Аккредитивтердегі ақша қаражаттары шоты
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Кәсіпорынмен жалпы 6
танысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... .
1.1 Газспецстрой ЖШС даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебін 12
ұйымдастыру ... ... ..
1.3 Кәсіпорынның банкілердегі арнаулы шоттарында жасалатын
операцияларының 18
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 Газспецстрой ЖШС ағымдағы активтер және ақша қаражаттары
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.1 Ағымдағы активтер және ақша қаражаттары аудитін жоспарлау және28
аналитикалық
процедуралары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.2 Кәсіпорын кірістерін ішкі бақылау жағдайын 32
бағалау ... ... ... ... ... ..
3 Газспецстрой ЖШС касса операцияларын 36
талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Ақша қаражаттарының құрамын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ақша қаражаттарының қозғалысын 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігін және өтімділігін 41
талдау ... ... ...
3.4 Айналым қаражаттарының айналымдылығын 43
талдау ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Әдебиеттер 47
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Кәсіпорынның бірқалыпты және табысты жұмыс істеу үшін ақшалай есеп
айырысудың, кассалық операцияларды дұрыс ұйымдастыру маңызды.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметі барысында жеткізушілермен негізгі құралдар,
шикізат және материалдар және басқада тауарлы-материалдық құндылықтарды
сатып алу және көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу; сатып алушылармен
олар сатып алған тауарлар үшін; бюджетпен және салық органдарымен әр түрлі
төлемдерді төлеу үшін басқада ұйымдармен әр түрлі шаруашылық операциялар
бойынша есеп айырысу жүргізіледі.
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол және қолма-қолсыз төлемдер немесе нақты
ақшамен есептесу түрінде іске асырылады. Нарықтық экономика даму жағдайында
қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу векселдер және чектер көмегімен
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есептесуден айырмашылығы олардың үлкен
бөлігі әр түрлі банк, несиелік және есептесу операциялары көмегімен іске
асырылады. Қолма-қолсыз есептесуді қолдану ақша айналысына кететін
шығындарды қысқартады, нақты ақшаларға сұранысты қысқартады, олардың
сақтығын қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебі ақша айналысын дұрыс
ұйымдастыруда, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануда маңызы зор. Ақша
қаражаттарын ұтымды үлестіруді өзі кәсіпорынға қосымша табыс әкеледі.
Сондықтан уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді пайдалану туралы үнемі
ойластыру қажет.
Кәсіпорынның ақша қаражаттары қолма-қол ақша түрінде кассада және
ақша құжаттары, банк шоттарында, чек кітапшаларында болады. Оларды
көбейту, дұрыс пайдалану, сақтығын бақылау – мұның барлығы бухгалтерияның
басты міндеті. Оның сәтті шешілуіне кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі, персоналға еңбек ақыны уақытылы төлеу, заказ берушілермен
есептесу, бюджетке төлемдерді төлеу байланысты.
Касса операциялары, ақша қаражаттарының бухгалтердік есебі келесі
негізгі міндеттерді атқарады:
- ақша қаражаттары, есептесу және несиелік операцияларды
құжаттаудыңдұрыстылығын және заңдылығын тексеру, оларды есепте уақытылы
және толық көрсету;
- төлемдердің барлық түрлері бойынша есеп айырысудың уақытылы
орындалуын, толықтығын және дұрыстығын қамтамасыз ету, дебиторлық және
кредиторлық берешектерді анықтау;
- ақша қаражаттарының сақтығын, кәсіпорын қажеттіліктерін ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету үздіксіздігін қамтамасыз ету;
- бос ақша қаражаттарын қосымша табыс әкелу құралы ретінде тиімді
пайдалану.
Ақша қаражаттарын талдаудың негізгі міндеттері
- кәсіпорын кассасындағы қолма-қол ақша және бағалы қағаздардың сақтығын
оперативті және күнделікті бақылау;
- ақша қаражаттарын тек мақсатты бағыты бойынша пайдалануын бақылау;
- бюджетпен, персоналмен және банктермен дұрыс және уақытылы есептесуін
бақылау;
- жеткізушілер және мердігерлермен жасалған келісім-шарттарда бекітілген
есеп айырысу формаларын сақтауды бақылау;
- кәсіпорынның абсолютті өтімділік жағдайын талдау және т.б.
Ақша қаражаттарын талдау және ақша ағымдарын басқару бас бухгалтер
қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Ол ақша қаражаттарының
айналу уақытын, ақша ағымдарын талдауды, оны болжауды, ақша қаражаттарының
ұтымды деңгейін анықтауды, ақша қаражаттарының бюджетін жасауды қамтиды.
Таңдап алынған дипломдық жұмыстың өзектілігі нарықтық қатынастар
жағдайында кәсіпорын басқада кәсіпорындармен шаруашылық байланыста болуынан
турады. есептесуді нақты ұйымдастыру айналым қаражаттарының айналымдылығын
жеделдетуге, ақша қаражаттарының уақытылы келіп түсуіне, демек, кәсіпорын
жұмысының тиімділігін арттыруға көмектеседі.
1 Кәсіпорынмен жалпы танысу
1.1 Газспецстрой ЖШС даму тарихы
ҚР аймағында әрекет етіп тұрған барлық субьектілерге (ҚР аймағында
тіркелген резиденттік емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар,
кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және
бухгалтерлік есепті жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Сот алдында жауап
беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атына жеке мүліктік емес және
мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз қалауынша оперативтік
тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге меншік құқығы бар
ұйымдары заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп танылады.
Газспецстрой-А жауапкершілігі шектеулі серіктестік 2004 жылы 14
сәуірде құрылды. Кәсіпорын айналысатын қызмет түрлері:
• Газ және су құбырларын техникалық және пайдалану қызметтерін көрсету;
• Газбен қамтамасыз ету жүйелерін жобалау және орналастыру;
• Сжиженный газ АҚ жұмыс істейтін, ыдыстардың диагностикасын жасау;
• Сумен қамтамасыз ету жүйелерін тұрғызу;
• Газ жүйелерінің құрылысын жүргізу;
• Насос және желдеткіш жабдықтарын орналастыру.
Қоғамның Жарғы қоры 919000 теңге. Газспецстрой-А ЖШС бухгалтерлік
есебі төмендегі негіздерінде:
▪ Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Бухгалтерлік есеп
туралы Жарлығымен;
▪ бухгалтерлік есептің стандарттарымен (БЕС);
▪ БЕС-ке арналған әдістемелік ұсынымдарымен.
Кәсіпорын басшысы есеп жұмысының дұрыс жүргізілуін, барлық бөлімшелер
мен мұндағы есеп жұмысын атқарушы қызметкерлерге, сондай-ақ есеп – қисап
жұмысына қатысты адамдарға бастапқы құжаттар жасаушы жауапты тұлғаларға
жағдай туғызуы керек. Кәсіпорындар өздері еңбек ұйымдастыру мен қаржы
қалыптастырудың түрі мен технологиялық ерекшеліктеріне, шаруашылық
қызметінің бағытына қарай бухгалтерлік есеп жұмыстарын өздері қалаған әдіс
– тәсілдермен ұйымдастыра алады. Бухгалтерлік есеп ұйымдастыру кәсіпорын
бухгалтериясында іске асырылады. Бухгалтерияны аппаратық бас бухгалтер
басқарады. Кәсіпорын бас бухгалтеріне өз уақытында және сенімді есеп
жүргізу, тауарлы – материалды құндылықтардың тиімді жұмсалуы, қаржы
ресурстарын қалыптастыру, экономикалық – қаржылық талдауды өз мәнінде
жүргізу, болашақтағы жағдайы үшін ұсыныс енгізу т.б. экономикалық –
қаржылық мәселелерді ұйымдастыру тапсырылады.
Бухгалтерияда атқарылатын жұмыстар немесе кәсіпорынның бухгалтерлік
аппараты өндірістік бөлімшелер және цехтар, басқа бөлімшелер мен
басқармалар және есеп беруге міндетті адамдармен тығыз байланыста болуы
керек. Нарықтық экономикалық қатынастар бағытып жетілдіру мақсатына сай
кәсіпорын бухгалтериясында қызмет атқарушы бухгалтерлер сыртқы қаржы
салымшы инвесторлар мен несиелендірушілер, қарыз беруші басқа да
кәсіпорындар, салық органдары мен қаржылық басқармалар т.с.с. ұйымдармен
тығыз байланыс құруы қажет. Барлық бөлімшелерден, жауапты адамдардан,
сыртқы тұлғалардан, т.б. түскен құжаттар, қорытынды мәліметтер, сондай-ақ
жоспарлы және сметалық нормативтік материалдар кәсіпорынның
бухгалтериясында өңделіп, белгілі нысандарға сай топтастырылып, сапалы
деңгейде ақпараттық жүйе қалыптастырудыі негізін қалыптастырады. Сапалы
жасалған ақпарат көрсеткіштерін терең талдау, жүйелі түрде тексеру,
шаруашылық процесіне баға беру, орын алған фактілер тиімділігін анықтау
арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметі жөнінде арнайы
шешімдер қабылданады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан-жылға дамып
келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық
қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты
талдау қызметін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде
кәсіпорынның өндірісін дұрыс ұйымдастырудың рөлі зор.
Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелердің негізіне
өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез-келген
технологиялық процесс түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі,
қосымша қызмет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын іске асырады. Дайын
өнімді жасауда жоғарыдағы көрсетілген операциялардың рөлі түрліше. Өнімді
қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа
процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның бәрі тиісті бөлімшелерді
қалыптастырудың негізі болып табылады.
Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік
бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.
Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы - бұл құрамы және оның ұйымдық бірлік
мөлшері, олардың арақатынасы және тұрғызу нысаны. Ұйымдық бірлік егер де
олардың мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса
тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым деңгейлес және сатылы болып
бөлінеді, басқаша айтқанда ұйымдық құрылымда еңбек бөлінісінің деңгейлестік
және сатылы болып ажыратылады.
Кәсіпорын құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер
қолданылады. Олардың ішіндегі негізділері:
- оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;
- бөлімшелер қызметкерлерінің саны;
- жабдықтардың қуаты;
-өндірістік қорлардың құны;
-өнім шығару көлемі;
- мамандандыру және механикаландыру;
- күрделі қаржының құрылымы.
Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс таңдау өндірістің осал
жерлерін ашуға және осы кәсіпорынның оңтайлы құрылымын таңдауға мүмкіндік
туғызады.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы оның бөлімшелері, кооперациялары
арасындағы еңбек бөлінісін сипаттайды. Өндірістік процесті кеңістікте
оңтайлы тұрғызу – оның тиімділігінің қажетті шарты. Кәсіпорынның өндірістік
құрылымы оның жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ететін элементтердің
өзара іс – қимылын тұлғалайды. Кәсіпорынның өндірістік құрылымының басты
элементі жұмыс орны, учаскелер және цехтар болып табылады. Кәсіпорынның
құрылымын қалыптастыру сыртқы (салалық, аймақтық, жалпы құрылымдық) және
ішкі (сипаты және шығарылатын өнімінің мөлшері, кәсіпорынның негізгі
қорларының ерекшеліктері мен мүмкіншіліктері, мамандандырылуының деңгейі,
т.б.) факторларына байланысы болады. Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы - бұл
құрамы және оның ұйымдық бірлігінің мөлшері (жұмыс орны, бөлім, қызметі)
олардың құрылуының арақатынасы және нысандары. Өндірістік процесс
шикізаттар мен материалдардың дайын өнімге айналуына бағытталған еңбек
процестерінің жиынтығы болып табылады. Өндірістік процесті оңтайлы
ұйымдастыру принциптері – мамандандыру, қосарластық және үйлесімдік, тік
дәлдігі және үздіксіз, ырғақтылық және техникалық жарақаттандыру болып
табылады. Шығарылатын өнімнің сұрыпталымына, өндірістің көлеміне,
жабдықтардың тұрпатына, операцияларға жұмсалған еңбек, өндіріс кезеңінің
ұзақтылығына тағы да басқа факторларына байланысты жеке-дара, сериялы және
жалпы өндіріс болып ажыратылады.
Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың,
өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да
құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса
алғанда, мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық
есеп беруді жасайды. Қаржылық есеп беру ҚР Қаржы министрлігінде
әзірленетін және бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалады. Атап
айтқанда, шаруашылық субьектілері қаржылық есеп беру құрамында мыналарды:
кәсіпорын балансын, кәсіпорынның қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық субьектілерінің бастамасы
бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да
есептік деректермен және түсіндірме жазулармен толықтырылуы мүмкін. Барлық
кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31
желтоқсанды қоса алғанға дейін мерзім саналады. Қаржылық есеп берудің
жасалу дұрыстығына кәсіпорынның басшысы және бас бухгалтер, сондай-ақ
жоспар жазу қызметінің басшысы жауап береді.
Шаруашылық субьектілері тоқсандық және жылдық қаржылық есептемені
құрылтай құжаттарына сәйкес меншік иелеріне, мемлекеттік инспекциясына,
мемлекеттік басқарудың басқа органдарына қаржылық есеп береді.
Кәсіпорын құрылымы және оның бөлімшелері кәсіпорынның еркімен
анықталады. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құрғанда әр бөлімше
бойынша басқарудың қызметін тиімді бөлуді қамтамасыз ету қажет. Бұл
жағдайдакелесі шарттардың орындалуы өте маңызды:
- түрлі бөлімшелерде бір сұрақтын шешімі қайта-қайта болмау керек;
- басқару бөлімшелердің міндетіне басқарудың барлық функциялары кіруі
қажет;
- берілген бөлімшелерде басқа бөлімшелерді қызықтыратын сұрақтар шешілмеуі
тиіс.
Себебі, әр бөлімше өз сұрақтарын өздері шешсе, тиімдірек.
Басқару құрылымы басқару қызметі мазмұнына және масштабы динамикасына
сәйкес уақыттарда өзгеруі мүмкін.
Әрбір жеке бөлімшелер арасында вертикальды және горизонтальды
байланыстар болуы мүмкін.
Вертикальды байланыс – бұл жетекші және бағыныштылар арасындағы
байланыс, мысалы, кәсіпорын директоры мен цех басшысының арасындағы
байланыс.
Горизонтальды байланыс – бұл кооперацияның тең құқылы элементтері
арасындағы байланыс.
Басқару құрылымы негізінде белгілі жүйе қалыптасқан. Кәсіпорынға
өндірісті басқарудың аралас жүйесі тән.
Функционалды бөлімшелер дайындаған шешім жетекшілер арқылы қаралады,
талқыланады және бекітіледі, сөйтіп бағынышты бөлімшелерге жіберіледі.
Әртүрлі сұрақтардың көптігі жетекшілер жұмысын қиындатады. Белгіленген
сұрақтар бойынша өтінішті функционалды бөлімшелер өзінен төмен бөлімшелерге
жетекшілік ете отырып, шешім бере алады.
Кәсіпорындағы жалпы жетекшілікті директор жүргізеді. Ол кәсіпорынның
барлық жұмысын ұйымдастырады және оның жағдайы мен қызметіне үлкен
жауапкершілікпен қарайды. Директор кәсіпорынды барлық ұйымдар мен басқа да
кәсіпорындар алдында көрсетеді, кәсіпорын мүлкіне иелік етеді, басқа
кәсіпорындар мен келіссөздер жүргізеді, кәсіпорын көлемінде бұйрық
шығарады, еңбек заңына сәйкес жұмысшыларды қабылдайды және шығарады,
банктерде кәсіпорын есеп шотын ашады.
Директор кәсіпорынға жетекшілік ете отырып, кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылықтық қызметінің жақсы жүруіне жауапкершілікпен қарауы тиіс. Оған
кәсіпорынның мына функционалды органдары тікелей бағынады: бас есепші,
техникалық бақылау бөлімі, кадрлар бөлімі, күрделі құрылыс, бағалы
қағаздар, құқықтық бөлімдері, әлеуметтік-экономикалық қызметтер, жоғарыда
аталған қызметтерден басқа директордың тағы да бірнеше орынбасарлары мен
көмекшілері болуы мүмкін. Олар кәсіпорында толығымен белгілі бір сфераға
жетекшілік етпегенімен, өздерінің жеке мамандандырылған шағын шаруашылықта
қызмет атқара алады.
Шешімдер мен іс әрекеттердің алдында экономикалық талдау орын алған.
Экономикалық талдау оларды негізден, өндірісті ғылыми тұрғыдан басқарудың
негізі болып табылады және оның объективтілігі мен тиімділігін қажет етеді.
Экономикалық талдау – шешім қабылдау, ғылыми қамтамасыз ететін басқару
функциясы.
Қаржы-шаруашылық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің сипаттамасы қажет, олар
жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат көздерінің көрсеткіштерінде өз
көрінісін табады.
Экономикалық көрсеткіштерді талдаудың мақсаты біршама ақпаратталған
көрсеткіштердің жеткілікті санын алу болып табылады. Өнімді (жұмыс, қызмет)
шығарудың өсуі құндық формулада өндірістің экономикалық тиімділігін талдап
қорытылынған көрсеткіштерінің бірі.
Еңбек төлеміне кететін қаржы шығындарын талдаудың әрбір кәсіпорында
айтарлықтай мәні бар. Оны есептеу процесінде еңбекақы қорын пайдалануға
жүйелі түрде бақылау жасауды жүзеге асыру, еңбек өнімділігінің өсуі
есебінен қаржыларды үнемдеу мүмкіндігін анықтау қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорында өнім шығару көлемін көбейтудің маңызды
факторларының бірі қажетті санда және ассортиментте негізгі түрлермен
қамтамасыз етілгендік болып табылады және оларды едәуір толық және тиімді
пайдалану.
Өнімнің өзіндік құнының маңызды талдап қорытындылайтын көрсеткіші -
жалпы өнімнің шығындары болып табылады. Біріншіден, ол өте жан-жақты
(өндірістің кез келген саласында есептелінеді), екіншіден, өзіндік құн мен
табыс арасындағы тікелей байланысты көрсетеді.
Кесте 1 - Газспецстрой ЖШС қызметінің 2007-2008 жылдардағы негізгі
қаржы-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер ӨлшбіЖылдар Ауытқуы
р (+,-)
2007 2008
1 2 3 4 5 6
1 Қызмет көрсетуден түскен мың 182639,7 227208,1 44568,4
кіріс тг.
Кесте 1 жалғасы
1 2 3 4 5 6
2 Көрсетілген қызметтің өзіндікмың 167336,7 161317,7 -151199
құны тг.
3 Жалпы кіріс (зиян) мың 15302,0 65890,4 50588,4
тг.
4 Мерзімдік шығындар мың 11553,8 58962,2 47408,4
тг.
5 Негізгі қызметтен түскен мың 3748,2 6928,2 3180
кіріс (зиян) тг.
6 Кіріс (зиян) барлығы мың 3748,2 6928,2 3180
тг.
7 Негізгі құралдардың орташа мың 1161,0 27620,0 26459
жылдық құны тг
8 Қор қайтарымы тг. 157,3 8,2 -149,1
9 1 теңгеге кеткен шығындар тг 0,91 0,71 -0,2
10 Негізгі қызмет рентабелділігі% 2,2 4,3 2,1
Кестенің мәліметтеріне сүйене отырып, қарастырылып отырған
кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметінің барлық көрсеткіштері бойынша
талдау жүргізейік. Кестенің берілгендері бойынша көріп отығанымыздай,
қызмет көрсетуден түскен кіріс 2008 жылы, өткен 2007 жылмен салыстырғанда
44568,4 мың теңгеге көп болды. 2008 жылы көрсетілген қызметтің өзіндік
құны, өткен 2007 жылға қарағанда 151199 мың теңгеге кеміді. 2008 жылы,
жалпы кіріс өткен 2007 жылмен салыстырғанда 50588,4 мың теңгеге өсті.
Мерзімдік шығындар 47408,4 мың теңгеге өскен. Негізгі қызметтен түскен
кіріс 2008 жылы, өткен 2007 жылмен салыстырғанда 3180 мың теңгеге өсті.
Кіріс 3180 мың теңгеге жоғарлады. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны
26459 мың теңгеге көбейді. Қор қайтарымы 2,1 теңгеге артты. Сонымен қатар,
1 теңгеге кеткен шығындар 0,91 тг-ден 0,71 тг дейін төмендеді немесе 0,2тг
қысқарды.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы акпараттарды беру болып
табылады. Қаржылык есеп берудің пайдаланушыларынын қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
1.2 Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп пайдаланушыларды операциялық,
инвестициялық, және қаржылық қызметі туралы есепті кезеңде ақша қаражатының
түсуі мен жұмсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, заңды тұлғаның қаржы
жағдайындағы өзгерістерді бағалауына мүмкіндік береді.
Заңды тұлғалар (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқасы) ақша
қаражатының қозғалысы туралы есепті стандарттың талаптарына сәйкес жасайды
және есепті кезеңдегі қаржы есептемесінің құрамында тапсырады.
Ақша қаражаты - кассада және банктердегі шоттарда тұрған қолма-қол бар
ақша.
Ақша қаражатының қозғалысы - ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Операциялық қызмет - ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен
инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржылық қызметі - меншікті капитал мен займ қаражатының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын ұйымның қызметі.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциялық, инвестициялық
және қаржы қызметі туралы есепті кезеңдегі мәліметтер болуы тиіс. Ұйым
қызметін түр-түрі бойынша жіктеу пайдаланушыларды ұйым қызметі түрлерінің
оның қаржы жағдайына ықпалын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратпен
қамтамасыз етеді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы. Заңды
тұлғаның операциялық қызметінен түсетін ақша қаражатының қозғалысы
мыналарды пайдалана отырып ашылады:
а) тікелей әдіс, ол бойынша ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлері
ашып көрсетіледі;
б) жанама әдіс, ол бойынша таза табыс немесе залал ағымдағы активтер мен
міндеттемелердің, ақшадан тыс операциялардың өзгерістеріне, сондай-ақ
инвестициялық және қаржы қызметінің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
залалдарға орай түзетіледі.
Инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын ақша қаражатының
қозғалысы. Ақша қаражатының қозғалысы нетто-негізде ашып көрсетіле алатын
белгілі бір жағдайлардан басқа кезде, ұйымның инвестициялық және қаржы
қызметінен алынатын жалпы ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлерін
жеке-жеке ашып көресетеді.
Ақша қаражатының қозғалысы ұйым қызметінен гөрі клиенттердің қызметін
көрсеткен жағдайда клиенттердің атынан ақша түсімдері мен төлемдері нетто-
негізде ашып көрсетілуі мүмкін, мысалы:
а) инвсетициялық ұйымдар өз клиенттерінің тапсыруы бойынша ұстап отырған
қорлар;
б) меншік иелері атынан алынып, соларға берілетін жалдауақы төлемдері.
Нетто-негізде сондай-ақ тез қайтып оралатын, ірі сомаларды қамтитын
және өтеу мерзімдері қысқа көздер бойынша ақша түсімдері мен төлемдері ашып
көрсетілуі мүмкін, мысалы;
а) инвестицияларды сатып алу және алу;
б) қайтару мерзімі үш айдан аспайтын өзге де қысқа мерзімді займдар.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшалануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады.
Субъект өзінің кассасында қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және
ақша түсімін ең аз мөлшерде пайдаланылуы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты
ақшаны субъект есеп айырысу шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне
өткізуге тиіс.
Кассадағы операциялар есебі 1010 - "Кассадағы нақты ақша"
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" және 1020 -
"Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" - шоттарында жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кіріс ордерлері (ү.№КО-
1) бойынша жүзеге асырылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе
басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлемдер
тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да
құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін
көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан
бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын: теңгені-жазумен, тиынды-сандармен көрсетеді.
Касса операцияларының есебі компьютерлендіру жағдайында касса
құжаттарын өңдеудің бағдарламалық құралдары жұмысының дұрыстығына да
тексеру жүргізіледі. Бұзушылықтарға кінәлі адамдар белгіленген тәртіпте
жауапкершілікке тартылады. Ақша қаражаттары мен қатан түрдегі есеп-беру
бланкілерін тексеру нәтижелері нақты ақша қаражаттарын түгелдеу актісімен
және құндылықтар мен қатаң түрдегі есеп-қисап құжаттарын түгелдеу
тізімдемесімен рәсімделеді. Кассада анықталған артық ақша қаражаты кіріске
алынады: бұл операция 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша"
шотының дебеті бойынша және 6280 "Негізгі емес қызметтен түскен басқа да
табыстар" шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Ақша қаражаттары мен құнды
қағаздардың жетіспейтіндері кассирден өндіріліп алынады: 2180 "Басқа да
дебиторлық қарыздар" шотының дебеті, 1010 "Кассадағы ұлттық валюта
түріндегі нақты ақша" шотының кредиті.
Қатаң түрдегі есеп-беру бланкілерінің жетіспеуінен субъектіге келген
зиян олардың номиналды құнын негізге ала отырып есептеледі.
Касса бойынша есеп 1010-шоттың дебеті мен кредиті бойыншажүргізілетін
машинограммада немесе басқа да есеп регистрлерінде жүргізіледі.
Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай
жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары
біріктіріледі.Айдың аяғында есепті айдан кейінгі айдың бірінші жұлдызына
регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдың есебіне және Бас кітаптағы
1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.
Касса кірісіне алынған ақша:
1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының дебеті
бойынша және келесі шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі;
1060 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты - кассаға есеп айырысу
шотынан алынған сомаға;
1251 - "Қызметкерлердің және басқа да адамдардың қарыздары" қызметкерлердің
есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, таран-таражға түскен
сомалар және т.б бойынша кассаға өткізілген қарыздар;
121000 - "Дайын өнімдерді жұмыстарды, қызметтерді студан түскен табыс",
"Сатып алынған тауарларды сатудан түскен табыс", "Басқа табыстар" шоттары
материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін нақты ақшамен есеп айырысқан
кезінде.
Кассадан ақша берілген кезде 1010- шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі:
4230 - "Персоналмен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шоты кәсіпорын
қызметкерлеріне берілген еңбек ақы сомасына;
1251 - "Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар" шоты кәсіпорын
қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;
1060 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты кәсіпорынның есеп айырысу
шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және басқа да түсімінің
сомасына.
"Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" валютамен
операциялар жүргізілетін субъектілер 1020 - "Кассадағы шетелдік валюта
түріндегі нақты ақша" шотын ашады. Валюта кассасындағы есеп субъект
кассасындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі, тек оның айырмашылығы
мынадай: кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар
сомалары шетел валюталарымен және теңгеге айналдырылып көрсетіледі.
Валюта кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары
үлкен көлемде жүргізілген кезде жекемашинограммалардың және басқа да есеп
регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.
Валюта түскен кезде 1020 - шот дебеттеледі де және мына төмендегі
шоттар кредиттеледі:
1050 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша" шоты валюта шотынан валюта
түскен кезде;
1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты кассаға алынған валюта түсімі сомасына;
6120 "Бағам айырмашылығынан түскен табыс" шоты - тиісті шетел валюталарына
қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам айырмашылықтарының
сомасына;
1251 "Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар" - шоты-есеп беретін
адаамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына.
Валюта кассасынан валюта берген кезде - 1020-шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі.
1251 -"Қызметкерлермен мен басқа да адамдардың қарыздары" шоты - есебіне
берілген шетел валютасы сомасына;
1050 - "Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша шоты" - валюта шотына
өткізілген валюта сомасына;
7430- "Бағам айырмашылығы бойынша шығыстар" шоты - тиісті валюталарға
қатысты теңге бағамының көтерілуі нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары
сомасына.
Субьект операциялық кассасындағы нақты ақша есебі. Тауар кеңселері,
айлақтардағы және пайдалану учаскелеріндегі, аялдама күзеттеріндегі, өзең
өткелдеріндегі, кемелер кассаларындағы, кемежайлар, айлақтар, бекеттер,
теңдеме жүк кассаларындағы, байланыс бөлімшелері және т.с.с. кассаларындағы
ақша қаражаттарының нақты бары мен қозғалысының есебі 1010 "Кассадағы
ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының, "Операциялық кассадағы нақты
ақша" аралық шотында жүргізіледі. Операциялық кассадағы операциялар 1010
немесе 1020 -шоттарындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі. Ақша опреациялық
кассаға кассаға түскен кезде 1010 немесе 1020 -шоттарының, "Операциялық
кассадағы нақты ақша" аралық шоты дебеттеледі және мына төмендегі шоттар
кредиттеледі:
121000- "Дайын өнімдер жұмыстарды, қызметтерді сатудан түскен кіріс" шоты
және басқа да шоттар - кассаға алынған түсімнің сомасына;
1210 - "Алынуға тиісті қарыздар" шоты - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден кассаға алынған сомаға.
Кәсіпорын кассасына түсім қаражатын өткізгенде - 1010 немесе 1020 -
шоттар дебеттеледі, ал 1010, 1020 шоттардың "Операциялық кассадағы нақты
ақша" аралық шоты кредиттеледі. Операциялық касса бойынша жеке касса кітабы
жүргізіледі, жеке машинограмма немесе басқа есеп регистрі ашылуы мүмкін.
Тиісті заңдарға сәйкес барлық субьектілер өздеріне қызмет көрсететін
банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражатарын сақтауға
міндетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады: -
шотты ашуға берілетін өтініші.
Чек - шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға, іс-
сапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы.
Нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның
шотына қосып есептеу ұшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын
басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы.
Төлем тапсырмасы (тт) - онда көрсетілген сомаларды алушының шотына
аударуға берілген бұйрық; ол төлеуші тарапынан ықылас білдірген кезде ғана
қолданылады.
Есеп айырысу чегі - чек беруші шоттарынан алушы шотына онда
көрсетілген соманы аударуға банкке берілген кепілхат (жазбаша тапсырма).
Чектермен есеп айырысу, тауарлар мен қызметтер үшін жүзеге асырылады.
Төлем талап-тапсырмасы (ттт) - тауарлар; жұмыстар, қызметтер
алушыларының немесе төлеушінің шотынан төлем сомасын өндіріп алатын банкке
бұйрық.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк
екі данада бет есеп ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып
табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге
беріледі, екінші дана - бет есеп болып қалады.
Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Банк
қате көшірген сомалар мән-жайды анықтағанға дейін 1060 - "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шоты кредитінен 1430- "Басқа да дебиторлық қарыздар
шотының дебетіне есептен шығарылады", ал есепке алынған сомалар 1040-
шоттың дебеті және 3440 - "Басқа да кредиторлық қарыздар" шотының кредиті
бойынша көрініс табады. Жаңылыс жазулар туралы субъект банкке 10 күннен
кешіктірмей, ал егер басқа елді мекенде орналасқан болса, көшірмелер
тапсырғаннан кейін 20 күннен кешіктірмей хабарлауға міндетті. Көрсетілген
уақытта шоттардағы қаражаттар қалдығы расталған болып есептеледі. Егер шот
иесі өзінің шотына қате есепке алынғаны туралы хабарламайтын болса, ол
банкке Есеп айырысу операцияларын жүргізу ережелерін бұзғаны үшін
айыппұлдар туралы Ережеге сәйкес айыппұл төлейді. Банктың басшысы мен бас
бухгалтері қате жазылудың әрбір жағдайы себептерін анықтауға және бұдан
былайғы жерде осындай қателердің алдын алуды қамтамасыз ететін шаралар
қолданылуға тиіс.
Есеп айырысу шоты оның иесінің өтінішібойынша: есеп айырысу шоттарын
ашу үшін тиісті нормативтік актілерде көзделген белгілерінің бірінен
айрылуға әкеп соғатын субъекті қызметінің өзгеруі кезінде (дербес шотының
болуы және басқалары); белгілі бір субъектіні құрған органның шешімі
бойынша; шотта үш ай бойы жазулардың болмауы кезінде жабылады. Иеленуші
шоты жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы немесе шот нөмірі
өзгерген кезде ол банкке пайдалынылмай қалған чектермен бірге олардын
өтінішке қоса тіркелген нөмірлерің көрсете отырып қайтаруға, есеп айырысу
шотындағы қаражатар қалдығын растауға міндетті.
Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" - шотының дебеті, төмендегі
шоттардың кредиті;
1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" - шоты. Кассадан келіп
түскен түсім және депонеттелген еңбек ақы сомасы;
1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты - сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлем
ақысы;
3510 "Тауарлы-материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар"
шоттары - сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар.
1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шотының кредиті, мына шоттардың
дебеті:
3310 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шоты алынған
өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін
жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысы;
1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шоты еңбек ақыға,
іссіпарларға және басқа да шығыстарға жұмсауға арналған кассаға алынған
сомаға;
2040 - "Акциялар", 2020 "Облигациялар", 2010 "Басқа да қаржылық
инвестициялар" - шоттары сатылып алынған акциялар, облигациялар,
банктердегі депозит шоттарына салынған салымдар;
1610 - "Тауарлы-материалдық құндылықтар үшін берілген аванстар", 1610
"Орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін берілген аванстар" шоттары
жабдықтаушылар мен мердігерлерге төленген аванстар сомасына;
12100- "Банктер несиелері", 3020 "Банктен тыс мекемелерден берілген
несиелер" шоттары есеп айырысу шотынан өтелген банк несиелері мен заем
қаражаттары сомасына;
3110 - "Төленуге тиісті ағымдағы табыс салығы", 3130 "Қосылған құн
салығы", 3140 "Бюджетпен басқа да есеп айырысулар" шоттары салықтар бойынша
бюджетке төлемдер төленгенде;
3420 - шотында тиісті қорларға төленген бюджеттен тыс төлемдер бойынша
сомаға;
3110 - "Табыс салығы бойынша шығыстар" - шоты заңды тұлғалардан бюджетке
алынатын табыс салығы төленгенде.
1.3 Кәсіпорынның банкілердегі арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі
1000 "Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Оларға келесі шоттар кіреді: 1070
"Аккредитивтердегі ақша қаражаттары" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаражаттарының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив - клиенттің тапсыруымен
өзі келеімге отыратын контрагентінің пайдасына берілген банкінің сөзсіз
орындалуға тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк
жабдықтаушыға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте
көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына
өкілеттік бере алады.
Аккредитив келесі түрлері ашыла алады:
жабылатын немесе жабылмаған; кері қайтарылатын, қайтарылмайтын.
Ашылған кезде банк-эмитент төлеушінің өз қаржысын немесе оған берілген
кредитті жабдықтаушының банкісінің қарауына жеке баланстық шотқа аккредитив
күшінде болатын барлық мерзімге аударатын аккредитив жабылған аккредитив
болып саналады.
Егер банкілердің арасында корреспонденттік қатынастар орнатылған
болса, онда жабылмаған аккредитив атқарушы банкіде, оған өзіндегі банк-
эмитенттің шотынан жүргізілген аккредитивтің барлық сомасын есептен шығару
құқығын беру арқылы ашыла алады.
Әрбір аккредитив оның кері қайтарылатын немесе кері қайтарылмайтын
аккредитив екені айқын көрсетілуі қажет. Кері қайтарылатын аккредитив банк-
эмитентпен жабдықтаушымен алдын ала келіспестен өзгертілуі немесе күшінің
жойылуы мүмкін. Кері қайтарылатын аккредитив шарттарына енгізген өзгерістер
жөніндегі барлық бұйрықты төлеуші жабдықтаушыны хабардар ететін жабдықтаушы
банкіне тек қана банк-эмитент арқылы жеткізе алады.
Бірақ, жабдықтаушы ұсынған аккредитивтік шарттарға сай келетін және
аккредитивтің өзгергені немесе күшінің жойылғаны жөніндегі мәлімдемені
алғанға дейінгі жабдықтаушы банк қабылдаған құжаттарды атқарушы банк төлеп
беруге міндетті.
Кері қайтарылмайтын аккредитив болып банк-эмитенттің өзі қойған
барлық шарттар орындалған жағдайда аккредитив бойынша төлеуді жүзеге асыруы
жөніндегі қатаң міндеттемесі саналады.
Жабдықтаушының пайдасына ашылған кері қайтарылмайтын аккредитив, оның
келісімсіз өзгеріле алмайды немесе күшін жоймайды.
Жабдықтаушы, егер де бұл аккредитив шарттарында көздеоген болса,
аккредитивті пайдаланудан мезгілінен бұрын бас тарта алады.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналуы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі мен күшінде болу мерзімі
жабдықтаушы мен төлеушінің арасындағы келісімде белгіленеді. Сондай-ақ
келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны
пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету
тәсіл, аккредитив бойынша қаржы алу үшін жабдықтаушы ұсынған құжаттардың
толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды
ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар
мен шарттардың болуы қажет.
Аккредитив бойынша қаржы алу үшін, жабдықтаушы тауарларды тиеген соң,
тауарларды тиегені жөніндегі және басқа да аккредитивтің шартарында
көзделегн құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив
бойынша төлеуді растайтын құжаттар, жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің
мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шарттарының
орындалғанын айғақтауы қерек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда,
аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.
Жабдықтаушының банкі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдалануын
бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген
көлемде делделдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыта делделдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Жабдықтаушының банкі аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының
аккредитивтің барлық шарттарын сақтағанын тексеруге міндетті.
Егерде аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген
болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған
үлгіге сәйкестігі тексеріледі.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі,
тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының
нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған
күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге
беруге болмайды.
Жабдықтаушы арқылы банкке шот-тізбесінің үш данасы ұсынылады. Олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-
тізбесінің қабылдағанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі,
ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің
белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Аккредитивпен нақты ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді Егер
аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса,
онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төл құжат немесе
оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін; іс-
сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйымның берілген сенім-хатты ұсынуға
міндетті.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 1210 "Банк несиелері", ал егер
аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1040 "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шоттары аккредитивтің ашылуы кезінде кредиттеледі
және 1070 "Аккредитивтегі ақша қаражаттары" шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 1070 шоттың кредиті бойынша 4110
"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шотының дебеті бойынша
көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері
қайтару 1040, 1050, 1210 шоттардың дебеттерінде және 1070 шоттың
кредитінде көрсетіледі.
1070 "Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары" шоты бойынша есеп айырысу
сек кітапшаларындағы чектер арқылы есепкеалынады. Чек - бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі
арнаулы қағазға толтырған клиенттің өэіне қызмет көрсететін банкке берген
жазбаша тапсырмасы.
Чек алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін, көрсетілген қызмет
және "Қазақстан Республикасының чектермен есеп айырысу жөніндегі
Ережелерінде" көзделген басқа да жағдайларда есептесу үшін қолданылады.
Чектер мынадай түрлерге бөлінеді: есептесу чек кітапшаларындағы
чектер; салым иесінің чек чек кітапшасындағы чектер.
Қазақстан Республикасы банктері эмиссиялаған барлық чектерді, банк-
эмитенттің тұратын жеріндегі банктермен және оладың аймақтың ішіндегі
клиенттер қабылдауға және төлеуге тиісті. Чектер тек теңгемен беріледі.
Чек кітапшасы, әрқайсысы екі бөлімнен: чектің өзінен және оның
түбіртегінен тұратын 25 беттен тұрады.
Кәсіпорын чек кітапшасын алы үшін, банкке белгіленген нысанда
толтырылған кәсіпорын шоты бойынша операциялар жасау үшін құжаттарға қол
қою құқығы берілген тұлғалардың қолдары қойғызылып, мөрінің таңбасы
басылған өтінішінің бір данасын ұсынады.
Өтініште және онымен қоса тіркелген талонда осы чек кітапшасындағы
чектерге төлем жасайтын шоттың нөмірі көрсетіледі. Кәсіпорын Чек кітапшасын
беру жөніндегі өтінішімен қоса кәсіпорынға ашылған дербес шотқа қаржыны
депоненттеу үшін төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем тапсырмасын төменгі
бөлігіне "Есеп айырысу чек кітапшасына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тауарлары мен қызметтері үші есептесуге" деп жазылып қойылады.
Чек кітапшасы сомасының ең төменгі және ең жоғарғы мөлшерін клиентінің
қаржы сұранысын білетін банк-эмитент белгілейді. Чек кітапшасында
көрсетілген мерзімнен кейін жазылған чектер жарамсыз болып табылады және
төлеуге қабылданбайды. Чек кітапшаларындағы чектерді мына жағдайларда:
тауарлар мен қызметке ақы төлеу алдын ала жүзеге асырылса, жеке тұлғалармен
есеп айырысуға, пайдалануға рұқсат етілмейді.
Чек сомасының пайдаланылмаған қалдығын нақты ақша ретінде алуға немесе
чекті нақты ақшаға алмастыруға рұқсат етілмейді. Чек кітапшаларынан
чектерді жазып алған кезде олардың нөмірлерінің бір ізділігі сақталуы
керек. Чектек, төлемнің сомасы анықталғаннан кейін жазылады. Чек
кітапшаларының иелеріне яғни қаражатты алушыға және басқа да тұлғаларға
беруіне, сондай-ақ чектің толтырылмаған бланкілерін беруге тиым салынады.
Чек кітапшасының иесі чек жазу кезінде келесі реквизиттерді
толтырады: чектің сомасын санмен және жазбаша; чектің жазылған күнің;
тіркеу карточкасында үлгіге сай келетін өзінің қолы мен мөрін қояды. Чектің
түбіртегіне ол: операция жасалғанға дейінгі соманың қалдығын, чектің
сомасын және кітапша бойынша жаңа қалдықты жазады, чекті жазу күнің және
өзінің қолын қояды.
Чек ұстаушы, чекті төлеуге қабылдай отырып, "Чек ұстаушының чекті
төлеуге қабылдағаны жөніндегі" реквизитке, чектегі және чектің
түбіртегіндегі чек ұстаушының атауы және оның есеп айырысу шотының нөмірі
көрсетілетін жеріне штампын қояды.
Чектерге, сеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие
тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы
болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды
түзетуге және өшіруге болмайды.
Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деген жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады. Толтырылған чек түбіртектен
бөлінеді және төлеуге оны чек ұстаушы тексергеннен кейін ғана қабылдайды.
Чек ұстаушы, чекті төлеуге қабылдағанға дейін, төлқұжаты немесе төлқұжатты
алмастыратын құжаты бойынша төлеуге чек ұсынған тұлғаның кім екендігіне
көзін жеткізуге, чектің дұрыс толтырылғанын, онда түзетулер мен өөшіруден
қалған іздің жоқтығын тексеруге; чек кітапшасы иесініңжеке басын
куәландыратын мәліметтердің дұрыс толтырылғанын және белгіленген жерлерде
оның қолының барлығын; чек түбіртегіндегі тексеруге міндетті.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ретеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс.
Чек ұстаушы төлемді жүзеге асыру үшін чек кітапшаларының чектерін
олардың реестрлерімен бірге банкке ұсынады. Реестр банкке төлеуге
ұсынылатын барлық чектердің реквизиттері көрсетілген арнаулы бланкте
жасалады. Чектер реестрлері әр банк үшін жеке-жеке жасалады.
Реестрге кәсіпорын шоты бойынша операциялар орындау үшін құжаттарға
қол қою құқығы берілген тұлғалар, сондай-ақ кәсіпорын басшылары өкілеттік
берген тұлғалар, яғни чектерді төлеуге қабылдаған тұлғалар қол қоя алады.
Белгіленген талаптар сақталмай жазылған, сондай-ақ реквизиттерді
көрсетуде қателіктер жіберіліп, түзетілген чектерді банк жарамсыз деп тауып
төлеуег қабылдамайды. Мұндай чектер реестрдің бірінші данасына қолхат
жазылып, жабдықтаушыға қайтарылады.
Чек кітапшасының күшінде болу мерзімі аяқталған сәтте чек кітапшасында
пайдаланылмаған сома бар болған жағдайда немесе кәсіпорын әрі қарай чекпен
есеп айырысуды тоқтатқан болса, кітапшаның иесі оларды банкке ұсынуға
міндетті. Пайдаланылмаған соманың қалдығын қайтадан алынған шотқа аудару
үшін төлем тапсырмасы чек кітапшасына қрса тіркеледі. Сонымен бірге
тапсырманың "Төлемнің мақсаты" сызық жолында: Чек кітапшасындағы чектер
түгелдей пайдаланылса да тиесілі сома таусылмаған жағдайда, клиентке оның
өтініші бойынша депонетнтке салынған, бірақ толығымен пайдаланылмаған
сомаға жаңа чек кітапшасы беріледі. Жаңа кітапшаның күшінде болу мерзімі
берілген күннен бастап есептеледі. Чек кітапшасын жоғалтқан жағдайда оның
иесі бұл жөнінде пайдаланылмаған чектердің нөмірі көрсетілген өтініш
үлгісіндегі чек кітапшасын берген банкіні дереу хабардар етуге міндетті.
Жоғалған кітапшаның иесінің тапсырмасының негізінде пайдаланылмаған сома
есеп айырысу шотына, я болмаса қаражат депоненттелген басқа шотқа
аударылады.
Қажет болған жағдайда клиенттің төлем тапсырмасы бойынша соманың бір
бөлігі не болмасы барлық сома оның есеп айырысу шотына немесе басқа шотқа
шығарылуы мүмкін. Бұл кезде чек кітапшасындағы қалдық шығарылатын сомаға
қайта есептеледі және есептен шығарылатын сомаға азайту арқылы жаңа қалдық
шығарылады.
Чекті дұрыс пайдаланбаудан чек кітапшасын немесе толтырылмаған бөлек
чектерді басқа тұлғаға берудің салдарынан шегілген зиян, шыққан шығын
болмаса қымқырылған сомалар үшін, сол сияқты толтырылмаған чектерге қол
қойғанға, чек кітапшасының иесі жауап береді. Шаруашылық жүргізуші
субъекілер депонеттелген сомадан артық сомаға чек берген жағдайда бір жыл
мерзімге дейін чек кітапшаларындағы чектерді пайдалану құқығынан айырылады.
Есеп айырысу ережелерін бұзған немесе төлем жасауға шамасы келмейтін
чек кітапшаларының иелері, банк мекемесінің ұйғарымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 Кәсіпорынмен жалпы 6
танысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... .
1.1 Газспецстрой ЖШС даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебін 12
ұйымдастыру ... ... ..
1.3 Кәсіпорынның банкілердегі арнаулы шоттарында жасалатын
операцияларының 18
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2 Газспецстрой ЖШС ағымдағы активтер және ақша қаражаттары
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.1 Ағымдағы активтер және ақша қаражаттары аудитін жоспарлау және28
аналитикалық
процедуралары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.2 Кәсіпорын кірістерін ішкі бақылау жағдайын 32
бағалау ... ... ... ... ... ..
3 Газспецстрой ЖШС касса операцияларын 36
талдау ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Ақша қаражаттарының құрамын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Ақша қаражаттарының қозғалысын 37
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігін және өтімділігін 41
талдау ... ... ...
3.4 Айналым қаражаттарының айналымдылығын 43
талдау ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Әдебиеттер 47
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Кәсіпорынның бірқалыпты және табысты жұмыс істеу үшін ақшалай есеп
айырысудың, кассалық операцияларды дұрыс ұйымдастыру маңызды.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметі барысында жеткізушілермен негізгі құралдар,
шикізат және материалдар және басқада тауарлы-материалдық құндылықтарды
сатып алу және көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысу; сатып алушылармен
олар сатып алған тауарлар үшін; бюджетпен және салық органдарымен әр түрлі
төлемдерді төлеу үшін басқада ұйымдармен әр түрлі шаруашылық операциялар
бойынша есеп айырысу жүргізіледі.
Ақшалай есеп айырысу қолма-қол және қолма-қолсыз төлемдер немесе нақты
ақшамен есептесу түрінде іске асырылады. Нарықтық экономика даму жағдайында
қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу векселдер және чектер көмегімен
жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен есептесуден айырмашылығы олардың үлкен
бөлігі әр түрлі банк, несиелік және есептесу операциялары көмегімен іске
асырылады. Қолма-қолсыз есептесуді қолдану ақша айналысына кететін
шығындарды қысқартады, нақты ақшаларға сұранысты қысқартады, олардың
сақтығын қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебі ақша айналысын дұрыс
ұйымдастыруда, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануда маңызы зор. Ақша
қаражаттарын ұтымды үлестіруді өзі кәсіпорынға қосымша табыс әкеледі.
Сондықтан уақытша бос ақша қаражаттарын тиімді пайдалану туралы үнемі
ойластыру қажет.
Кәсіпорынның ақша қаражаттары қолма-қол ақша түрінде кассада және
ақша құжаттары, банк шоттарында, чек кітапшаларында болады. Оларды
көбейту, дұрыс пайдалану, сақтығын бақылау – мұның барлығы бухгалтерияның
басты міндеті. Оның сәтті шешілуіне кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі, персоналға еңбек ақыны уақытылы төлеу, заказ берушілермен
есептесу, бюджетке төлемдерді төлеу байланысты.
Касса операциялары, ақша қаражаттарының бухгалтердік есебі келесі
негізгі міндеттерді атқарады:
- ақша қаражаттары, есептесу және несиелік операцияларды
құжаттаудыңдұрыстылығын және заңдылығын тексеру, оларды есепте уақытылы
және толық көрсету;
- төлемдердің барлық түрлері бойынша есеп айырысудың уақытылы
орындалуын, толықтығын және дұрыстығын қамтамасыз ету, дебиторлық және
кредиторлық берешектерді анықтау;
- ақша қаражаттарының сақтығын, кәсіпорын қажеттіліктерін ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету үздіксіздігін қамтамасыз ету;
- бос ақша қаражаттарын қосымша табыс әкелу құралы ретінде тиімді
пайдалану.
Ақша қаражаттарын талдаудың негізгі міндеттері
- кәсіпорын кассасындағы қолма-қол ақша және бағалы қағаздардың сақтығын
оперативті және күнделікті бақылау;
- ақша қаражаттарын тек мақсатты бағыты бойынша пайдалануын бақылау;
- бюджетпен, персоналмен және банктермен дұрыс және уақытылы есептесуін
бақылау;
- жеткізушілер және мердігерлермен жасалған келісім-шарттарда бекітілген
есеп айырысу формаларын сақтауды бақылау;
- кәсіпорынның абсолютті өтімділік жағдайын талдау және т.б.
Ақша қаражаттарын талдау және ақша ағымдарын басқару бас бухгалтер
қызметінің маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Ол ақша қаражаттарының
айналу уақытын, ақша ағымдарын талдауды, оны болжауды, ақша қаражаттарының
ұтымды деңгейін анықтауды, ақша қаражаттарының бюджетін жасауды қамтиды.
Таңдап алынған дипломдық жұмыстың өзектілігі нарықтық қатынастар
жағдайында кәсіпорын басқада кәсіпорындармен шаруашылық байланыста болуынан
турады. есептесуді нақты ұйымдастыру айналым қаражаттарының айналымдылығын
жеделдетуге, ақша қаражаттарының уақытылы келіп түсуіне, демек, кәсіпорын
жұмысының тиімділігін арттыруға көмектеседі.
1 Кәсіпорынмен жалпы танысу
1.1 Газспецстрой ЖШС даму тарихы
ҚР аймағында әрекет етіп тұрған барлық субьектілерге (ҚР аймағында
тіркелген резиденттік емес өкілдіктер мен филиалдар, заңды тұлғалар,
кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп беруді және
бухгалтерлік есепті жүргізу міндеттілігі жүктеледі. Сот алдында жауап
беретін және сотқа шағымдана алатын, өз атына жеке мүліктік емес және
мүліктік құқын жүзеге асыра алатын, сол мүліктерді өз қалауынша оперативтік
тұрғыда басқара алатын немесе шаруашылықты жүргізуге меншік құқығы бар
ұйымдары заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп танылады.
Газспецстрой-А жауапкершілігі шектеулі серіктестік 2004 жылы 14
сәуірде құрылды. Кәсіпорын айналысатын қызмет түрлері:
• Газ және су құбырларын техникалық және пайдалану қызметтерін көрсету;
• Газбен қамтамасыз ету жүйелерін жобалау және орналастыру;
• Сжиженный газ АҚ жұмыс істейтін, ыдыстардың диагностикасын жасау;
• Сумен қамтамасыз ету жүйелерін тұрғызу;
• Газ жүйелерінің құрылысын жүргізу;
• Насос және желдеткіш жабдықтарын орналастыру.
Қоғамның Жарғы қоры 919000 теңге. Газспецстрой-А ЖШС бухгалтерлік
есебі төмендегі негіздерінде:
▪ Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Бухгалтерлік есеп
туралы Жарлығымен;
▪ бухгалтерлік есептің стандарттарымен (БЕС);
▪ БЕС-ке арналған әдістемелік ұсынымдарымен.
Кәсіпорын басшысы есеп жұмысының дұрыс жүргізілуін, барлық бөлімшелер
мен мұндағы есеп жұмысын атқарушы қызметкерлерге, сондай-ақ есеп – қисап
жұмысына қатысты адамдарға бастапқы құжаттар жасаушы жауапты тұлғаларға
жағдай туғызуы керек. Кәсіпорындар өздері еңбек ұйымдастыру мен қаржы
қалыптастырудың түрі мен технологиялық ерекшеліктеріне, шаруашылық
қызметінің бағытына қарай бухгалтерлік есеп жұмыстарын өздері қалаған әдіс
– тәсілдермен ұйымдастыра алады. Бухгалтерлік есеп ұйымдастыру кәсіпорын
бухгалтериясында іске асырылады. Бухгалтерияны аппаратық бас бухгалтер
басқарады. Кәсіпорын бас бухгалтеріне өз уақытында және сенімді есеп
жүргізу, тауарлы – материалды құндылықтардың тиімді жұмсалуы, қаржы
ресурстарын қалыптастыру, экономикалық – қаржылық талдауды өз мәнінде
жүргізу, болашақтағы жағдайы үшін ұсыныс енгізу т.б. экономикалық –
қаржылық мәселелерді ұйымдастыру тапсырылады.
Бухгалтерияда атқарылатын жұмыстар немесе кәсіпорынның бухгалтерлік
аппараты өндірістік бөлімшелер және цехтар, басқа бөлімшелер мен
басқармалар және есеп беруге міндетті адамдармен тығыз байланыста болуы
керек. Нарықтық экономикалық қатынастар бағытып жетілдіру мақсатына сай
кәсіпорын бухгалтериясында қызмет атқарушы бухгалтерлер сыртқы қаржы
салымшы инвесторлар мен несиелендірушілер, қарыз беруші басқа да
кәсіпорындар, салық органдары мен қаржылық басқармалар т.с.с. ұйымдармен
тығыз байланыс құруы қажет. Барлық бөлімшелерден, жауапты адамдардан,
сыртқы тұлғалардан, т.б. түскен құжаттар, қорытынды мәліметтер, сондай-ақ
жоспарлы және сметалық нормативтік материалдар кәсіпорынның
бухгалтериясында өңделіп, белгілі нысандарға сай топтастырылып, сапалы
деңгейде ақпараттық жүйе қалыптастырудыі негізін қалыптастырады. Сапалы
жасалған ақпарат көрсеткіштерін терең талдау, жүйелі түрде тексеру,
шаруашылық процесіне баға беру, орын алған фактілер тиімділігін анықтау
арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметі жөнінде арнайы
шешімдер қабылданады.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан-жылға дамып
келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық
қатынастарға түсуші жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты
талдау қызметін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде
кәсіпорынның өндірісін дұрыс ұйымдастырудың рөлі зор.
Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелердің негізіне
өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез-келген
технологиялық процесс түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі,
қосымша қызмет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын іске асырады. Дайын
өнімді жасауда жоғарыдағы көрсетілген операциялардың рөлі түрліше. Өнімді
қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа
процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның бәрі тиісті бөлімшелерді
қалыптастырудың негізі болып табылады.
Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік
бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.
Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы - бұл құрамы және оның ұйымдық бірлік
мөлшері, олардың арақатынасы және тұрғызу нысаны. Ұйымдық бірлік егер де
олардың мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса
тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым деңгейлес және сатылы болып
бөлінеді, басқаша айтқанда ұйымдық құрылымда еңбек бөлінісінің деңгейлестік
және сатылы болып ажыратылады.
Кәсіпорын құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер
қолданылады. Олардың ішіндегі негізділері:
- оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;
- бөлімшелер қызметкерлерінің саны;
- жабдықтардың қуаты;
-өндірістік қорлардың құны;
-өнім шығару көлемі;
- мамандандыру және механикаландыру;
- күрделі қаржының құрылымы.
Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс таңдау өндірістің осал
жерлерін ашуға және осы кәсіпорынның оңтайлы құрылымын таңдауға мүмкіндік
туғызады.
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы оның бөлімшелері, кооперациялары
арасындағы еңбек бөлінісін сипаттайды. Өндірістік процесті кеңістікте
оңтайлы тұрғызу – оның тиімділігінің қажетті шарты. Кәсіпорынның өндірістік
құрылымы оның жұмыс істеуін және дамуын қамтамасыз ететін элементтердің
өзара іс – қимылын тұлғалайды. Кәсіпорынның өндірістік құрылымының басты
элементі жұмыс орны, учаскелер және цехтар болып табылады. Кәсіпорынның
құрылымын қалыптастыру сыртқы (салалық, аймақтық, жалпы құрылымдық) және
ішкі (сипаты және шығарылатын өнімінің мөлшері, кәсіпорынның негізгі
қорларының ерекшеліктері мен мүмкіншіліктері, мамандандырылуының деңгейі,
т.б.) факторларына байланысы болады. Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы - бұл
құрамы және оның ұйымдық бірлігінің мөлшері (жұмыс орны, бөлім, қызметі)
олардың құрылуының арақатынасы және нысандары. Өндірістік процесс
шикізаттар мен материалдардың дайын өнімге айналуына бағытталған еңбек
процестерінің жиынтығы болып табылады. Өндірістік процесті оңтайлы
ұйымдастыру принциптері – мамандандыру, қосарластық және үйлесімдік, тік
дәлдігі және үздіксіз, ырғақтылық және техникалық жарақаттандыру болып
табылады. Шығарылатын өнімнің сұрыпталымына, өндірістің көлеміне,
жабдықтардың тұрпатына, операцияларға жұмсалған еңбек, өндіріс кезеңінің
ұзақтылығына тағы да басқа факторларына байланысты жеке-дара, сериялы және
жалпы өндіріс болып ажыратылады.
Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын мекеме филиалдардың,
өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да
құрылымдық бөлімшелердің өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса
алғанда, мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық
есеп беруді жасайды. Қаржылық есеп беру ҚР Қаржы министрлігінде
әзірленетін және бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалады. Атап
айтқанда, шаруашылық субьектілері қаржылық есеп беру құрамында мыналарды:
кәсіпорын балансын, кәсіпорынның қаржы- шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық субьектілерінің бастамасы
бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да
есептік деректермен және түсіндірме жазулармен толықтырылуы мүмкін. Барлық
кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31
желтоқсанды қоса алғанға дейін мерзім саналады. Қаржылық есеп берудің
жасалу дұрыстығына кәсіпорынның басшысы және бас бухгалтер, сондай-ақ
жоспар жазу қызметінің басшысы жауап береді.
Шаруашылық субьектілері тоқсандық және жылдық қаржылық есептемені
құрылтай құжаттарына сәйкес меншік иелеріне, мемлекеттік инспекциясына,
мемлекеттік басқарудың басқа органдарына қаржылық есеп береді.
Кәсіпорын құрылымы және оның бөлімшелері кәсіпорынның еркімен
анықталады. Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құрғанда әр бөлімше
бойынша басқарудың қызметін тиімді бөлуді қамтамасыз ету қажет. Бұл
жағдайдакелесі шарттардың орындалуы өте маңызды:
- түрлі бөлімшелерде бір сұрақтын шешімі қайта-қайта болмау керек;
- басқару бөлімшелердің міндетіне басқарудың барлық функциялары кіруі
қажет;
- берілген бөлімшелерде басқа бөлімшелерді қызықтыратын сұрақтар шешілмеуі
тиіс.
Себебі, әр бөлімше өз сұрақтарын өздері шешсе, тиімдірек.
Басқару құрылымы басқару қызметі мазмұнына және масштабы динамикасына
сәйкес уақыттарда өзгеруі мүмкін.
Әрбір жеке бөлімшелер арасында вертикальды және горизонтальды
байланыстар болуы мүмкін.
Вертикальды байланыс – бұл жетекші және бағыныштылар арасындағы
байланыс, мысалы, кәсіпорын директоры мен цех басшысының арасындағы
байланыс.
Горизонтальды байланыс – бұл кооперацияның тең құқылы элементтері
арасындағы байланыс.
Басқару құрылымы негізінде белгілі жүйе қалыптасқан. Кәсіпорынға
өндірісті басқарудың аралас жүйесі тән.
Функционалды бөлімшелер дайындаған шешім жетекшілер арқылы қаралады,
талқыланады және бекітіледі, сөйтіп бағынышты бөлімшелерге жіберіледі.
Әртүрлі сұрақтардың көптігі жетекшілер жұмысын қиындатады. Белгіленген
сұрақтар бойынша өтінішті функционалды бөлімшелер өзінен төмен бөлімшелерге
жетекшілік ете отырып, шешім бере алады.
Кәсіпорындағы жалпы жетекшілікті директор жүргізеді. Ол кәсіпорынның
барлық жұмысын ұйымдастырады және оның жағдайы мен қызметіне үлкен
жауапкершілікпен қарайды. Директор кәсіпорынды барлық ұйымдар мен басқа да
кәсіпорындар алдында көрсетеді, кәсіпорын мүлкіне иелік етеді, басқа
кәсіпорындар мен келіссөздер жүргізеді, кәсіпорын көлемінде бұйрық
шығарады, еңбек заңына сәйкес жұмысшыларды қабылдайды және шығарады,
банктерде кәсіпорын есеп шотын ашады.
Директор кәсіпорынға жетекшілік ете отырып, кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылықтық қызметінің жақсы жүруіне жауапкершілікпен қарауы тиіс. Оған
кәсіпорынның мына функционалды органдары тікелей бағынады: бас есепші,
техникалық бақылау бөлімі, кадрлар бөлімі, күрделі құрылыс, бағалы
қағаздар, құқықтық бөлімдері, әлеуметтік-экономикалық қызметтер, жоғарыда
аталған қызметтерден басқа директордың тағы да бірнеше орынбасарлары мен
көмекшілері болуы мүмкін. Олар кәсіпорында толығымен белгілі бір сфераға
жетекшілік етпегенімен, өздерінің жеке мамандандырылған шағын шаруашылықта
қызмет атқара алады.
Шешімдер мен іс әрекеттердің алдында экономикалық талдау орын алған.
Экономикалық талдау оларды негізден, өндірісті ғылыми тұрғыдан басқарудың
негізі болып табылады және оның объективтілігі мен тиімділігін қажет етеді.
Экономикалық талдау – шешім қабылдау, ғылыми қамтамасыз ететін басқару
функциясы.
Қаржы-шаруашылық қызметін талдау үшін кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерінің және олардың нәтижелерінің сипаттамасы қажет, олар
жоспардың, есеп берудің және басқа ақпарат көздерінің көрсеткіштерінде өз
көрінісін табады.
Экономикалық көрсеткіштерді талдаудың мақсаты біршама ақпаратталған
көрсеткіштердің жеткілікті санын алу болып табылады. Өнімді (жұмыс, қызмет)
шығарудың өсуі құндық формулада өндірістің экономикалық тиімділігін талдап
қорытылынған көрсеткіштерінің бірі.
Еңбек төлеміне кететін қаржы шығындарын талдаудың әрбір кәсіпорында
айтарлықтай мәні бар. Оны есептеу процесінде еңбекақы қорын пайдалануға
жүйелі түрде бақылау жасауды жүзеге асыру, еңбек өнімділігінің өсуі
есебінен қаржыларды үнемдеу мүмкіндігін анықтау қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорында өнім шығару көлемін көбейтудің маңызды
факторларының бірі қажетті санда және ассортиментте негізгі түрлермен
қамтамасыз етілгендік болып табылады және оларды едәуір толық және тиімді
пайдалану.
Өнімнің өзіндік құнының маңызды талдап қорытындылайтын көрсеткіші -
жалпы өнімнің шығындары болып табылады. Біріншіден, ол өте жан-жақты
(өндірістің кез келген саласында есептелінеді), екіншіден, өзіндік құн мен
табыс арасындағы тікелей байланысты көрсетеді.
Кесте 1 - Газспецстрой ЖШС қызметінің 2007-2008 жылдардағы негізгі
қаржы-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер ӨлшбіЖылдар Ауытқуы
р (+,-)
2007 2008
1 2 3 4 5 6
1 Қызмет көрсетуден түскен мың 182639,7 227208,1 44568,4
кіріс тг.
Кесте 1 жалғасы
1 2 3 4 5 6
2 Көрсетілген қызметтің өзіндікмың 167336,7 161317,7 -151199
құны тг.
3 Жалпы кіріс (зиян) мың 15302,0 65890,4 50588,4
тг.
4 Мерзімдік шығындар мың 11553,8 58962,2 47408,4
тг.
5 Негізгі қызметтен түскен мың 3748,2 6928,2 3180
кіріс (зиян) тг.
6 Кіріс (зиян) барлығы мың 3748,2 6928,2 3180
тг.
7 Негізгі құралдардың орташа мың 1161,0 27620,0 26459
жылдық құны тг
8 Қор қайтарымы тг. 157,3 8,2 -149,1
9 1 теңгеге кеткен шығындар тг 0,91 0,71 -0,2
10 Негізгі қызмет рентабелділігі% 2,2 4,3 2,1
Кестенің мәліметтеріне сүйене отырып, қарастырылып отырған
кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметінің барлық көрсеткіштері бойынша
талдау жүргізейік. Кестенің берілгендері бойынша көріп отығанымыздай,
қызмет көрсетуден түскен кіріс 2008 жылы, өткен 2007 жылмен салыстырғанда
44568,4 мың теңгеге көп болды. 2008 жылы көрсетілген қызметтің өзіндік
құны, өткен 2007 жылға қарағанда 151199 мың теңгеге кеміді. 2008 жылы,
жалпы кіріс өткен 2007 жылмен салыстырғанда 50588,4 мың теңгеге өсті.
Мерзімдік шығындар 47408,4 мың теңгеге өскен. Негізгі қызметтен түскен
кіріс 2008 жылы, өткен 2007 жылмен салыстырғанда 3180 мың теңгеге өсті.
Кіріс 3180 мың теңгеге жоғарлады. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны
26459 мың теңгеге көбейді. Қор қайтарымы 2,1 теңгеге артты. Сонымен қатар,
1 теңгеге кеткен шығындар 0,91 тг-ден 0,71 тг дейін төмендеді немесе 0,2тг
қысқарды.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына занды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы акпараттарды беру болып
табылады. Қаржылык есеп берудің пайдаланушыларынын қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай-ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
1.2 Кәсіпорындағы ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп пайдаланушыларды операциялық,
инвестициялық, және қаржылық қызметі туралы есепті кезеңде ақша қаражатының
түсуі мен жұмсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, заңды тұлғаның қаржы
жағдайындағы өзгерістерді бағалауына мүмкіндік береді.
Заңды тұлғалар (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқасы) ақша
қаражатының қозғалысы туралы есепті стандарттың талаптарына сәйкес жасайды
және есепті кезеңдегі қаржы есептемесінің құрамында тапсырады.
Ақша қаражаты - кассада және банктердегі шоттарда тұрған қолма-қол бар
ақша.
Ақша қаражатының қозғалысы - ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Операциялық қызмет - ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен
инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтер мен қаржы
инвестицияларын сатып алу және сату.
Қаржылық қызметі - меншікті капитал мен займ қаражатының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын ұйымның қызметі.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциялық, инвестициялық
және қаржы қызметі туралы есепті кезеңдегі мәліметтер болуы тиіс. Ұйым
қызметін түр-түрі бойынша жіктеу пайдаланушыларды ұйым қызметі түрлерінің
оның қаржы жағдайына ықпалын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратпен
қамтамасыз етеді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы. Заңды
тұлғаның операциялық қызметінен түсетін ақша қаражатының қозғалысы
мыналарды пайдалана отырып ашылады:
а) тікелей әдіс, ол бойынша ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлері
ашып көрсетіледі;
б) жанама әдіс, ол бойынша таза табыс немесе залал ағымдағы активтер мен
міндеттемелердің, ақшадан тыс операциялардың өзгерістеріне, сондай-ақ
инвестициялық және қаржы қызметінің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
залалдарға орай түзетіледі.
Инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын ақша қаражатының
қозғалысы. Ақша қаражатының қозғалысы нетто-негізде ашып көрсетіле алатын
белгілі бір жағдайлардан басқа кезде, ұйымның инвестициялық және қаржы
қызметінен алынатын жалпы ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлерін
жеке-жеке ашып көресетеді.
Ақша қаражатының қозғалысы ұйым қызметінен гөрі клиенттердің қызметін
көрсеткен жағдайда клиенттердің атынан ақша түсімдері мен төлемдері нетто-
негізде ашып көрсетілуі мүмкін, мысалы:
а) инвсетициялық ұйымдар өз клиенттерінің тапсыруы бойынша ұстап отырған
қорлар;
б) меншік иелері атынан алынып, соларға берілетін жалдауақы төлемдері.
Нетто-негізде сондай-ақ тез қайтып оралатын, ірі сомаларды қамтитын
және өтеу мерзімдері қысқа көздер бойынша ақша түсімдері мен төлемдері ашып
көрсетілуі мүмкін, мысалы;
а) инвестицияларды сатып алу және алу;
б) қайтару мерзімі үш айдан аспайтын өзге де қысқа мерзімді займдар.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшалануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады.
Субъект өзінің кассасында қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және
ақша түсімін ең аз мөлшерде пайдаланылуы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты
ақшаны субъект есеп айырысу шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне
өткізуге тиіс.
Кассадағы операциялар есебі 1010 - "Кассадағы нақты ақша"
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" және 1020 -
"Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" - шоттарында жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кіріс ордерлері (ү.№КО-
1) бойынша жүзеге асырылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе
басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлемдер
тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да
құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін
көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан
бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын: теңгені-жазумен, тиынды-сандармен көрсетеді.
Касса операцияларының есебі компьютерлендіру жағдайында касса
құжаттарын өңдеудің бағдарламалық құралдары жұмысының дұрыстығына да
тексеру жүргізіледі. Бұзушылықтарға кінәлі адамдар белгіленген тәртіпте
жауапкершілікке тартылады. Ақша қаражаттары мен қатан түрдегі есеп-беру
бланкілерін тексеру нәтижелері нақты ақша қаражаттарын түгелдеу актісімен
және құндылықтар мен қатаң түрдегі есеп-қисап құжаттарын түгелдеу
тізімдемесімен рәсімделеді. Кассада анықталған артық ақша қаражаты кіріске
алынады: бұл операция 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша"
шотының дебеті бойынша және 6280 "Негізгі емес қызметтен түскен басқа да
табыстар" шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Ақша қаражаттары мен құнды
қағаздардың жетіспейтіндері кассирден өндіріліп алынады: 2180 "Басқа да
дебиторлық қарыздар" шотының дебеті, 1010 "Кассадағы ұлттық валюта
түріндегі нақты ақша" шотының кредиті.
Қатаң түрдегі есеп-беру бланкілерінің жетіспеуінен субъектіге келген
зиян олардың номиналды құнын негізге ала отырып есептеледі.
Касса бойынша есеп 1010-шоттың дебеті мен кредиті бойыншажүргізілетін
машинограммада немесе басқа да есеп регистрлерінде жүргізіледі.
Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай
жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары
біріктіріледі.Айдың аяғында есепті айдан кейінгі айдың бірінші жұлдызына
регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдың есебіне және Бас кітаптағы
1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.
Касса кірісіне алынған ақша:
1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының дебеті
бойынша және келесі шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі;
1060 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты - кассаға есеп айырысу
шотынан алынған сомаға;
1251 - "Қызметкерлердің және басқа да адамдардың қарыздары" қызметкерлердің
есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, таран-таражға түскен
сомалар және т.б бойынша кассаға өткізілген қарыздар;
121000 - "Дайын өнімдерді жұмыстарды, қызметтерді студан түскен табыс",
"Сатып алынған тауарларды сатудан түскен табыс", "Басқа табыстар" шоттары
материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін нақты ақшамен есеп айырысқан
кезінде.
Кассадан ақша берілген кезде 1010- шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі:
4230 - "Персоналмен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шоты кәсіпорын
қызметкерлеріне берілген еңбек ақы сомасына;
1251 - "Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар" шоты кәсіпорын
қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;
1060 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты кәсіпорынның есеп айырысу
шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және басқа да түсімінің
сомасына.
"Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" валютамен
операциялар жүргізілетін субъектілер 1020 - "Кассадағы шетелдік валюта
түріндегі нақты ақша" шотын ашады. Валюта кассасындағы есеп субъект
кассасындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі, тек оның айырмашылығы
мынадай: кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар
сомалары шетел валюталарымен және теңгеге айналдырылып көрсетіледі.
Валюта кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары
үлкен көлемде жүргізілген кезде жекемашинограммалардың және басқа да есеп
регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.
Валюта түскен кезде 1020 - шот дебеттеледі де және мына төмендегі
шоттар кредиттеледі:
1050 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша" шоты валюта шотынан валюта
түскен кезде;
1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты кассаға алынған валюта түсімі сомасына;
6120 "Бағам айырмашылығынан түскен табыс" шоты - тиісті шетел валюталарына
қатысты теңге бағамының құлдырауы жағдайындағы бағам айырмашылықтарының
сомасына;
1251 "Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар" - шоты-есеп беретін
адаамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына.
Валюта кассасынан валюта берген кезде - 1020-шот кредиттеледі және мына
төмендегі шоттар дебеттеледі.
1251 -"Қызметкерлермен мен басқа да адамдардың қарыздары" шоты - есебіне
берілген шетел валютасы сомасына;
1050 - "Ел ішіндегі валюталық шоттағы нақты ақша шоты" - валюта шотына
өткізілген валюта сомасына;
7430- "Бағам айырмашылығы бойынша шығыстар" шоты - тиісті валюталарға
қатысты теңге бағамының көтерілуі нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары
сомасына.
Субьект операциялық кассасындағы нақты ақша есебі. Тауар кеңселері,
айлақтардағы және пайдалану учаскелеріндегі, аялдама күзеттеріндегі, өзең
өткелдеріндегі, кемелер кассаларындағы, кемежайлар, айлақтар, бекеттер,
теңдеме жүк кассаларындағы, байланыс бөлімшелері және т.с.с. кассаларындағы
ақша қаражаттарының нақты бары мен қозғалысының есебі 1010 "Кассадағы
ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының, "Операциялық кассадағы нақты
ақша" аралық шотында жүргізіледі. Операциялық кассадағы операциялар 1010
немесе 1020 -шоттарындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі. Ақша опреациялық
кассаға кассаға түскен кезде 1010 немесе 1020 -шоттарының, "Операциялық
кассадағы нақты ақша" аралық шоты дебеттеледі және мына төмендегі шоттар
кредиттеледі:
121000- "Дайын өнімдер жұмыстарды, қызметтерді сатудан түскен кіріс" шоты
және басқа да шоттар - кассаға алынған түсімнің сомасына;
1210 - "Алынуға тиісті қарыздар" шоты - сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден кассаға алынған сомаға.
Кәсіпорын кассасына түсім қаражатын өткізгенде - 1010 немесе 1020 -
шоттар дебеттеледі, ал 1010, 1020 шоттардың "Операциялық кассадағы нақты
ақша" аралық шоты кредиттеледі. Операциялық касса бойынша жеке касса кітабы
жүргізіледі, жеке машинограмма немесе басқа есеп регистрі ашылуы мүмкін.
Тиісті заңдарға сәйкес барлық субьектілер өздеріне қызмет көрсететін
банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражатарын сақтауға
міндетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады: -
шотты ашуға берілетін өтініші.
Чек - шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға, іс-
сапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы.
Нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның
шотына қосып есептеу ұшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын
басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы.
Төлем тапсырмасы (тт) - онда көрсетілген сомаларды алушының шотына
аударуға берілген бұйрық; ол төлеуші тарапынан ықылас білдірген кезде ғана
қолданылады.
Есеп айырысу чегі - чек беруші шоттарынан алушы шотына онда
көрсетілген соманы аударуға банкке берілген кепілхат (жазбаша тапсырма).
Чектермен есеп айырысу, тауарлар мен қызметтер үшін жүзеге асырылады.
Төлем талап-тапсырмасы (ттт) - тауарлар; жұмыстар, қызметтер
алушыларының немесе төлеушінің шотынан төлем сомасын өндіріп алатын банкке
бұйрық.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк
екі данада бет есеп ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып
табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге
беріледі, екінші дана - бет есеп болып қалады.
Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Банк
қате көшірген сомалар мән-жайды анықтағанға дейін 1060 - "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шоты кредитінен 1430- "Басқа да дебиторлық қарыздар
шотының дебетіне есептен шығарылады", ал есепке алынған сомалар 1040-
шоттың дебеті және 3440 - "Басқа да кредиторлық қарыздар" шотының кредиті
бойынша көрініс табады. Жаңылыс жазулар туралы субъект банкке 10 күннен
кешіктірмей, ал егер басқа елді мекенде орналасқан болса, көшірмелер
тапсырғаннан кейін 20 күннен кешіктірмей хабарлауға міндетті. Көрсетілген
уақытта шоттардағы қаражаттар қалдығы расталған болып есептеледі. Егер шот
иесі өзінің шотына қате есепке алынғаны туралы хабарламайтын болса, ол
банкке Есеп айырысу операцияларын жүргізу ережелерін бұзғаны үшін
айыппұлдар туралы Ережеге сәйкес айыппұл төлейді. Банктың басшысы мен бас
бухгалтері қате жазылудың әрбір жағдайы себептерін анықтауға және бұдан
былайғы жерде осындай қателердің алдын алуды қамтамасыз ететін шаралар
қолданылуға тиіс.
Есеп айырысу шоты оның иесінің өтінішібойынша: есеп айырысу шоттарын
ашу үшін тиісті нормативтік актілерде көзделген белгілерінің бірінен
айрылуға әкеп соғатын субъекті қызметінің өзгеруі кезінде (дербес шотының
болуы және басқалары); белгілі бір субъектіні құрған органның шешімі
бойынша; шотта үш ай бойы жазулардың болмауы кезінде жабылады. Иеленуші
шоты жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы немесе шот нөмірі
өзгерген кезде ол банкке пайдалынылмай қалған чектермен бірге олардын
өтінішке қоса тіркелген нөмірлерің көрсете отырып қайтаруға, есеп айырысу
шотындағы қаражатар қалдығын растауға міндетті.
Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс
табады:
1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" - шотының дебеті, төмендегі
шоттардың кредиті;
1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" - шоты. Кассадан келіп
түскен түсім және депонеттелген еңбек ақы сомасы;
1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты - сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлем
ақысы;
3510 "Тауарлы-материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар"
шоттары - сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар.
1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шотының кредиті, мына шоттардың
дебеті:
3310 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шоты алынған
өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін
жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысы;
1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шоты еңбек ақыға,
іссіпарларға және басқа да шығыстарға жұмсауға арналған кассаға алынған
сомаға;
2040 - "Акциялар", 2020 "Облигациялар", 2010 "Басқа да қаржылық
инвестициялар" - шоттары сатылып алынған акциялар, облигациялар,
банктердегі депозит шоттарына салынған салымдар;
1610 - "Тауарлы-материалдық құндылықтар үшін берілген аванстар", 1610
"Орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін берілген аванстар" шоттары
жабдықтаушылар мен мердігерлерге төленген аванстар сомасына;
12100- "Банктер несиелері", 3020 "Банктен тыс мекемелерден берілген
несиелер" шоттары есеп айырысу шотынан өтелген банк несиелері мен заем
қаражаттары сомасына;
3110 - "Төленуге тиісті ағымдағы табыс салығы", 3130 "Қосылған құн
салығы", 3140 "Бюджетпен басқа да есеп айырысулар" шоттары салықтар бойынша
бюджетке төлемдер төленгенде;
3420 - шотында тиісті қорларға төленген бюджеттен тыс төлемдер бойынша
сомаға;
3110 - "Табыс салығы бойынша шығыстар" - шоты заңды тұлғалардан бюджетке
алынатын табыс салығы төленгенде.
1.3 Кәсіпорынның банкілердегі арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының
есебі
1000 "Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" бөлімшесінің
шоттарында жүргізіледі. Оларға келесі шоттар кіреді: 1070
"Аккредитивтердегі ақша қаражаттары" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша
қаражаттарының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив - клиенттің тапсыруымен
өзі келеімге отыратын контрагентінің пайдасына берілген банкінің сөзсіз
орындалуға тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк
жабдықтаушыға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте
көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына
өкілеттік бере алады.
Аккредитив келесі түрлері ашыла алады:
жабылатын немесе жабылмаған; кері қайтарылатын, қайтарылмайтын.
Ашылған кезде банк-эмитент төлеушінің өз қаржысын немесе оған берілген
кредитті жабдықтаушының банкісінің қарауына жеке баланстық шотқа аккредитив
күшінде болатын барлық мерзімге аударатын аккредитив жабылған аккредитив
болып саналады.
Егер банкілердің арасында корреспонденттік қатынастар орнатылған
болса, онда жабылмаған аккредитив атқарушы банкіде, оған өзіндегі банк-
эмитенттің шотынан жүргізілген аккредитивтің барлық сомасын есептен шығару
құқығын беру арқылы ашыла алады.
Әрбір аккредитив оның кері қайтарылатын немесе кері қайтарылмайтын
аккредитив екені айқын көрсетілуі қажет. Кері қайтарылатын аккредитив банк-
эмитентпен жабдықтаушымен алдын ала келіспестен өзгертілуі немесе күшінің
жойылуы мүмкін. Кері қайтарылатын аккредитив шарттарына енгізген өзгерістер
жөніндегі барлық бұйрықты төлеуші жабдықтаушыны хабардар ететін жабдықтаушы
банкіне тек қана банк-эмитент арқылы жеткізе алады.
Бірақ, жабдықтаушы ұсынған аккредитивтік шарттарға сай келетін және
аккредитивтің өзгергені немесе күшінің жойылғаны жөніндегі мәлімдемені
алғанға дейінгі жабдықтаушы банк қабылдаған құжаттарды атқарушы банк төлеп
беруге міндетті.
Кері қайтарылмайтын аккредитив болып банк-эмитенттің өзі қойған
барлық шарттар орындалған жағдайда аккредитив бойынша төлеуді жүзеге асыруы
жөніндегі қатаң міндеттемесі саналады.
Жабдықтаушының пайдасына ашылған кері қайтарылмайтын аккредитив, оның
келісімсіз өзгеріле алмайды немесе күшін жоймайды.
Жабдықтаушы, егер де бұл аккредитив шарттарында көздеоген болса,
аккредитивті пайдаланудан мезгілінен бұрын бас тарта алады.
Аккредитив тек бір ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналуы мүмкін.
Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі мен күшінде болу мерзімі
жабдықтаушы мен төлеушінің арасындағы келісімде белгіленеді. Сондай-ақ
келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны
пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету
тәсіл, аккредитив бойынша қаржы алу үшін жабдықтаушы ұсынған құжаттардың
толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды
ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар
мен шарттардың болуы қажет.
Аккредитив бойынша қаржы алу үшін, жабдықтаушы тауарларды тиеген соң,
тауарларды тиегені жөніндегі және басқа да аккредитивтің шартарында
көзделегн құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив
бойынша төлеуді растайтын құжаттар, жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің
мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шарттарының
орындалғанын айғақтауы қерек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда,
аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.
Жабдықтаушының банкі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдалануын
бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген
көлемде делделдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыта делделдық
ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.
Жабдықтаушының банкі аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының
аккредитивтің барлық шарттарын сақтағанын тексеруге міндетті.
Егерде аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген
болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған
үлгіге сәйкестігі тексеріледі.
Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот
тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмірі,
тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының
нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған
күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге
беруге болмайды.
Жабдықтаушы арқылы банкке шот-тізбесінің үш данасы ұсынылады. Олардың
ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-
тізбесінің қабылдағанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі,
ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің
белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.
Аккредитивпен нақты ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді Егер
аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса,
онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төл құжат немесе
оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін; іс-
сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйымның берілген сенім-хатты ұсынуға
міндетті.
Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген
несиелердің есебінен ұсынылған болса 1210 "Банк несиелері", ал егер
аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1040 "Есеп айырысу
шотындағы нақты ақша" шоттары аккредитивтің ашылуы кезінде кредиттеледі
және 1070 "Аккредитивтегі ақша қаражаттары" шоты дебеттеледі.
Жабдықтаушылар шотын төлеу 1070 шоттың кредиті бойынша 4110
"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шотының дебеті бойынша
көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері
қайтару 1040, 1050, 1210 шоттардың дебеттерінде және 1070 шоттың
кредитінде көрсетіледі.
1070 "Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары" шоты бойынша есеп айырысу
сек кітапшаларындағы чектер арқылы есепкеалынады. Чек - бұл өзінің шот
есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі
арнаулы қағазға толтырған клиенттің өэіне қызмет көрсететін банкке берген
жазбаша тапсырмасы.
Чек алынған тауарлы-материалдық құндылықтар үшін, көрсетілген қызмет
және "Қазақстан Республикасының чектермен есеп айырысу жөніндегі
Ережелерінде" көзделген басқа да жағдайларда есептесу үшін қолданылады.
Чектер мынадай түрлерге бөлінеді: есептесу чек кітапшаларындағы
чектер; салым иесінің чек чек кітапшасындағы чектер.
Қазақстан Республикасы банктері эмиссиялаған барлық чектерді, банк-
эмитенттің тұратын жеріндегі банктермен және оладың аймақтың ішіндегі
клиенттер қабылдауға және төлеуге тиісті. Чектер тек теңгемен беріледі.
Чек кітапшасы, әрқайсысы екі бөлімнен: чектің өзінен және оның
түбіртегінен тұратын 25 беттен тұрады.
Кәсіпорын чек кітапшасын алы үшін, банкке белгіленген нысанда
толтырылған кәсіпорын шоты бойынша операциялар жасау үшін құжаттарға қол
қою құқығы берілген тұлғалардың қолдары қойғызылып, мөрінің таңбасы
басылған өтінішінің бір данасын ұсынады.
Өтініште және онымен қоса тіркелген талонда осы чек кітапшасындағы
чектерге төлем жасайтын шоттың нөмірі көрсетіледі. Кәсіпорын Чек кітапшасын
беру жөніндегі өтінішімен қоса кәсіпорынға ашылған дербес шотқа қаржыны
депоненттеу үшін төлем тапсырмасын ұсынады. Төлем тапсырмасын төменгі
бөлігіне "Есеп айырысу чек кітапшасына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
тауарлары мен қызметтері үші есептесуге" деп жазылып қойылады.
Чек кітапшасы сомасының ең төменгі және ең жоғарғы мөлшерін клиентінің
қаржы сұранысын білетін банк-эмитент белгілейді. Чек кітапшасында
көрсетілген мерзімнен кейін жазылған чектер жарамсыз болып табылады және
төлеуге қабылданбайды. Чек кітапшаларындағы чектерді мына жағдайларда:
тауарлар мен қызметке ақы төлеу алдын ала жүзеге асырылса, жеке тұлғалармен
есеп айырысуға, пайдалануға рұқсат етілмейді.
Чек сомасының пайдаланылмаған қалдығын нақты ақша ретінде алуға немесе
чекті нақты ақшаға алмастыруға рұқсат етілмейді. Чек кітапшаларынан
чектерді жазып алған кезде олардың нөмірлерінің бір ізділігі сақталуы
керек. Чектек, төлемнің сомасы анықталғаннан кейін жазылады. Чек
кітапшаларының иелеріне яғни қаражатты алушыға және басқа да тұлғаларға
беруіне, сондай-ақ чектің толтырылмаған бланкілерін беруге тиым салынады.
Чек кітапшасының иесі чек жазу кезінде келесі реквизиттерді
толтырады: чектің сомасын санмен және жазбаша; чектің жазылған күнің;
тіркеу карточкасында үлгіге сай келетін өзінің қолы мен мөрін қояды. Чектің
түбіртегіне ол: операция жасалғанға дейінгі соманың қалдығын, чектің
сомасын және кітапша бойынша жаңа қалдықты жазады, чекті жазу күнің және
өзінің қолын қояды.
Чек ұстаушы, чекті төлеуге қабылдай отырып, "Чек ұстаушының чекті
төлеуге қабылдағаны жөніндегі" реквизитке, чектегі және чектің
түбіртегіндегі чек ұстаушының атауы және оның есеп айырысу шотының нөмірі
көрсетілетін жеріне штампын қояды.
Чектерге, сеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие
тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы
болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды
түзетуге және өшіруге болмайды.
Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деген жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады. Толтырылған чек түбіртектен
бөлінеді және төлеуге оны чек ұстаушы тексергеннен кейін ғана қабылдайды.
Чек ұстаушы, чекті төлеуге қабылдағанға дейін, төлқұжаты немесе төлқұжатты
алмастыратын құжаты бойынша төлеуге чек ұсынған тұлғаның кім екендігіне
көзін жеткізуге, чектің дұрыс толтырылғанын, онда түзетулер мен өөшіруден
қалған іздің жоқтығын тексеруге; чек кітапшасы иесініңжеке басын
куәландыратын мәліметтердің дұрыс толтырылғанын және белгіленген жерлерде
оның қолының барлығын; чек түбіртегіндегі тексеруге міндетті.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ретеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс.
Чек ұстаушы төлемді жүзеге асыру үшін чек кітапшаларының чектерін
олардың реестрлерімен бірге банкке ұсынады. Реестр банкке төлеуге
ұсынылатын барлық чектердің реквизиттері көрсетілген арнаулы бланкте
жасалады. Чектер реестрлері әр банк үшін жеке-жеке жасалады.
Реестрге кәсіпорын шоты бойынша операциялар орындау үшін құжаттарға
қол қою құқығы берілген тұлғалар, сондай-ақ кәсіпорын басшылары өкілеттік
берген тұлғалар, яғни чектерді төлеуге қабылдаған тұлғалар қол қоя алады.
Белгіленген талаптар сақталмай жазылған, сондай-ақ реквизиттерді
көрсетуде қателіктер жіберіліп, түзетілген чектерді банк жарамсыз деп тауып
төлеуег қабылдамайды. Мұндай чектер реестрдің бірінші данасына қолхат
жазылып, жабдықтаушыға қайтарылады.
Чек кітапшасының күшінде болу мерзімі аяқталған сәтте чек кітапшасында
пайдаланылмаған сома бар болған жағдайда немесе кәсіпорын әрі қарай чекпен
есеп айырысуды тоқтатқан болса, кітапшаның иесі оларды банкке ұсынуға
міндетті. Пайдаланылмаған соманың қалдығын қайтадан алынған шотқа аудару
үшін төлем тапсырмасы чек кітапшасына қрса тіркеледі. Сонымен бірге
тапсырманың "Төлемнің мақсаты" сызық жолында: Чек кітапшасындағы чектер
түгелдей пайдаланылса да тиесілі сома таусылмаған жағдайда, клиентке оның
өтініші бойынша депонетнтке салынған, бірақ толығымен пайдаланылмаған
сомаға жаңа чек кітапшасы беріледі. Жаңа кітапшаның күшінде болу мерзімі
берілген күннен бастап есептеледі. Чек кітапшасын жоғалтқан жағдайда оның
иесі бұл жөнінде пайдаланылмаған чектердің нөмірі көрсетілген өтініш
үлгісіндегі чек кітапшасын берген банкіні дереу хабардар етуге міндетті.
Жоғалған кітапшаның иесінің тапсырмасының негізінде пайдаланылмаған сома
есеп айырысу шотына, я болмаса қаражат депоненттелген басқа шотқа
аударылады.
Қажет болған жағдайда клиенттің төлем тапсырмасы бойынша соманың бір
бөлігі не болмасы барлық сома оның есеп айырысу шотына немесе басқа шотқа
шығарылуы мүмкін. Бұл кезде чек кітапшасындағы қалдық шығарылатын сомаға
қайта есептеледі және есептен шығарылатын сомаға азайту арқылы жаңа қалдық
шығарылады.
Чекті дұрыс пайдаланбаудан чек кітапшасын немесе толтырылмаған бөлек
чектерді басқа тұлғаға берудің салдарынан шегілген зиян, шыққан шығын
болмаса қымқырылған сомалар үшін, сол сияқты толтырылмаған чектерге қол
қойғанға, чек кітапшасының иесі жауап береді. Шаруашылық жүргізуші
субъекілер депонеттелген сомадан артық сомаға чек берген жағдайда бір жыл
мерзімге дейін чек кітапшаларындағы чектерді пайдалану құқығынан айырылады.
Есеп айырысу ережелерін бұзған немесе төлем жасауға шамасы келмейтін
чек кітапшаларының иелері, банк мекемесінің ұйғарымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz