайлы арнайы
білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау
қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше
бір түрдегі негізін сипаттайды. Терминдердің концептуалдық құрылымын
анықтауда ұғым мен мазмұн мәселесінің маңызы зор. Себебі терминнің
концептуалды құрылымы дегеніміз – белгілі бір ұғымдық сала иелерінің
коммуникативтік байланысын қамтамасыз ететін референциялардың инвариантты
жүйесі, оны концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын
байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен
тікелей байланыс мазмұнды аспект арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан
концептуалдық құрылымның өзі де белгілі бір семантикалық және ұғымдық
категориялармен сипатталады. Бұл үшін біз сема немесе семантикалық
белгі категорияларын қолданғанды жөн көрдік. Егер терминді тек жеке сөз
ретінде ғана қабылдамай, оны белгілі бір терминологиялық жүйе бірлігі
ретінде қабылдайтын болсақ, онда ол өзінің негізінде бүкіл сол жүйенің
құрылымдық және мазмұндық жақтарын сипаттауымен қоса, онымен семантикалық
қатынаста болуы тиіс. Яғни, бір жеке терминнің концептуалдық құрылымын
айқындау арқылы сол терминологиялық жүйенің де концептуалдық құрылымын
анықтауға болады. Қазіргі таңда кез келген ғылым саласының концептуалдық-
ұғымдық аппаратының басты мәселесі терминологиялық синонимия құбылысы болып
табылады. Бұл мәселе мынадай сұрақтардан тұрады: синонимдік терминдерге
стилистикалық қарама-қарсылық қасиеті тән болып табыла ма; терминологиялық
дублеттілікті қалай түсіндіруге болады; синонимдер қатарына қандай
терминдерді жатқызуға болады және т.б. Біздің ойымызша, бұл тілдік құбылыс
терминологияның бір ұғым – бір таңба деген негізгі қағидасын жоққа
шығарады. Сондықтан да синонимдік терминдердің терминологиялық жүйедегі
жұмсалымдық қажетсіздігі жайлы пікірлер туындайды. Алайда бұл мәселенің
екінші жағы тағы бар. Кез келген ғылым саласының терминологиясы сол сала
мамандарының қарым-қатынас құралы қызметін де атқарады: ғылыми
конференциялар мен симпозиумдардағы баяндамалар, ғылыми мақала жазу, түрлі
ғылыми және техникалық құжаттамаларды құрастыру, ғылыми-көпшілік
басылымдарға қатысу, ғылыми тақырыптағы ауызша әңгіме және т.б. Осыған
байланысты, бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен белгілеу
қажеттілігі пайда болады. Мысалы, терминологиялық жүйе және терминдер
жүйесі; таңбалық жүйе, семиотикалық жүйе және таңбалар жүйесі; лексика және
сөздік қор т.с.с. Біз қарастырып отырған материал негізінде бір ұғым – бір
таңба шартын қатаң сақтаумен ерекшеленетін синонимді терминдер мағына
жағынан біршама ұқсас болып келгенімен, семалық тұрғыдан ұғымдары айқын
ажыратылады. Мысалы, аударма барабарлығы – барабар аударма – толыққанды
аударма (түпнұсқа мазмұны мен пішін бірлігінің берілуі – түпнұсқаға сәйкес
келетін аударма және т.б. – аударма мәтінінің түпнұсқаға жұмсалымдық-
стилистикалық жағынан сәйкес келуі); баламасыз лексика – реалийлер (білім
алушылардың ана тілінде тең мағынасы жоқ лексикалық бірліктер – нақты бір
әлеуметтік қоғамдастықтың, этникалық топтың ерекшеліктерін құрайтын заттар,
құбылыстар, дәстүрлер және оларды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері);
дәлме-дәл аударма – нақпа-нақ аударма (сөйлем, синтагма, фраза деңгейінде
орындалатын аударма – сөзбе-сөз аударма) және т.б. Ал концептуалдық ұғымы
бір терминдер қатарына мыналар жатады: морфемалар деңгейіндегі аударма –
морфемалық аударма; фонемалар деңгейіндегі аударма – фонемалық аударма;
автоматтандырылған сөздік – машиналық сөздік; автоаударма – авторлық
аударма; агенс – іс-әрекет субьекті; коммуникация акті – айтылым; екі тілді
есептеуіш лексикография – аударылған есептеуіш лексикография; дефиниция –
анықтама т.б. Сонымен, терминологиядағы синонимия құбылысы оны
қолданушылардың ғылыми коммуникативтік қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өте
маңызды рөл атқарады.
Терминдер мен терминологиялық жүйелер жалпы лексика мен лексикалық
жүйелерден мына аспектілер тұрғысынан ажыратылады:
1) басқа тілге аудару;
2) басқа тілден алу (кірме сөз);
3) тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
4) мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
5) көп мағыналылық;
6) омонимия;
7) синонимия;
8) антонимия.
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып, атап өткенді жөн көрдім.
1. Аударма. Арнайы лексика сөздерінің аударылуы жалпы тілге емес, сол
заттық-ұғымдық өріске қатысты жүзеге асырылады, өйткені лексикалық
тұрғыдан түрлі жүйелердегі бір сөз әр түрлі аударылуы мүмкін.
Қазақ аударматану терминдерінің басым көпшілігі осы негізде жасалған.
Мысалы: сөзбе-сөздік, мақсатты сөзбе-сөздік; өзі туындайтын сөзбе-сөздік,
сөзбе-сөз аударма, уақытша балама, барабар алмастыру және т.б.
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма тілінде баламасының
жоқтығы оны басқа тілден алуға мәжбүр етеді, яғни терминдердің басқа
тілден қабылдануы бастапқы тілдегі ұғымның қабылдаушы тілде жоқтығына
байланысты болады. Мысалы: денотат, трансформация, транслят, рецептор,
селектор, референт-аудармашы, символ, фразалық аударма, аударма-девальвация
және т.б.
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың
сөздері белгілі бір дәрежеде тұрпат межесін өзгертуге немесе айқындауға,
сондай-ақ денотаттардың да қайта аталуға мүмкіндіктері бар. Бұл қасиет
жалпы лексикаға тән емес. Ал сөздер мен олардың мазмұн межесі жасанды түрде
қалыптастырылған жағдайда тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындала түсуі
әбден мүмкін. Себебі бұл тұста атау тікелей ұғыммен емес, таңбаланушы
нысанмен (денотатпен) шартты байланыста болады. Мысалы: адекватты аударма →
барабар аударма; синхронды аударма → ілеспе аударма; адресант → тыңдаушы;
адресат – сөйлеуші; анализ → талдау; аналогия → телнұсқалық; билингв →
қостілді адам; билингвизм → қостілділік және т.б.
4. Мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексикада
бастапқы тұрпат межесі сақталады да, ал бірліктерінің мазмұн межесі
ауысатын құбылыстар да байқалады. Бұл құбылыс жаңа концепциялар туындаған
жағдайларда ғана қарастырылады.
5. Полисемия. Көп мағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес келеді. Көп
мағыналы сөздің мазмұн көлемі маңызды белгілері негізінде бірнеше
бөлшектерге бөлініп, десигнат топтарын бір-бірінен ажыратып тұрады.
Мәселен: барабар аударма – 1) толыққанды аударма; 2) толыққанды
алмастыру; 3) түпнұсқа мәтініне толық сәйкес келетін аударма мәтіні; 4)
стилистикалық ерекшеліктерді ескеретін аударма; 5) түпнұсқа мазмұны мен
пішіні бірлігінің аудармада берілуі; 6) поэтикалық мәтін; 7) әдеби аударма;
баламасыз лексика – 1) баламасы жоқ лексикалық бірліктер; 2) бастапқы тіл
сөздері; сөзбе-сөздік – 1) аудармалық қате; 2) екі тіл таңбаларының жалған
байланысын жасау; 3) тіл нормаларының бұзылуы; 4) аудармашының қатесі;
айтылым – 1) таңбалар тізбегі; 2) хабарлама бірлігі; 3) сөйлеу бірлігі; 4)
мәтіндік шындықтың кіші бөлігі; 5) сөйлеу барысында рәсімделген аяқталған
ой, тұжырым; шығыс тіл – 1) аударма тілі (машиналық аудармада); 2) аударма
жасалған тіл; 3) салғастырылушы тіл; 4) мәтін тілі және т.б.
6. Омонимия. Омонимдер – айтылуы бірдей, мағыналық жақындығы жоқ
сөздер. Омонимдердің пайда болу себебі әр түрлі: 1) көп мағыналы сөздердің
арасындағы семантикалық байланыс үзілуі арқылы жасалады; 2) сөздердің
тарихи дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; 3) кірме сөздер мен төл
сөздердің дыбысталуы жағынан сәйкес келуі арқылы жасалады. Мысалы:
сәйкестік І – бір-біріне сай үйлестік, ұқсастық; сәйкестік ІІ – аударма
жайындағы ғылымның ең негізгі категорияларының бірі. Аудармадағы абсолютті
сәйкестік бастапқы және аударма мәтіндерінің формалды, мағыналық және
ақпараттық құрамдас бөліктерінің сәйкес келуі арқылы сипатталады, алайда іс
жүзінде оған қол жеткізу мүмкін емес деуге болады. Сәйкестік категориясы
аудармада сөзбе-сөздік аударма – еркін аударма оппозициясында көрінеді.
Сондай-ақ, сәйкестік деп бастапқы мәтін бірлігін аудару нұсқаларының бірін
айтады; түпнұсқа І – алғашқы негіз, бастапқы; түпнұсқа ІІ – аудармадағы
бастапқы мәтін, аударма осы мәтіннен жасалады; бейімдеу І – жуықтау,
жақындау, икемдеу; бейімдеу ІІ – 1. рецепторға бірдей әсер ету мақсатында
сипатталған жағдаятты өзгерту нәтижесінде сәйкестіктерге қол жеткізу амалы.
2. мәтіннің түрлі өңделуі; 3. қажетті дәрежеде дайын емес оқырмандар үшін
мәтіннің әзірленуі; қабылдау І – адам миында болатын түсіну, сезіну
процесі; қабылдау ІІ – аудару барысында бастапқы тілде оқу немесе тыңдау іс-
әрекетінің бастамасын білдіреді; нақтылау І – дәлдей түсу, анықтау,
айқындау; нақтылау ІІ – бастапқы тіл бірлігіне қарағанда аударылған бірлік
мағынасының нақты болуына байланысты аударма амалдарының бірі.
Сонымен бірге, аударматану терминдік бірліктерінің материалы негізінде
салааралық терминдер-омонимдер түрлері де анық байқалады. Мысалы, транслят
– транслят (аударматану – радио, теледидар); селектор – селектор
(аударматану – байланыс жүйесі) және т.б.
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше
терминдермен атау қажеттілігі пайда болуы мүмкін. Мысалы, терминологиялық
жүйе және терминдер жүйесі т.б. Терминдер синонимділігі құбылысы автордың
ғылыми сөз байлығын көрсетуімен сипатталады. Ал мына аударматану
терминдерінің концептуалдық мағынасы бірдей болады: бастапқы айтылым,
бастапқы хабарлама – бастапқы мәтін; кинетикалық тіл – ым, ишара тілі;
когнитивтік-танымдық; конвенция – норма; таңбаның коннотативтік мағынасы –
таңбаның прагматикалық мағынасы; қисынды предикат – қисынды баяндауыш;
қисынды субьект – қисынды бастауыш; механикалық аударма – нақпа-нақ
аударма.
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер арқылы
берілетін семантикалық қарама-қарсылықты білдіреді. Антонимия көркем
әдебиетте антитеза сияқты әр түрлі стильдік фигураларды жасап, экспрессия
үшін қолданылады.
Антонимия құбылысы терминологияда терминологиялық өрістің шеткі нүктелерін
белгілеуге, сондай-ақ терминологиялық жүйенің қисынды мүмкіндіктерін
сұрыптауға жағдай жасайды. Мысалы: кеңейту – тарылту, сәйкестік –
сәйкессіздік, ауызша аударма – жазбаша аударма, кіріс тіл – шығыс тіл,
кіріс сөздік – шығыс сөздік, кіріс сөйлем – шығыс сөйлем, лексикалық
жайылма – лексикалық ықшамдау және т.б.
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды.
Терминологиялық өріс бойынша моносемантикалық термин жасалуы тиіс.
Терминдерді талдау барысында ұғымдық өріс ерекшелігіне басты назар аудару
қажет. Бұл тілден тыс негіздемесіз терминологиялық өріс қалыптасуы мүмкін
емес. Себебі жай лексикалық өрістен терминологиялық өрістің айырмашылығы –
оның құрамына жай сөздер емес, арнайы ұғымдарға сәйкес келетін арнайы
лексика жатады.
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды
жолмен туындайтын болған соң, сөзжасамға ерекше мән беріледі. Сол себепті
әрбір терминологиялық өрісте жалпы лексикаға және өрістің басқа түрлеріне
тән емес өзінің сөз тудырушы және сөз түрлендіруші парадигмалары
қалыптасады. Мысалы, аударматану өрісіндегі балама терминіне зат есімді
баламалық, сын есімді баламалық терминдері сәйкес келеді.
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге
жіктеледі. Мысалы, аударматану өрісінің мынадай микроөрістерін атап
көрсетуге болады:
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады:
авторланған аударма, авторлық аударма, бейімдеу, бейімделген аударма,
барабар алмастыру, барабарлық, аударма барабарлығы, барабар аударма,
антонимдік аударма және т.б.;
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе,
аудармашы, АЖО (автоматтандырылған жұмыс орны), кіріс сөздік, кіріс тіл,
шығыс сөйлем, шығыс сөздік, шығыс тіл, іріқұрылым бірліктері, машиналық
сөздік, машиналық интерпретация, машиналық құрылым және т.б.
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы,
фельетонды мақалалар аудармасы, көркем аударма, техникалық әдебиет
аудармасы, ғылыми әдебиет аудармасы, қоғамдық-саяси әдебиет аудармасы,
патенттік рефераттар аудармасы, құжаттар аудармасы, мәтін тақырыптарының
аудармасы, кино-бейне материалдар аудармасы және т.б.;
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі
бағдарлау үрдісі, аудармашылық шешімдердің жүзеге асырылу үрдісі,
аудармашылық шешімдерді іздестіру және қабылдау үрдісі, аудармашылық
шешімдерді іздестіру немесе таңдау үрдісі, оңтайлы шешімді іздестіру
үрдісі, бағдарлау үрдісі, коммуникация акті, екі тілді коммуникация акті,
аудармалық іс-әрекет, аудармалық амалдар және т.б.;
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма
практикасы, таңбалық аударма, мазмұндық аударма, ілеспе аударма, жазба
әдісі, мәтінді құрақтау әдісі, семантикалық өрісті қысқарту әдісі,
статистикалық оппозициялар өрісі, транформация әдісі, бастапқы мәтінді
трансформациялау әдісі, сүзгілер әдісі және т.б.
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен
экстенциясы ұғымдарымен байланысты болып келеді. Термин интенциясы
дегеніміз – бұл таңбаланушы нысанды белгілі бір ұғымдық өріс шеңберінен
айқындап алу ниеті мен мақсаты. Сондай-ақ, оның ерекше белгісін сипаттайтын
дәл және нақты атаумен таңбалануын білдіреді. Термин экстенциясы – бұл оның
мағынасын көрсететін ұғымдық өріс аумағы. Терминжасамның басты талаптарының
бірі – атаудың уәжді болуы. Ендеше атау қатаң шарттылықтан аулақ болу
керек, кез келген ұғымның атауы уәжді болу керек, сонда өзге тілден еніп,
аударылып немесе жаңадан пайда болып жасалып отырған ұғымның мазмұн-
мағынасы оның атауынан көрініп тұрады. Яғни, атаудың ар жағында тұрған ұғым
аударма немесе түсіндірме сөздіксіз-ақ түсінікті болып тұру керек.
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол тілдің өз сөздік
құрамы, ұлттық лексикасы негізінде жүзеге асырылады. Демек, терминдер тілде
бұрыннан бар сөздер мен түбірлерден жасалады. Осыған орай, терминдер
қатарында сол тілге тән әр түрлі құрылымдық түрлер кездеседі: түбір сөз,
туынды сөз, күрделі сөз, сөз тіркесі және т.б.
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері
төменде келтірілген түрлерде болуы мүмкін:
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз табынан басқа сөз табына
ауысып, мағынасының ешбір өзгеріссіз қалуы): аударылған мәтін - аударма
мәтін;
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының
бірдей өзгеруі): кеңесші - кеңесшілдік; балама - баламалық;
3) модификация (бір сөз табына жататын сөз тудыруға негіз болатын
және туынды терминдер арасындағы айырмашылықтар): аударма - аудармашы.
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі
синтаксистік деривация, екінші және үшінші түрлері лексикалық және
терминдік деривация ұғымдарына сәйкес келеді.
Терминологиялық жүйеде уәжді терминдермен қатар бейуәжді терминдер де
болады. Уәжді терминдер арасында уәжділік деңгейі әр түрлі терминдер
кездеседі. Уәжді терминдердің ішкі құрылымының айқындығы нақты белгілерінен
көрінеді. Жалпы, уәжділіктің төмендегідей түрлері бар: сөзжасамдық-
морфологиялық, семантикалық және синтаксистік. Сондықтан уәжді терминдер
қатарына төмендегідей тұлғалар жатады:
1) аффиксті терминдер;
2) күрделі сөз терминдер;
3) сөз тіркесі терминдер;
4) семантикалық тасымалдаудан пайда болған терминдер.
Осы тұжырымға сәйкес аффикстік терминдер: барабарлық, аударма,
аудармашы, жөнелтуші, сәйкессіздік, сәйкестіктер, балама, баламалық және
т.б.; күрделі терминдер: қостілділік, дереккөз, мәнмәтін, тіларалық,
метатіл, көптілділік, түпнұсқа, референт-аудармашы, аударма-реферат,
аударма-реминисенция, аударма-бейімдеу, аударма – диктант, аударма
–девальвация, микроаударма және т.б.; терминдік тіркестер: ауызекі аударма,
нұсқалық сәйкестік, баламасыз лексика, қысқаша аударма, өзі туындайтын
сөзбе-сөздік, ықтималды болжам, баламалық түрлері, уақытша баламасыз
терминдер, уақытша семасиологиялық байланыстар және т.б. уәжді терминдер
қатарына жатады.
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
не көп, жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктер ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әртүрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырды
Терминологиялық электрондық қор жасау жөніндегі әңгіме де шешімін
таппады. Әлі күнге дейін осындай қордың болмауынан бір терминнің алты рет
қабылданған кезі де болыпты. Терминком терминдер мен атаулар мәселесін
мықтап қолға алуға тиіс. Қоғам өмірінің экономика, ғылым-білім, мәдениет
пен өнер сияқты секторлары өз кезегінде сала-салаға тарамдалып кететіні
белгілі. Міне, осы салалардың әрқайсысында басшылыққа алынатын бір ғана
сөздік болуға тиіс. Оған сол салада шығып үлгерген барлық сөздіктердегі
қамтылған және жұртшылық қабылдаған сөздер екшеліп алынуы керек. Бұл жерде
ескерте кететін бір мәселе - мен ресми тіл, заң терминдері жөнінде айтып
тұрмын. Ал жалпы қазақтың тіліне мұндай талап қоя алмайтынымыз белгілі. Бір
ұғымды бірнеше синониммен айтуға болатын қазақ тілінің мүмкіндігін мұндай
талаппен тұсаулап тастауға, әрине, болмайды.
II БӨЛІМ
НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР
2.1 Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері.
Неологизм терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып
тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. Неологизм сөзін грек
тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды білдіреді.
Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен, өлшенбейді.
Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі қолданысқа түседі.
Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің
қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Спутник, космос сөздері
ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір актив лексикаға
қосылған жай сөздер. Тіпті бүгінгі таңда қазақ тіліне енген болған веб
сайт, интернет, сөздері де күнделікті баспасөз беттерінде жиі қолданылып,
актив лексика қатарына өту процесін бастан кешіріп жатыр. Бірақ кей
неологизмдер өзінің жаңа қолданысқа түскендік белгісін ұзақ сақтауы да
мүмкін. Мысалы, құранды жем, пішендеме сияқты сөздер қолданысқа түскеніне
көп уақыт болса да, көпшілікке түсінікті болатындай дәрежеге жете алған
жоқ. Себебі олар мал шаруашылығымен шүғылданатын адамдардың ғана қажетін
өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер мен көнерген сөздерді өзара
салыстырсақ, әрдайым неологизмдер аз кездеседі. Оның себебі көнерген
сөздердің ұмытылу процесі мен неологизмдердің актив лексика қатарына өту
процесі бірдей емес.
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
сөздер.
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор
қолданысындағы жаңа сөздердің жайы басқашалау. Себебі жеке автордың
стильдік мақсатта қолданған өзіндік жаңалығы сол күйінде неологизм болып
қала беруі, актив лексика қатарына енбеуі де әбден мүмкін. Мысалы, С.
Сейфуллиннің
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағы жаңа қоғамды көтеріңкі
стильде образды айту үшін кызыл сарай сөзі қолданған. Бірақ ол актив
лексикаға кірмейді.
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа
сөздер кездеседі. Ол да жазушының өз қолданысы болып табылады.
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір
сөздік бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі
күнге дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып
табылады. Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі
түрлі көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде
жаңадан қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе,
екіншіден бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым
саласын, мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor - ядролық реактор, biocide-
биологиялық соғыс және т.с.с.
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер
объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні
зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа
қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді
белгілейтін боламыз.
Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөзөнімділігі, сөзқұрау, конверсиялық
(өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші
есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико- семантикалық тәсіл,
дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық
тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла
бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары
бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа
сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер
құрылады.
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде.
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің
себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен
құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін
түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп
көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық
байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің
морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, etс. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитациясы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жіберу.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер.
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге
болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының – негізгі тілі – француз
тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері
тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл
категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз
ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika,
glasnost .
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа
қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау).
Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті.
Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
If the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөз таластыру, мұнда
қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман, фотосуреттерден
тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады:
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық
жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде күрделі
сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің
саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа
сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және
жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен жартылай
аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана
мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-
, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
терминделгендігі және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы,
muson– қарапайым бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,
ecological –экологиялық, mini - bikini ).
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic
кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және
бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik,
осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-
, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей
бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен
тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-
V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын
тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен
байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker – a person, who wants
is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан
ашу, құдайға сенуші.
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған
неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының
барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V
және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) – жауап беріңізші,
өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны баиды, жаңа сапалар
қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты.
Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің
құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл
күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі
бар: неологизм –аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер).
Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура
терминдерден гөрі жиі қолданылады:
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС
командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің
акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің
ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың іщінде
кейбір сөздер –кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі
сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және
жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және
оқырманға айқын әсер тигізеді.
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі
амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық
сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ– er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде,
едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдері құрылды: baby – boomer, онжылдықтың
соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі
кезде ұрпақ baby – boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары
me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-
nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы:
сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық
моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе
морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады – айрықша және қайталанбайтын
авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу,
күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін,
оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл
моделінде құрылуы қажет.
Аудару барысында неологизмдік терминдердің мағынасын анықтау әдістері
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында
неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз:
неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын
контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын
анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде
Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы
басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта
көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек.
Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның
қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде
тіркеледі. Олардың ішінде Мұстапа Бұралқыұлының Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, Т. Жанұзақовтың Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 50 мыңға жуық
сөз бен сөз тіркесі, А. Ысқақов, Н. Уәлилер басқарған Қазақ әдеби тілінің
сөздігі он бес томы, С. Қ. Әлісжановтың Қазақ терминологиясы: теория
және тәжірибе еңбектерін атап көрсетуге болады. Сонымен қатар сөздіктер
объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан пайда болған
сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар сөздіктеріне
басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни тосын неологизмдерді
қосудан сескенеді. Мұндай сөздер көбіне аз өмір сүреді және тез жойылып
кетеді.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш
рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан
неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді.
Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады.
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай
шешуші рөлді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да,
аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст
(микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді.
Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған
бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең
мағыналы контекст дегеніміз–сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің
байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу
мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма
(мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің
мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік
бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар.
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп
ажыратуға болады.
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем
қолданылатын синтаксистік конструкцияны атаймыз. Лексикалық контекст
лексикалық бірліктің, сөз және тұрақты сөз құрауыштардың қарым-қатынасын
айтамыз.
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің
қай сөз табына жататындығын анықтай алады. Неологизмдердің мағынасын
айқындауда лексикалық контекст шешуші роль атқарады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің
мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын
тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай
әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру,
сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді.
Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа
мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі
бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк
ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез
арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы
деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз
белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз
қалыптастырушылардың үштен бірі – күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге
ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын
құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және
грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін
жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің
неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады.
Салыстырайық: "closingbank " – бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы
банк, " closingbank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық
қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе
дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек
жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certificate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені
шектеу.
fill-or-kill order- клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе
жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін
жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды
қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын
ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде “cyberrape” сөзінде r әрпі түсіп қалмай
қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further
by using an even more emotive term “cyberrape”, to describe the actions of
Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін
пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс
Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер
байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам
жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге
жазылғандар.
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық
белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын
анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II. НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Неологизмдік терминдер және оларды аударудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... .
2.2. Реалия, терминдер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару
мәселелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Табиғатта бір ғана жақты зат та, құбылыс та жоқ. Бұған келіссек, біз
аударма деп жүрген ұғымда қатып қалған, қасаң тұрақтылық болмаса керек.
Аударманы қарым-қатынас құралы дей отырып, біз одан өзге тілдегі хабарларды
(ақпаратты) осы тілге жеткізудің әр түрлі тәсілдерін, амалдарын,
қалыптарын, түрлері мен пішіндерін күтуіміз керек. Өйткені қарым-қатынас
ешқандай стандарттық қалыпқа көнбейді. Мұндай жағдайда басты мақсат - өзге
тілдегі айтылған, жазылған ақпаратты мүмкіндігінше түсіну, байыптау,
парықтау. Мұнан шығатыны – тілден тыс адам жоқ, адамнан тыс тіл жоқ, ал
адам болса, оның негізгі бір қыры – қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы
екендігі. Ал аралық дәнекер арқылы қарым-қатынас жасау – ұлтаралық
қажеттілік. Осы айтылған ойлар тұрғысынан келсек, аудармаға оның қоғам
тағайындаған қызметі жағынан, коммуникативтік мәнділігінің мөлшері жағынан
да анықтама беруге тура келеді. Өйткені жақсы аудару үшін екі тілді білу
жеткіліксіз. Ол үшін табиғаты күрделі, қайшылықты аударма заңдылықтарын
білу керек, аударма мен аудармашыға қоғам тарапынан қойылып отырған
талаптарды білу қажет.
Аударма теориясының міндеті – түпнұсқа мен аударманың арақатынасын
анықтау, белгілі бір әдісті, форманы неге таңдап алып қолданғанын
түсіндіру, ғылыми айғақтарға сүйеніп аударманың жекелеген жайттарын
бақылаудан туған нәтижелерді қорыту, аударма жүйесіне көмектесу. Аударма
предметінің объективтілігі сонда, ол – аударманың нақты мүмкіндіктерін
анықтайды, басқаша айтқанда, аударма төңірегінде не бар екенін көрсетіп
береді. Бірақ аударма болашағында не болатынын болжамайды, екінші сөзбен
айтқанда, оның жүйелеуші, жалпылап қорытушы сипаты бар, алдын ала
сәуегейлену – аударма теориясына жат құбылыс. Мұнымен қатар аударма
теориясының белгілі бір ғылыми ұғымдары, санаттары бар, олар белгілі бір
нақты жағдайға байланысты үзінді түрінде айтылған ойлар емес, жүйелі түрде
айналымда қолданылып отыратын санаттар.
Аударма теориясының жүзелік маңызы сол, ол аудармашының өз бетімен
субъективтік жолмен тілге, ойға еркіншілік, нақтырақ айтсақ, қиянат жасауын
мейілінше шектейтін объектіивті, ғылыми негізделген ұстанымдардың
қажеттілігін көрсетіп береді. Аударма теориясының бұл қызметі объектівті
қажеттіліктен туады, өйткені кез келген сыни-шығармашылдық іс өзінің
белгілі бір заңдылықтарын айқындауды, теориялық қорытындылауды қажет етеді.
Бұл неғұрлым кең көлемді қорытындылар, пайымдаулар жасауға, оны басқа
көптеген жағдайларға, сәттерге бірден қолдануға, жұмыстың ретсіздігін,
жүйесіздігін оңдауға, қиындықтарды еңсеруге мүмкіндік береді.
БӨЛІМ I
АҒЫЛШЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Терминдер – өзіндік құрылымдық, семантикалық, деривациялық,
функционалдық ерекшеліктері бар тілдің өзгеше категориясы. Аталған
ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу,
калькалау, терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам
қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, ең алдымен, ғылыми, кәсіби
деңгейлерін айқындайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби
және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын
бейнелейді. Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік
құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп,
әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын
айқындайды. Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі терминсіз,
терминологиялық жүйесіз бірде-бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік
саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түсінігі жайлы арнайы
білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау
қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше
бір түрдегі негізін сипаттайды. Терминдердің концептуалдық құрылымын
анықтауда ұғым мен мазмұн мәселесінің маңызы зор. Себебі терминнің
концептуалды құрылымы дегеніміз – белгілі бір ұғымдық сала иелерінің
коммуникативтік байланысын қамтамасыз ететін референциялардың инвариантты
жүйесі, оны концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын
байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен
тікелей байланыс мазмұнды аспект арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан
концептуалдық құрылымның өзі де белгілі бір семантикалық және ұғымдық
категориялармен сипатталады. Бұл үшін біз сема немесе семантикалық
белгі категорияларын қолданғанды жөн көрдік. Егер терминді тек жеке сөз
ретінде ғана қабылдамай, оны белгілі бір терминологиялық жүйе бірлігі
ретінде қабылдайтын болсақ, онда ол өзінің негізінде бүкіл сол жүйенің
құрылымдық және мазмұндық жақтарын сипаттауымен қоса, онымен семантикалық
қатынаста болуы тиіс. Яғни, бір жеке терминнің концептуалдық құрылымын
айқындау арқылы сол терминологиялық жүйенің де концептуалдық құрылымын
анықтауға болады. Қазіргі таңда кез келген ғылым саласының концептуалдық-
ұғымдық аппаратының басты мәселесі терминологиялық синонимия құбылысы болып
табылады. Бұл мәселе мынадай сұрақтардан тұрады: синонимдік терминдерге
стилистикалық қарама-қарсылық қасиеті тән болып табыла ма; терминологиялық
дублеттілікті қалай түсіндіруге болады; синонимдер қатарына қандай
терминдерді жатқызуға болады және т.б. Біздің ойымызша, бұл тілдік құбылыс
терминологияның бір ұғым – бір таңба деген негізгі қағидасын жоққа
шығарады. Сондықтан да синонимдік терминдердің терминологиялық жүйедегі
жұмсалымдық қажетсіздігі жайлы пікірлер туындайды. Алайда бұл мәселенің
екінші жағы тағы бар. Кез келген ғылым саласының терминологиясы сол сала
мамандарының қарым-қатынас құралы қызметін де атқарады: ғылыми
конференциялар мен симпозиумдардағы баяндамалар, ғылыми мақала жазу, түрлі
ғылыми және техникалық құжаттамаларды құрастыру, ғылыми-көпшілік
басылымдарға қатысу, ғылыми тақырыптағы ауызша әңгіме және т.б. Осыған
байланысты, бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше терминдермен белгілеу
қажеттілігі пайда болады. Мысалы, терминологиялық жүйе және терминдер
жүйесі; таңбалық жүйе, семиотикалық жүйе және таңбалар жүйесі; лексика және
сөздік қор т.с.с. Біз қарастырып отырған материал негізінде бір ұғым – бір
таңба шартын қатаң сақтаумен ерекшеленетін синонимді терминдер мағына
жағынан біршама ұқсас болып келгенімен, семалық тұрғыдан ұғымдары айқын
ажыратылады. Мысалы, аударма барабарлығы – барабар аударма – толыққанды
аударма (түпнұсқа мазмұны мен пішін бірлігінің берілуі – түпнұсқаға сәйкес
келетін аударма және т.б. – аударма мәтінінің түпнұсқаға жұмсалымдық-
стилистикалық жағынан сәйкес келуі); баламасыз лексика – реалийлер (білім
алушылардың ана тілінде тең мағынасы жоқ лексикалық бірліктер – нақты бір
әлеуметтік қоғамдастықтың, этникалық топтың ерекшеліктерін құрайтын заттар,
құбылыстар, дәстүрлер және оларды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері);
дәлме-дәл аударма – нақпа-нақ аударма (сөйлем, синтагма, фраза деңгейінде
орындалатын аударма – сөзбе-сөз аударма) және т.б. Ал концептуалдық ұғымы
бір терминдер қатарына мыналар жатады: морфемалар деңгейіндегі аударма –
морфемалық аударма; фонемалар деңгейіндегі аударма – фонемалық аударма;
автоматтандырылған сөздік – машиналық сөздік; автоаударма – авторлық
аударма; агенс – іс-әрекет субьекті; коммуникация акті – айтылым; екі тілді
есептеуіш лексикография – аударылған есептеуіш лексикография; дефиниция –
анықтама т.б. Сонымен, терминологиядағы синонимия құбылысы оны
қолданушылардың ғылыми коммуникативтік қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өте
маңызды рөл атқарады.
Терминдер мен терминологиялық жүйелер жалпы лексика мен лексикалық
жүйелерден мына аспектілер тұрғысынан ажыратылады:
1) басқа тілге аудару;
2) басқа тілден алу (кірме сөз);
3) тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
4) мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы;
5) көп мағыналылық;
6) омонимия;
7) синонимия;
8) антонимия.
Осы аталған аспектілерге жеке-жеке тоқталып, атап өткенді жөн көрдім.
1. Аударма. Арнайы лексика сөздерінің аударылуы жалпы тілге емес, сол
заттық-ұғымдық өріске қатысты жүзеге асырылады, өйткені лексикалық
тұрғыдан түрлі жүйелердегі бір сөз әр түрлі аударылуы мүмкін.
Қазақ аударматану терминдерінің басым көпшілігі осы негізде жасалған.
Мысалы: сөзбе-сөздік, мақсатты сөзбе-сөздік; өзі туындайтын сөзбе-сөздік,
сөзбе-сөз аударма, уақытша балама, барабар алмастыру және т.б.
2. Кірме сөз. Бастапқы тілде бар сөздің аударма тілінде баламасының
жоқтығы оны басқа тілден алуға мәжбүр етеді, яғни терминдердің басқа
тілден қабылдануы бастапқы тілдегі ұғымның қабылдаушы тілде жоқтығына
байланысты болады. Мысалы: денотат, трансформация, транслят, рецептор,
селектор, референт-аудармашы, символ, фразалық аударма, аударма-девальвация
және т.б.
3. Тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексиканың
сөздері белгілі бір дәрежеде тұрпат межесін өзгертуге немесе айқындауға,
сондай-ақ денотаттардың да қайта аталуға мүмкіндіктері бар. Бұл қасиет
жалпы лексикаға тән емес. Ал сөздер мен олардың мазмұн межесі жасанды түрде
қалыптастырылған жағдайда тұрпат межесінің өзгеруі немесе айқындала түсуі
әбден мүмкін. Себебі бұл тұста атау тікелей ұғыммен емес, таңбаланушы
нысанмен (денотатпен) шартты байланыста болады. Мысалы: адекватты аударма →
барабар аударма; синхронды аударма → ілеспе аударма; адресант → тыңдаушы;
адресат – сөйлеуші; анализ → талдау; аналогия → телнұсқалық; билингв →
қостілді адам; билингвизм → қостілділік және т.б.
4. Мазмұн межесінің өзгеруі немесе айқындалуы. Арнайы лексикада
бастапқы тұрпат межесі сақталады да, ал бірліктерінің мазмұн межесі
ауысатын құбылыстар да байқалады. Бұл құбылыс жаңа концепциялар туындаған
жағдайларда ғана қарастырылады.
5. Полисемия. Көп мағыналы сөз бірнеше ұғымға сәйкес келеді. Көп
мағыналы сөздің мазмұн көлемі маңызды белгілері негізінде бірнеше
бөлшектерге бөлініп, десигнат топтарын бір-бірінен ажыратып тұрады.
Мәселен: барабар аударма – 1) толыққанды аударма; 2) толыққанды
алмастыру; 3) түпнұсқа мәтініне толық сәйкес келетін аударма мәтіні; 4)
стилистикалық ерекшеліктерді ескеретін аударма; 5) түпнұсқа мазмұны мен
пішіні бірлігінің аудармада берілуі; 6) поэтикалық мәтін; 7) әдеби аударма;
баламасыз лексика – 1) баламасы жоқ лексикалық бірліктер; 2) бастапқы тіл
сөздері; сөзбе-сөздік – 1) аудармалық қате; 2) екі тіл таңбаларының жалған
байланысын жасау; 3) тіл нормаларының бұзылуы; 4) аудармашының қатесі;
айтылым – 1) таңбалар тізбегі; 2) хабарлама бірлігі; 3) сөйлеу бірлігі; 4)
мәтіндік шындықтың кіші бөлігі; 5) сөйлеу барысында рәсімделген аяқталған
ой, тұжырым; шығыс тіл – 1) аударма тілі (машиналық аудармада); 2) аударма
жасалған тіл; 3) салғастырылушы тіл; 4) мәтін тілі және т.б.
6. Омонимия. Омонимдер – айтылуы бірдей, мағыналық жақындығы жоқ
сөздер. Омонимдердің пайда болу себебі әр түрлі: 1) көп мағыналы сөздердің
арасындағы семантикалық байланыс үзілуі арқылы жасалады; 2) сөздердің
тарихи дыбыстық өзгерістерге ұшырауы арқылы; 3) кірме сөздер мен төл
сөздердің дыбысталуы жағынан сәйкес келуі арқылы жасалады. Мысалы:
сәйкестік І – бір-біріне сай үйлестік, ұқсастық; сәйкестік ІІ – аударма
жайындағы ғылымның ең негізгі категорияларының бірі. Аудармадағы абсолютті
сәйкестік бастапқы және аударма мәтіндерінің формалды, мағыналық және
ақпараттық құрамдас бөліктерінің сәйкес келуі арқылы сипатталады, алайда іс
жүзінде оған қол жеткізу мүмкін емес деуге болады. Сәйкестік категориясы
аудармада сөзбе-сөздік аударма – еркін аударма оппозициясында көрінеді.
Сондай-ақ, сәйкестік деп бастапқы мәтін бірлігін аудару нұсқаларының бірін
айтады; түпнұсқа І – алғашқы негіз, бастапқы; түпнұсқа ІІ – аудармадағы
бастапқы мәтін, аударма осы мәтіннен жасалады; бейімдеу І – жуықтау,
жақындау, икемдеу; бейімдеу ІІ – 1. рецепторға бірдей әсер ету мақсатында
сипатталған жағдаятты өзгерту нәтижесінде сәйкестіктерге қол жеткізу амалы.
2. мәтіннің түрлі өңделуі; 3. қажетті дәрежеде дайын емес оқырмандар үшін
мәтіннің әзірленуі; қабылдау І – адам миында болатын түсіну, сезіну
процесі; қабылдау ІІ – аудару барысында бастапқы тілде оқу немесе тыңдау іс-
әрекетінің бастамасын білдіреді; нақтылау І – дәлдей түсу, анықтау,
айқындау; нақтылау ІІ – бастапқы тіл бірлігіне қарағанда аударылған бірлік
мағынасының нақты болуына байланысты аударма амалдарының бірі.
Сонымен бірге, аударматану терминдік бірліктерінің материалы негізінде
салааралық терминдер-омонимдер түрлері де анық байқалады. Мысалы, транслят
– транслят (аударматану – радио, теледидар); селектор – селектор
(аударматану – байланыс жүйесі) және т.б.
7. Синонимия. Тілде белгілі бір ғылыми-техникалық ұғымды бірнеше
терминдермен атау қажеттілігі пайда болуы мүмкін. Мысалы, терминологиялық
жүйе және терминдер жүйесі т.б. Терминдер синонимділігі құбылысы автордың
ғылыми сөз байлығын көрсетуімен сипатталады. Ал мына аударматану
терминдерінің концептуалдық мағынасы бірдей болады: бастапқы айтылым,
бастапқы хабарлама – бастапқы мәтін; кинетикалық тіл – ым, ишара тілі;
когнитивтік-танымдық; конвенция – норма; таңбаның коннотативтік мағынасы –
таңбаның прагматикалық мағынасы; қисынды предикат – қисынды баяндауыш;
қисынды субьект – қисынды бастауыш; механикалық аударма – нақпа-нақ
аударма.
8. Антонимия. Антонимия құбылысы дербес және көмекші сөздер арқылы
берілетін семантикалық қарама-қарсылықты білдіреді. Антонимия көркем
әдебиетте антитеза сияқты әр түрлі стильдік фигураларды жасап, экспрессия
үшін қолданылады.
Антонимия құбылысы терминологияда терминологиялық өрістің шеткі нүктелерін
белгілеуге, сондай-ақ терминологиялық жүйенің қисынды мүмкіндіктерін
сұрыптауға жағдай жасайды. Мысалы: кеңейту – тарылту, сәйкестік –
сәйкессіздік, ауызша аударма – жазбаша аударма, кіріс тіл – шығыс тіл,
кіріс сөздік – шығыс сөздік, кіріс сөйлем – шығыс сөйлем, лексикалық
жайылма – лексикалық ықшамдау және т.б.
Терминдерді терминологиялық өрістен бөліп қарауға болмайды.
Терминологиялық өріс бойынша моносемантикалық термин жасалуы тиіс.
Терминдерді талдау барысында ұғымдық өріс ерекшелігіне басты назар аудару
қажет. Бұл тілден тыс негіздемесіз терминологиялық өріс қалыптасуы мүмкін
емес. Себебі жай лексикалық өрістен терминологиялық өрістің айырмашылығы –
оның құрамына жай сөздер емес, арнайы ұғымдарға сәйкес келетін арнайы
лексика жатады.
Терминологиялық өріс теориясында сөздердің басым көпшілігі жасанды
жолмен туындайтын болған соң, сөзжасамға ерекше мән беріледі. Сол себепті
әрбір терминологиялық өрісте жалпы лексикаға және өрістің басқа түрлеріне
тән емес өзінің сөз тудырушы және сөз түрлендіруші парадигмалары
қалыптасады. Мысалы, аударматану өрісіндегі балама терминіне зат есімді
баламалық, сын есімді баламалық терминдері сәйкес келеді.
Үлкен, ірі терминологиялық өрістер одан кіші, микроөрістерге
жіктеледі. Мысалы, аударматану өрісінің мынадай микроөрістерін атап
көрсетуге болады:
1) Көркем аударма микроөрісі төмендегідей терминдерден құралады:
авторланған аударма, авторлық аударма, бейімдеу, бейімделген аударма,
барабар алмастыру, барабарлық, аударма барабарлығы, барабар аударма,
антонимдік аударма және т.б.;
2) Машиналық аударма микроөрісі: автоматтандырылған ақпараттық жүйе,
аудармашы, АЖО (автоматтандырылған жұмыс орны), кіріс сөздік, кіріс тіл,
шығыс сөйлем, шығыс сөздік, шығыс тіл, іріқұрылым бірліктері, машиналық
сөздік, машиналық интерпретация, машиналық құрылым және т.б.
3) Мәтін аудармасының микроөрісі: газет мәтіндерінің аудармасы,
фельетонды мақалалар аудармасы, көркем аударма, техникалық әдебиет
аудармасы, ғылыми әдебиет аудармасы, қоғамдық-саяси әдебиет аудармасы,
патенттік рефераттар аудармасы, құжаттар аудармасы, мәтін тақырыптарының
аудармасы, кино-бейне материалдар аудармасы және т.б.;
4) Аударма процесінің микроөрісі: аудармашының түпнұсқа мәтініндегі
бағдарлау үрдісі, аудармашылық шешімдердің жүзеге асырылу үрдісі,
аудармашылық шешімдерді іздестіру және қабылдау үрдісі, аудармашылық
шешімдерді іздестіру немесе таңдау үрдісі, оңтайлы шешімді іздестіру
үрдісі, бағдарлау үрдісі, коммуникация акті, екі тілді коммуникация акті,
аудармалық іс-әрекет, аудармалық амалдар және т.б.;
5) Аударма әдістемесінің микроөрісі: аударма техникасы, аударма
практикасы, таңбалық аударма, мазмұндық аударма, ілеспе аударма, жазба
әдісі, мәтінді құрақтау әдісі, семантикалық өрісті қысқарту әдісі,
статистикалық оппозициялар өрісі, транформация әдісі, бастапқы мәтінді
трансформациялау әдісі, сүзгілер әдісі және т.б.
Терминдердің лексика-семантикалық құрылымы термин интенциясы мен
экстенциясы ұғымдарымен байланысты болып келеді. Термин интенциясы
дегеніміз – бұл таңбаланушы нысанды белгілі бір ұғымдық өріс шеңберінен
айқындап алу ниеті мен мақсаты. Сондай-ақ, оның ерекше белгісін сипаттайтын
дәл және нақты атаумен таңбалануын білдіреді. Термин экстенциясы – бұл оның
мағынасын көрсететін ұғымдық өріс аумағы. Терминжасамның басты талаптарының
бірі – атаудың уәжді болуы. Ендеше атау қатаң шарттылықтан аулақ болу
керек, кез келген ұғымның атауы уәжді болу керек, сонда өзге тілден еніп,
аударылып немесе жаңадан пайда болып жасалып отырған ұғымның мазмұн-
мағынасы оның атауынан көрініп тұрады. Яғни, атаудың ар жағында тұрған ұғым
аударма немесе түсіндірме сөздіксіз-ақ түсінікті болып тұру керек.
Кез келген тілде терминжасам процесі, ең алдымен, сол тілдің өз сөздік
құрамы, ұлттық лексикасы негізінде жүзеге асырылады. Демек, терминдер тілде
бұрыннан бар сөздер мен түбірлерден жасалады. Осыған орай, терминдер
қатарында сол тілге тән әр түрлі құрылымдық түрлер кездеседі: түбір сөз,
туынды сөз, күрделі сөз, сөз тіркесі және т.б.
Туынды терминдердің терминжасам процесінің семантикалық нәтижелері
төменде келтірілген түрлерде болуы мүмкін:
1) таза транспозиция (сөздің бір сөз табынан басқа сөз табына
ауысып, мағынасының ешбір өзгеріссіз қалуы): аударылған мәтін - аударма
мәтін;
2) транспозиция (туынды сөздің синтаксистік сипаты мен мағынасының
бірдей өзгеруі): кеңесші - кеңесшілдік; балама - баламалық;
3) модификация (бір сөз табына жататын сөз тудыруға негіз болатын
және туынды терминдер арасындағы айырмашылықтар): аударма - аудармашы.
Осы орайда, біздің ойымызша, семантикалық өзгерістердің біріншісі
синтаксистік деривация, екінші және үшінші түрлері лексикалық және
терминдік деривация ұғымдарына сәйкес келеді.
Терминологиялық жүйеде уәжді терминдермен қатар бейуәжді терминдер де
болады. Уәжді терминдер арасында уәжділік деңгейі әр түрлі терминдер
кездеседі. Уәжді терминдердің ішкі құрылымының айқындығы нақты белгілерінен
көрінеді. Жалпы, уәжділіктің төмендегідей түрлері бар: сөзжасамдық-
морфологиялық, семантикалық және синтаксистік. Сондықтан уәжді терминдер
қатарына төмендегідей тұлғалар жатады:
1) аффиксті терминдер;
2) күрделі сөз терминдер;
3) сөз тіркесі терминдер;
4) семантикалық тасымалдаудан пайда болған терминдер.
Осы тұжырымға сәйкес аффикстік терминдер: барабарлық, аударма,
аудармашы, жөнелтуші, сәйкессіздік, сәйкестіктер, балама, баламалық және
т.б.; күрделі терминдер: қостілділік, дереккөз, мәнмәтін, тіларалық,
метатіл, көптілділік, түпнұсқа, референт-аудармашы, аударма-реферат,
аударма-реминисенция, аударма-бейімдеу, аударма – диктант, аударма
–девальвация, микроаударма және т.б.; терминдік тіркестер: ауызекі аударма,
нұсқалық сәйкестік, баламасыз лексика, қысқаша аударма, өзі туындайтын
сөзбе-сөздік, ықтималды болжам, баламалық түрлері, уақытша баламасыз
терминдер, уақытша семасиологиялық байланыстар және т.б. уәжді терминдер
қатарына жатады.
Терминология бүгінгі күні ең күрделі және проблемасы көп сала. Қазір
не көп, жарыса шығып жатқан жаңа сөздер көп. Сөздіктер ала-құла. Кәсіби,
салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әртүрлі жазылуы бәрімізді де
жаңылдырды
Терминологиялық электрондық қор жасау жөніндегі әңгіме де шешімін
таппады. Әлі күнге дейін осындай қордың болмауынан бір терминнің алты рет
қабылданған кезі де болыпты. Терминком терминдер мен атаулар мәселесін
мықтап қолға алуға тиіс. Қоғам өмірінің экономика, ғылым-білім, мәдениет
пен өнер сияқты секторлары өз кезегінде сала-салаға тарамдалып кететіні
белгілі. Міне, осы салалардың әрқайсысында басшылыққа алынатын бір ғана
сөздік болуға тиіс. Оған сол салада шығып үлгерген барлық сөздіктердегі
қамтылған және жұртшылық қабылдаған сөздер екшеліп алынуы керек. Бұл жерде
ескерте кететін бір мәселе - мен ресми тіл, заң терминдері жөнінде айтып
тұрмын. Ал жалпы қазақтың тіліне мұндай талап қоя алмайтынымыз белгілі. Бір
ұғымды бірнеше синониммен айтуға болатын қазақ тілінің мүмкіндігін мұндай
талаппен тұсаулап тастауға, әрине, болмайды.
II БӨЛІМ
НЕОЛОГИЗМДІК ТЕРМИНДЕР
2.1 Неологизмдер және оларды аударудың теориялық негіздері.
Неологизм терминінің түсінігі және мазмұны
Тіл-тілде жаңа пайда болған және оның жаңа сөз екендігі аңғарылып
тұратын лексика қабатын неологизмдер деп атайды. Неологизм сөзін грек
тілінен аударғанда — тілдегі жаңалық, жаңа сөз деген ұғымдарды білдіреді.
Неологизмдердің актив лексикадан өзгешелігі тек жаңалығымен, өлшенбейді.
Кей сөз пайда болысымен актив лексика қатарына өтіп, жиі қолданысқа түседі.
Енді бірі неологизм қалпын ұзағырақ сақтайды. Мұның өзі неологизмдердің
қандай ұғымды аңғартатындығында болса керек. Спутник, космос сөздері
ұғымымен бірге бүкіл әлемді таңдандыра келген, ал қазір актив лексикаға
қосылған жай сөздер. Тіпті бүгінгі таңда қазақ тіліне енген болған веб
сайт, интернет, сөздері де күнделікті баспасөз беттерінде жиі қолданылып,
актив лексика қатарына өту процесін бастан кешіріп жатыр. Бірақ кей
неологизмдер өзінің жаңа қолданысқа түскендік белгісін ұзақ сақтауы да
мүмкін. Мысалы, құранды жем, пішендеме сияқты сөздер қолданысқа түскеніне
көп уақыт болса да, көпшілікке түсінікті болатындай дәрежеге жете алған
жоқ. Себебі олар мал шаруашылығымен шүғылданатын адамдардың ғана қажетін
өтеуде. Пассив лексика қатарындағы неологизмдер мен көнерген сөздерді өзара
салыстырсақ, әрдайым неологизмдер аз кездеседі. Оның себебі көнерген
сөздердің ұмытылу процесі мен неологизмдердің актив лексика қатарына өту
процесі бірдей емес.
Сонымен неологизмдер дегеніміз - актив лексика қатарына енбеген жаңа
сөздер.
Неологизмдердің бір түрі ретінде қаралып жүрген жеке автор
қолданысындағы жаңа сөздердің жайы басқашалау. Себебі жеке автордың
стильдік мақсатта қолданған өзіндік жаңалығы сол күйінде неологизм болып
қала беруі, актив лексика қатарына енбеуі де әбден мүмкін. Мысалы, С.
Сейфуллиннің
"Негізін сап, қызыл сарай
Жүрміз міне қаласып", - деген өлең қатарындағы жаңа қоғамды көтеріңкі
стильде образды айту үшін кызыл сарай сөзі қолданған. Бірақ ол актив
лексикаға кірмейді.
Мұхтар Әуезов шығармаларында да қарсыласу, миландыру сияқты жаңа
сөздер кездеседі. Ол да жазушының өз қолданысы болып табылады.
Сонымен неологизм түсінігінің дәлме-дәл анықтамасы мен белгілі бір
сөздік бірліктердің неологизмге, қағидаларына қатысты мәселелер қазіргі
күнге дейін шешімін таппаған мәселе болып табылады.
Неологизм түсінігін тереңірек қарастырған А.З.Қазанбаева болып
табылады. Неологизм түсінігін анықтаған зерттеулерді саралай отырып екі
түрлі көзқарастарды байқауға болады. Бірінші неологизм термині тілде
жаңадан қалыптасқан тіл қалыптастырушы үлгідегі сөздермен сәйкес келсе,
екіншіден бұрын-соңды болмаған, белгісіз түсініктерді, затты, ғылым
саласын, мамандықты білдіреді. Мысалы, reactor - ядролық реактор, biocide-
биологиялық соғыс және т.с.с.
Сондай-ақ неологизмдердің өздері де тілде белгілі бір мағынаны
белгілейтін жаңа синонимдерді қалыптастырады. Бірақ бұл синонимдерге
коннотативті бояулар тән, яғни сөздерге жаңадан мән, сипат, маңыздылық
беретін семантикалық және стилистикалық сөз бояуларына ықпал етеді. Мысалы,
boffin (көбінесе әскери мақсаттарда құпия жұмыспен айналысатын ғалым) сөзі
scientist сөзіне жақын синоним болғанымен, басқа семантикалық бояуға ие.
Осы лексикалық инновациялардың пайда болуына, тіл тұрақтылығына,
қолдану жиілігіне байланысты біртектілік байқалмайды. Біреулері тілге енсе,
екінші біреулері қысқаша уақыт ішінде қолданудан шығып кетуі мүмкін. Көбіне
жаңа сөздердің пайда болуы жаңа ассоциациялардың қалыптасуымен байланысты
болғанымен осы кезде сөз түсінігі сақталады, өйткені тіл және жалпы лексика
қарым-қатынас құралы ретінде өз қызметін атқарады, сөздерге қатысты жаңа
түсініктерді бекітіп, қайта өңдейді. Тілдік жүйеде жаңадан пайда болған
неологизмдер біраз уақытқа дейін таралмай, тілдің құрылымдық талаптарына
жауап беретін сөздер ғана кейіннен бірте-бірте тілдік жүйенің орталығына
негізгі сөздік қорға ауысады.
Жаңадан қалыптасқан сөздер тез арада орталыққа еніп, қажетті және
белсенді түрде сөздік құрамға кіреді. Негізінен жаңадан қалыптасқан сөздер
ғылым, техника, мәдениет, саясат салаларында пайда болса, ал неологизмдер
сөйлесу барысында қалыптасады.
Жаңа қалыптасқан сөздер мен неологизмдерді уақытша критерийлер
объективті анықтай алмағандықтан, субъективті критерийлерді қолданудың мәні
зор.
Енді ыңғайлы болу үшін неологизм термині ретінде лексикалық жаңа
қалыптасқан сөздерді де, жеке неологизмдерді де сипаттайтын сөздерді
белгілейтін боламыз.
Ағышын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері
Қазіргі ағылшын тілінде жаңа сөздердің пайда болуының көптеген
әдістері бар, олардың қатарына жаңа сөзөнімділігі, сөзқұрау, конверсиялық
(өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші
есімге айналуы), кері сөз құрылымы, лексико- семантикалық тәсіл,
дыбыстардың кезектесуі және сөздегі екпіннің ауыстырылуы (фонологиялық
тәсіл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да бірдей қолданыла
бермейді және әрқайсысының өзіндік сөзқұрылым процесіндегі салмақтары
бірдей емес. Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа
сөзқұраудың негізгісі болып табылады.
Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұраудың көмегімен 88% жаңа сөздер
құрылады.
Мысалы, басқалар конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді
аз көлемде құрайды, және сөзқұраудың тарихи тәсілдерінің қатарына
өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатын тәсілдер, сөздерде дыбыстардың
кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде дерлік
қолданылмайды. Осыған байланысты бөліп көрсету керек:
- аз өнімді аффикстер;
- абсолюттік өнімділік бұл өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің сөзқұру
элементі ретінде, осы ортада өзінің қолданылуында минималды шектеулі.
Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің басты сипаттамаларының бірі
болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің салмағы басым болады.
Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру
моделінің сипатында басым салмаққа ие. Сөзқұруды өнімділік мағынасы,
моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де
сөзқұру тәсілдеріне де таралады, өнімділік сөзінің өзінің семантикасы
өте кең көлемде.
Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген
аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екендігінің
себебі шығар.
Сөзқұру негізіндегі өнімділік синонимдік термин екенін атап өту
маңызды - сөзқұрулық белсенділік, ол сөздердің құрылулық қабілеті,
мысалы, сөзқұру элементі мен жаңа сөзжасаудың. Модель, аффикс жаңа
сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше пассивті,
бұлардың көмегімен жаңа сөздер аз көлемде құрылады немесе тіптен
құрылмайды.
Л.Гилберт сөзқұрау тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін
түбегейлі ұсынды.
Ол сөзқұрау тәсілі бойынша неологизмнің мына топтарын бөліп
көрсетуді ұсынады:
1. Жеке дыбыстардан немесе дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан
құрылатын, фонологиялық неологизм. Бұл неолоизмде жаңашылдық, жасандылық
байқалады. Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің
морфемімен сыйысады.
Мұндай сөздердің мысалы, соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері
сөздері болады: polysterol, nylon, etс. Немесе, физика, химия, оптикада
және т.б. қолданылып жүрген терминдер.
Polychromatic – көптүсті.
Monochromatic – біртүсті.
Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.
Бұл топқа одағайда туындаған сөздер кіреді.
zizz (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда шығатын дыбыс имитациясы;
to buzz (телефон соғу) – телефон тетігінің жұмысының дыбыс
иммитациясы.
Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың
және дыбысқа еліктеудің имплекациясы.
Сонымен қатар, осы топқа жаңа одағай түрлері шартты түрде кіреді:
Ytch немесе yuck – қатты жиіркенішті білдіретін одағай;
Wow – таң қалу, масаттану;
Ouch бір жерінің қатты ауырғанынан кенет айқайлап жіберу;
Oops – адам бір нәрсені түсіріп алғанда айқайлап жіберу.
2. Шеттен алып пайдаланылған неолоизмдер.
Бұл топтың неологизмі, күшті неологизмге жатады. Олардың жалпы
тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын фонетикалық дистрибуция
жатады. Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне жанаспайтын
морфологиялық мүшені иемденеді. Шеттен алып пайдалануды төрт топқа бөлуге
болады:
а) Өз еркімен шеттен алу. Бұл неологизм бұлағының – негізгі тілі – француз
тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол африка және азия елдері
тілдері, әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады. Бұл
категориядағы неологизмдер көбінесе мәдениет аумағында кездеседі:
discothegue, cinemathegue.
Қоғамдық – саяси өмір:
the Duma - Дума
Күнделікті тұрмыс:
petit dejeuner – азғантай таңғы ас.
ryokan – риокан (дәстүрлі жапон стиліедегі қонақ үиі).
Ғылым және техника және т.б.
б) Бұл топқа варварлық тәсіл жатады – олар жаңашылдықпен ерекшеленетін аз
ғана ассимиляцияланған неологизмдер, мысалы: dolue vita , perestroika,
glasnost .
в) Үшінші топқа – ксенизмдер жатады. Бұлар шындықты, елдің тұрмыс
ерекшелігін бейнелейтін тілдің өзіне тән емес неологизмдер, мысалы:
Kung – fu (кунг –фу)
Ninjia – ниндзя,
Guro- бутерброд түрі.
Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің 14% құрайды және варварлыққа
қарағанда жаңа сөздер көп.
4. Төртінші топты – калька құрайды (басқа тілдің үлгісінен сөз жасау).
Соңғы 25 жылда, ағылшын тілінде кальканың мөлшері бірден азайып кетті.
Заботкина қолданылып жүрген неологизм калькасының үш түрін көрсетті:
If the death ( фр.тілінің dialogue des sourds ) – сөз таластыру, мұнда
қатысушылар бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.
Gliding time ( неміс сөзінен glietzeit) – жылжымалы график;
Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман, фотосуреттерден
тұратын диалог қоспасы бар комикс стилінде.
II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемадан құралған
морфологиялық неологизм. Мұнда бірнеше топты бөліп көрсетуге болады:
Аффикстік нелогизм. Аффикстік бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша барлық
жаңа құралған сөздердің 24% құрайды және болар болмас дәрежеде күрделі
сөздерге жол береді. Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің
саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа
сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда 103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және
жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен жартылай
аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана
мөлшерде болады.Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-
, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.
Қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар қатаң түрде
терминделгендігі және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген (мысалы,
muson– қарапайым бөлшек, histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,
ecological –экологиялық, mini - bikini ).
Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып
тастаудың нәтижесі, сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе
оны өзгертеді, мысалы: aholic, неологизмнен алынып тасталған norkoholic
кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және
бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik,
осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді -super-
, counter-, anti-, - ism.
Сөзқұрау. Соңғы онжылда қосымша сөз ролі айтарлықтай өсті. Ал,
моделдің мөлшері, сол күйінде қалды. Анағұрлым кең тараған моделдер: N + N
-N немесе A+N-N, болып табылады. Мысалы:
High – rise – көпқабатты үй.
Cloth – cap – жұмысшы.
Ratflink – сатқын.
Hard – line – ымырасыз көзқарас.
Earthday – жер тәуліктері.
Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.
Reaganomics– рейганомика, Рейганның саясаты, оның басқару стилін
ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.
Part II + А
Laid – back - әлсірегендік.
Бұл моделдің сөздері, көбінесе неформалды жағдайларда кездеседі.
Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың
күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын
кезеңіне шығады.
Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды
сөздер құрайды.
V+PP
Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, неформалдық қатынас
жағдайының шеңберімен шектелген.
Warm –up - дене жаттығулары арқылы бұлшық еттерді қыздыру;
Be –in – достық кездесу;
a write - off – қолданыстан шыққан;
lie –in – қарсылық демонстрациясының жатын түрі;
a pay out - төлеу.
Компонентті комбинациялық құрылымның тенденциясы күшеюде. 500 дей
бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен
тұрады:
Middle – of- the –read – орташа,
Head – to –head – қоян–қолтық күресу,
Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,
Do –it –yourself - өзің жаса.
Бұлар дәстүрлі моделдер. Бірақ, қазіргі кезде ағылшын тілінде
сөзқұрудың жаңа моделдері пайда болды, бұлар олардың ішіндегі ең
өнімділері:
Abbr+N-N, мысалы:
T-shirt – тениска,
V-ball_ баскетбол,
B-ball- волейбол,
N+Numeral-N
Cats 22 – a directive that is impossible to obey violating somebody,
or some other, egually important – 22 амал Дж.Хеллердің Cats 22 –
атты сатиралық романы шыққаннан кейін, тіл ғылымында пайда болған
жаңақұрудыңкең қолданылуы.
Participle +N-A
Off-the-shelf- пайдалануға дайын
N+ Particle -A
Hands –on-тәжірибелік
Бұданда да күржелі сөзжерді кездестіруге болады.
N+ Prepositional Phrase +N-N
Right-to-work law
Конверсияланған неологизмдер. Конверсияланған неологизмнің моделі N-
V немесе V-N өзінің белсенділігін едәуір төмендетті. Бұл, ағылшын
тілінде зат есім-етістіктен аффиксті жолымен жеңіл құрылатынымен
байланысты. Бұл етістікке де тән, мысалы: a seeker – a person, who wants
is going to a Christian, but doubts in some points of the religion- жан
ашу, құдайға сенуші.
Конверсияланған неологизмге, аффикстік немесе сөзқұру жолымен жасалған
неологизмге сияқты көпкомпонентті құрыым типі тенденциясы тән:
work-to-rule (Заботкина мысалы) жұмысшылардың еңбек келісім шартының
барлық пунктерін сақтауын талап етіп шығуы.
Конверсияланған неологизмнің құрылуының негізгі моделінен бөлек N-V
және V-N басқалары да бар, мысалы:
Prefix- N or A
Huper – ашулы,
Maxi – үлкен размердегі бір нәрсе, немесе:
Abbr - V, мысалы:
R.S.C.P. ( фр.тілінен Responder sil vojs plait ) – жауап беріңізші,
өтінем (хатта).
Конверсияның мәнін түсіну үшін, талданған моделдерге қайта оралайық.
N(жансыз)-V. Сонымен, конверсия мәні неологизмнің құрылу тәсілі
ретінде келтіруге болады: конверсияда ұғымның мазмұны баиды, жаңа сапалар
қосылады.
Төртінші топқа морфологиялық неологизмнің қысқартылуы қатысты.
Қысқартылу соңғы онжылда анағұрлым өнімді және морфологиялық неологизмнің
құрылуының жүйелі амалы болып табылады. Бұл амал көрнекі өнеге болып, тіл
күшін үнемдеуде, тілді ұтымды көрсету тенденциясы. Қысқартудың төрт түрі
бар: неологизм –аббревиатура (баспада шартты қысқартылған сөздер).
Аббревцияға көбінесе техникалық терминдер кіреді, және әдетте аббревиатура
терминдерден гөрі жиі қолданылады:
Е.V.A. (extra vehicular activity)- ашық космостағы жұмыс,
RE.M. (rapid eye movement)- тез ұйықтау фазасында көздің қимылы.
Абревиатуралар әрпімен айтылады.
Неологизмдер –аккронимдер:
WAY (world Assembly of Youth)- жастардың халықаралық ассамблеясы;
NORAD (North Amerigan Air Defence Commanol)- солтүстікамерикандық ВВС
командованиесі.
Келте-неологизм ең үлкен топты құрайды (сөздің соңындағы бөлігінің
акоп - келтесі).
Doc - Doctor-дәрігер, қосылу дәрігері. Соңғы онжылда неологизмнің
ішінде осы тип бірлігінің көбею тенденциясы байқалады. Олардың іщінде
кейбір сөздер –кесектер басым келеді, бір сөздің келте эленменті мен келесі
сөздің толық түрі қосылады:
Work+ alchoholic- workajolic
Addi + Dasster-Adidas
Europe+television- Eurovizion.
Кесек сөздердің негізгі массасы бұқаралық-ақпарат құралдарында және
жарнамаларда қолданылады. Олар жаңалығымен өздеріне назар аудартады және
оқырманға айқын әсер тигізеді.
Сонымен ағылшын тіліндегі неологизм құрылымының бірнеше негізгі
амалдарын қарастырдық.
Лингвистер атап көрсеткендей, морфологиялық атап айтқанда жұрнақтық
сөз жасау ортасында басты өнімді жұрнақ– er жұрнағы болып табылады.
Соңғы 15-20 жылда күрделі өнімділік моделі + er жұрнағы негізінде,
едәуір мөлшерде ағылшын неологизмдері құрылды: baby – boomer, онжылдықтың
соғыстан кейінгі демографиялық дүмпуі кезінде туылған нәресте (қазіргі
кезде ұрпақ baby – boomers, yuppies немесе yupies-ке өсті, 70-ші жылдары
me- generation (me- decade ) кезеңінен өтіп), өте қызықты кітап; all-
nighter- yuppies түні бойына созылған таңқаларлықтай бірнәрсе, мысалы:
сессия кезіндегі сабақ. Осы тенденциямен толық сәйкес түрінде, жұрнақтық
моделдің өнімділігі өте жоғары.
Өнімді сөз жасау, қазіргі кездегі ағылшын тілінің өнімді сөз
жасалуының жалпы тенденциясымен толық сәйкестік жағдайда. Көбінесе
морфологиялық сөз жасау амалы қолданылады – айрықша және қайталанбайтын
авторлық лексикалық бірлік құру үшін, транспозиция, жұрнақтық, сөзқосу,
күрделі құрылымды модельдері қолданылады.
Ассоциативтік байланыс негізінде қайтадан құрылған тіл бірлігін,
оқырманмен кейіптік түрде ұғыну үшін, ол жеңіл танылатын, түсінікті тіл
моделінде құрылуы қажет.
Аудару барысында неологизмдік терминдердің мағынасын анықтау әдістері
Неологизм терминіне анықтама бердік, ендігі кезекте аудару барысында
неологизмдерді анықтаудың келесі әдістерін жеке-жеке қарастырамыз:
неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану, неологизмнің мағынасын
контекстен анықтау, неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау.
1 Неологизмнің мағынасын анықтауда сөздікті пайдалану
Неологизмдерді аударудағы негізгі қиындық-ол жаңа сөздің маңыздылығын
анықтау. Негізінен неологизмді аударудың маңыздылығын аудармашы білуі тиіс.
Аудармашының мақсаты неологизмнің қай сөздік типке жататындығын анықтап,
төмендегі әдістерді қолдану болып табылады.
Егер жаңа сөз ағылшын-қазақ сөздігінде болмаса, онда ол сөзді ағылшын
анықтамалық сөздігінен іздестіру қажет. Кең таралған сөздіктердің көбінде
Жаңа сөздер (New Words Section) атты бөлімдер бар. Сонымен қатар ең соңғы
басылымдарда шығарылған сөздіктерді пайдалану ұсынылады. Кіші және орта
көлемдегі сөздіктер көптеп дайындалып басып шығарылатынын есте ұстау керек.
Бірақ сөздік қорының шектеулі болуына байланысты бұл сөздіктер маманның
қажеттілігін қанағаттандыра алмайды.
Қазақ лексикографиясында негізі кейбір неологизмдер арнайы сөздіктерде
тіркеледі. Олардың ішінде Мұстапа Бұралқыұлының Қазақ тілінің түсіндірме
сөздігі, Т. Жанұзақовтың Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 50 мыңға жуық
сөз бен сөз тіркесі, А. Ысқақов, Н. Уәлилер басқарған Қазақ әдеби тілінің
сөздігі он бес томы, С. Қ. Әлісжановтың Қазақ терминологиясы: теория
және тәжірибе еңбектерін атап көрсетуге болады. Сонымен қатар сөздіктер
объективті себептерге байланысты толық мөлшерде жаңадан пайда болған
сөздерді бейнелей алмайды. Өйткені көпшілік лексикографтар сөздіктеріне
басқа жеке авторлар енгізген жаңа сөздерді, яғни тосын неологизмдерді
қосудан сескенеді. Мұндай сөздер көбіне аз өмір сүреді және тез жойылып
кетеді.
2 Неологизмнің мағынасын контекстен анықтау
Неологизм терминін анықтау барысында, аудармашы неологизмге алғаш
рет тап болғанда неологизм түсінігін білмеуі де мүмкін. Сондықтан
неологизмнің белгілерін негізінен контексттен анықтауға тура келеді.
Жазбаша аударуда контекст мағлұматқа толы болады.
Сөзді аудару процессінде негізінен 2 кезең ерекшеленеді:
контексттегі сөздердің мағынасын анықтау;
бұл мағыналарды тіл құралдары арқылы аудару.
Неологизмді аудару барысындағы бірінші кезең жоғарыда айтылғандай
шешуші рөлді ойнайды. Екінші кезең тек техникалық тұрғыдан қаралса да,
аударылуға тиіс тілге ең ыңғайлы тәсілдермен шешу қажет.
Жалпы контекст түсінігі шеңберінде тар мағыналы контекст
(микроконтекст) және кең мағыналы контекст (макроконтекст) ерекшеленеді.
Тар мағыналы контекст дегеніміз-сөйлем шеңберінен шықпай, аталған
бірліктерді құрайтын сөйлемнің лингвистикалық бірлігін айтамыз. Кең
мағыналы контекст дегеніміз–сөйлем шеңберінен тыс тілдік бірліктердің
байланысын айтамыз. Кең мағыналы контексттердің нақты шеңберін белгілеу
мүмкін емес, ол топтық сөйлемнің мәтіні, абзац, тарау немесе шығарма
(мысалы, әңгіме, мақала немесе роман) да болуы ықтимал. Неологизмдердің
мағынасын анықтауда макроконтекстті яғни сөйлем шеңберінен тыс тілдік
бірліктердің байланысын ескеру қажет, себебі онда көмекші сыбыр сөз бар.
Тар мағыналы контекстті синтаксистік және лексикалық контексттер деп
ажыратуға болады.
Синтаксистік контекст-белгілі бір сөз немесе құрамдас сөйлем
қолданылатын синтаксистік конструкцияны атаймыз. Лексикалық контекст
лексикалық бірліктің, сөз және тұрақты сөз құрауыштардың қарым-қатынасын
айтамыз.
Егер аудармашы синтаксистік контекстті ескеретін болса неологизмнің
қай сөз табына жататындығын анықтай алады. Неологизмдердің мағынасын
айқындауда лексикалық контекст шешуші роль атқарады.
3 Неологизмнің мағынасын анықтау үшін құрылымын талдау
Негізінен жаңа сөздер тілдегі бұрыннан бар сөздер мен морфемалар
барысында пайда болады. Осы сөздер мен морфемаларды талдау неологизмнің
мағынасын анықтауда аудармашыға көптеп көмегін тигізеді. Бұл үшін ағылшын
тіліндегі сөздің жасалу әдістерін жақсы білу қажет. Ал енді сондай
әдістерді қарастырайық:
1. Бұрыннан бар сөзге тағы бір мағына беру.
Мысалы, call сөзі ағылшын тілінде атау, шақырту, шақыру,
сымтетік қоңырауы, қоңырау және тағы басқа мағыналарды білдіреді.
Бірақ жақын арада биржалық істердің дамуына байланысты бұл сөздердің жаңа
мағынасы пайда болды, ол колл, опцион колл сөздерімен белгіленді (белгілі
бір уақыт ішінде келісілген бағада құнды қағаздарды сатып алу құқығы), банк
ісінің дамуына байланысты бұл сөз шарттардың бұзылуына байланысты тез
арада несиесін төлеу жөніндегі алымшыға банк тарапынан қойылған талабы
деген мағынаға ие болды.
2. Сөздердің бірігу жолымен жасалуы.
Ағылшын тілінде сөз жасалуының әмбебап, жан-жақты және көп таралған
әдісінің бірі сөздердің бірігуі. Сөздердің бірігуі қазірге дейін өз
белсенділігін жоғалтпаған. Қазіргі ағылшын тіліндегі барлық жаңа сөз
қалыптастырушылардың үштен бірі – күрделі сөздер.
Сөздің жасалу үрдісі омонимдік сөздік форма ретінде екі негіздің
жанасуынан пайда болады. Мысалы, carryback- шығындардың алдыңғы кезеңге
ауыстырылуы, citiplus- Ситибанк (АҚШ) банкінің өз клиенттеріне ұсынатын
құрал және т.с.с.
Бүгінгі таңда ағылшын тілінің нормалары бірдей лексикалық және
грамматикалық сипатқа ие сөздердің негіздерінің бірігіп, сөз тіркестерін
жасауға жол береді, сондықтан да аудармшыға қай жағдайда күрделі сөздің
неологизм екені, ал қай жағдайда сөз тіркесі екенін ажырату қиынға соғады.
Салыстырайық: "closingbank " – бірнеше банк қатысқан мәмілені аяқтаушы
банк, " closingbank " жабылып жатқан банк және т.с.с.
Қазіргі таңда күрделі сөздер мен сөз тіркестерін ажыратудың бірнеше
қағидалары бар. Ағылшын тіліндегі неологизмдерді аударуда орфографиялық
қағидалары ерекше маңызды. Бұл қағидалар бойынша барлық қосылып немесе
дефис (сызықша) арқылы жазылғандар сөздерді күрделі сөз ретінде, ал бөлек
жазылған сөздерді сөз тіркестері ретінде қарастырады.
dividend-right certificate-дивиденд алуға құқық беретін сертификат.
dear-money policy -пайыздық жүктемелерді көтеру арқылы несиені
шектеу.
fill-or-kill order- клиенттің брокерге тез арада жойылатын немесе
жоққа шығарылатын бұйрығы.
Бірдей дауысты немесе дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздер бірігетін
жағдайда олардың біреуі түсіп қалады:
net + etiquette = netiquette Интернетке мағлұмат таратудың жалды
қолданыстағы ережесі.
Бірақ бұл ереже барлық жағдайда орынды болып табылмайтындығын
ескеруіміз қажет, келесі сөйлемде “cyberrape” сөзінде r әрпі түсіп қалмай
қосарлана жазылған:
Some sections of the American press are upping the case still further
by using an even more emotive term “cyberrape”, to describe the actions of
Jake Baker, a 20-year-old American student. (The Independent, 1998).
Кейбір американдық басылымдар өте сезімтал кибер-зорлау сөзін
пайдалану арқылы отқа май құяды (жиырма жасар американдық студент Джеймс
Бейкердің іс-әрекеттеріне байланысты шыққан сөз).
Бірақ көп жағдайда тіпті бір жиынтықтың жазылуында өзгешеліктер
байқалатынын атап өтуіміз керек. Мысалы, man-made - қолдан жасалған, адам
жасаған, мұнда-6 %- бөлек жазылулар, 82 %-сызықша арқылы, 12 %- бірге
жазылғандар.
Күрделі сөздердің құрамына кіретін компоненттердің лексикалық
белгілерін біле талдау нәтижесінде аудармашы барлық құрылымның маңыздылығын
анықтай алады:
Graphite bombing caused power lines destruction turning ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz