Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша айналысы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.2 Ақшаның пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.2 Ақшаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі жағдайдағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ бөлім. АҚША АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ
2.1 Ақша айналысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Ақшаның металдық тнориясы және метал ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ бөлім АҚША ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1 Ақша жүйесі ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
КІРІСПЕ
“Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері” атты осы қурстық жұмыста
ақшаның пайда болуынан бастап, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
реформасы аралығын қамтып, ақша туралы жалпы мәліметтер берілген.
Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін болсақ, ақша - ол
тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар
болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса
да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының бекуімен
байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан
жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап
етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес.
Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті
қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы
қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар
дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады.
Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығын;
онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып
табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та
тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз
тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол
тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы
әрі бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок
қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта
адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың
арасындағы өндірістік қатынас.
Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына
жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы
толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар.
Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген
сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге
аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға
тәуелді. Сауда-саттық ақшаны туғызды, ал сауда болса – адамдардың ең
байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол
кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар
ішінде талай рет өзгерген.
Мен, курстық жұмыстың бірінші бөлімінде – ақшаның түсінігі, ақша
қызметінің эволюциясы, оның түрлері және экономикадағы рөлі мен қазіргі
жағдайдағы дамуы туралы айта кетемін.
Екінші бөлімде – ақша айналысы туралы,толығырық айтқанда ақша
айналысының сипаттама,ақшаның металдық және номиналистік теориясы,
қағаз және метал ақша айналысына тоқталамын.
Үшінші бөлімінде- ақша жүйесі және Қазақстан Республикасындағы 1993
жылғы ақша реформасына тоқталамын.
Курстық жұмыстың мақсаты :
-ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері маңыздылығына теориялық
аспектілер беріп, ақшаны жан-жағынан қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- ақша теориясының мәнін, негізгі түрлерін және ақша реформасының
теориялық аспектілерін қазіргі экономика тұрғысынан ашып
қарастыру.
- Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасының
ерекшеліктерін толық қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспеден,мазмұннан,үш бөлімнен,қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Ақшаның пайда болу тарихы.
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама жоғары
дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақшаның
жаратылысының зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу
тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар сатуға немесе айырбастауға
арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда
болуының объективтік алғы шарттарын туғызады.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Адам еңбегінің өнімі – зат, оны
тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы
ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-
келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну
құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда
оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуа болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтанда әрбір
тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне
қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді.
Айырбас – бұл бір тауар өндірушіден, екінші біруіне жүретін тауардың
қозғалысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал=бидай=балта),
яғни, тауардың түріне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты
өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне
өлшеуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі процесінде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
қоғамдық еңбек қана тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бұл тауарды
екінші бір таурға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің
шығындалғандығын, яғни екі тауардыңда құнының барлығын көрсетеді. Осыған
байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жұмсалған еңбек әр түрлі болып,
нәтижесінде олардың құндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті
немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттігі туындап, айырбас құнның(1
мал=1 қап бидайға)ұғымы туындайды.
Айырбас құны – бұл тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте
айырбасталу қабілетін білдіреді.
Натурал шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның жан-ұясының
қажетін қанағаттандырғандықтан да, ол тұтыну құны қасиетіне ие болды.
Тауар өндірісі тұсында өндірушіні өз өнімін айырбастау үшін, бірінші
кезекте құны, содан кейін оның тұтыну құны қызықтырды. Егер тауардың
тұтыну құны болмаса, яғни оны ешкім қажет етпесе, онда оны айырбастау
мүмкін емес. Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндіруші үшін тұтыну
құны болса жеткілікті. Ал, егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда,
оның өндіруші үшін айырбас құны мен сатып алушы үшін тұтыну құны болуға
тиіс.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және бір-біріне
ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, құнның алғашқы формасы - өндіргіш
күштердің төменгі даму сатысына тән құнның жай және кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 1құмыра ).
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және тағыда басқаға айырбастауға мүмкін болды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Яғни айырбас құнның екінші
формасы қалыптаса бастады. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген
еді. Еңбек бөлінісінің дамуы және өндірістің өсуі нәтижесінде нарықтағы
тауарлар саны мен түрлері арта түседі. Мұнда, көбіне бір тауар басқа да
көптеген балама-тауарлардың айырбасында жүрген. Тауарлар айырбасының дамуы
құнның үшінші формасы – бұл құнның жалпылама формасы қалыптаса бастады.
Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі тауарлар көптеп атқара
бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы
ақша формасына айналды.Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму
процесінде жалпы құндық эквивалент немесе ресімделмеген ақша формасын ,әр
түрлі тауарлар қабылдады.Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін
алға тартты. Бірақ халықтың өзінде әртүрлі уақыттарды және әр түрлі
халықтарда біл мезгілде әр түрлі эквиваленттер
болды.Сонымен,біріншісі,ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың
бөлініп шығуымен мал(ірі қара) айырбас құралына айналды.Олардың белгілі
түрлері табиғи-климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айрбас
құралы болды.Шалғынды аудандарда –жылқы,сиыр және қой; ал шөл және шөлейт
аудандарда –түйе;тундрада-бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады.
Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр
түрлі қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында
өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда
металдан жасалынған ақашалрда “өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып
жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (мал) сөзінен шыққан.
“Рупа”(мал) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр.
Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген
атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018ж. Былай деген біздің жинаған
малдарымыз:ерлерден 4 кұн ,старостылардан 10 гривен және боярлардан 18
гривен тұрады. Ол кездегі қазынашы малшы,қазына,қазына жинау орны-мал
ұстайтын орын деп аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малмен байланысты,өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,меншік иесінің
байлығын көрсетеді.Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас
үшін жүнді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі
тауарларды сатып алу барысында құстардың ,аңдардың жүндерін пайдаланды.
Құс жүндері Солтүстік Сібір хандықтарында,ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды.Жүн ақшалар
Монғолияда ,Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды.Ежелгі
Русьтардың арабтармен хазарлармен ,Византиямен сауда-саттық жасау
барысында жүн ең басты құндылықтардың бірі болды.Ежелгі Русь елінде жүн
ақша жүйесінің бүгіні болып саналды.1610жылы жаулап алынған орыстардың
әскери кассасында 5450 рубль күміс пен 7000 рубль жүн табылды.Жылы
теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ
ақшаларын пайдаланды.Тарихта бақалшақ ақшалардың келесі атаулары
сақталған:чангос,цимбис.бонгез,хайк ва және тағы басқалар.Көлемі түймедей
ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды.Безендірулер түрінде жіпке
тізілгендері Ежелгі үнді елінде,Қытайда,Үндіқытайда,Африканы ң Шығыс
жағалауында,Цейлонда және Филиппин аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін
атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың
,жыртқыш аңдардың келбет кескінін көрсете өрнектеліп,былғары белдіктерге
көрік берді.Бақалшақтарды Сотүстік американың Тынық мұхит жағалауларында
, Полинезиада,Каролин және Соломон аралдарында айрбас құралы ретінде
пайдаланылды.Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұраұты формасы
болып табылады.Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып,олар
ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ.ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон
аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде
бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны-қара түсті,ақ түсті(галиа), аса қымбат-
қызыл түсті(ронго) пайдаланылды. Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар
болған.Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін фей
ақша айналысында қызмет етеді. Олардың формасы дөңгелек тас түрінде
келеді. Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды
пайдаланды.Сонымен, бірге бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау ,он екі
қойға теңестірілді.
Сонымен қатар ақша ретінде сонау Ежелгі Спарта кезеңдерінде басқада
металдарды да пайдалына бастады. Жапонияда, Африкада темір, мырыш,
қорғасын пайдаланылды.
Металл ақшалардың артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді, ұсақталынады
және тағы басқа.Металл ақшалардың кең таралуына ақша есебінің салмақтық
жүйесі нақтылана түсті.Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын
мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы сапаға ие болды.
Сонымен ақша дегеніміз – бұл барлық тауарлардың құнын бейнелейтін, жалпыға
балама ретінде пайдаланылатын ерекше тауарды білдіреді. Әрине металлдар
бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ
уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар
күрек, таға, шынжыр, және тағы басқа формаларда ұзақ уақыт бойына
сақталынды. Грек ақшасының атауы “драхма” “ бір уыс шеге” деген мағынаны
білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста
болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, білезік түрінде пайдаланылды.
Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола
бастады. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт
стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фует) салмақ бірліктері атауымен
аталады.
Ақша объективті қажетті тауарлар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты.
Сонымен қатар, ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы
қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория
болып табылады.
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
қасиетінің біртұтастығынан көрінеді:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасысы;
• айырбас құнның дербес формасы;
• еңбек өлшемінің сыртқы заттай (материалдану) формасы.
Ақшаның жалпыға тікелей айырбасталу формасы ретіндегі қасиетті,
ақшаның кез келген материалдық бағалы затқа тікелей айырбасталатынын
сипаттайды. Кеңес үкіметі кезеңінде бұл мүмкіндік тар көлемде, яғни тек
қоғамдық жиынтық өнімді бөлу және пайдалану процесінде ғана қолданылған.
Себебі, ол уақытта кәсіпорын, жер, орман, жер қойнауын және тағы басқа
сату мүмкін емес болатын. Қазіргі кезде жекешелендіру процесі басталғалы
бері, ақшаның бұл қасиетінің қамтитын ауқымы біршама кеңейе түскен.
Ақшаның айырбас құнның дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды
сатумен тікелей байланысты емес. Бұл формасында ақша, несие беру, қарыз
өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және
өндірістік емес шығындарды әр түрлі жолдармен қаржыландыруда Ұлттық
банктің несиелік ресурстарын коммерциялық банктерге сатуы барысында және
тағы басқа жағдайларда қолданылады.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауар өндіруге жұмсалатын еңбектің ақша
көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі рөлі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару рөлін
орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
немесе жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей
эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды
жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер алтынның
жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент
ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды
дейді.
Жекелеген елдердің ішінде алтынның айналысы жоқ. Төлем айналысы жоқ.
Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – қағаз және
несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын дүниежүзілік ақша болып қалып
отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.
1.2Ақшаның түрлері
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса
болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен
бірге айналым шарттары бойынша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде
ақшаның формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас
кұны, ол айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауарларға,
бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере
отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және
толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылык кұнымен сәйкес
келетін ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы
металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс
монеталар жатады.
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қаты-настарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қағаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық ақша.
Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық
құны (оларға қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалған металл
құнына сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада
болады: алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде
шығарылды.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета
түрінде біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең
алдымен белгіленген самағы және пробасы бар және сәйкес таңбалармен
(Мысыр, Рим, Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия
мемлекетінде кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде
металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.Өз бейінін монетада
кескіндеген тұлға А. Македонский болды.
Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
еmissiосөзінен аударғанда шығару деген мағынаны береді. Ақшаның
эмиссиясы - бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол
айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды.
Карл Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға
қоғам тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес
келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиеттеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда,
оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын әрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг
алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу
керек.Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік
өндірістің 13 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алғанда алтынның
жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлық өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас
операцияларының өсуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және
жоғары шығындарына байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын
қанағаттандыра алмайды. Алтын өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады,
ақшаға деген сұранысты камтамасыз ете алмады, сонымен бірге жоғары
құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша аз айналымды қамтамасыз ете
алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен (құн белгілері) алмастыру
қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны оларды өндіруге кеткен
еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.Оларға ұсақ монеталар, қағаз және
несиелік ақшалар жатады.
Қағаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз
ақшалар металдық айналымнан туындады және бұрын-соңды айналымда болған
күміс және алтын монеталардың орынбасарлары ретінде әрекет етті.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз ақшаларын шығарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың
кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа
түседі.
Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем
құралы. Олар алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау
кызметін атқара алады.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын және
несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік
құны болмайды, балама тауарда көрсетілген құнның өрнегі. Несиелік
ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мәмілелерге банктердің несие беруі
қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель,
банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік және
пластикалық карточка.
Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде
онда көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме.
Вексельдер жай және аудармалы деп бөлінеді.
Вексельдің түрлері ҚР-дағы вексель айналысы туралы ҚР заңында мынадай
түсініктемелер берілген:
Жай вексель (соло) – вексельдің ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (эмитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын (бұйрығы)сипаттайтын вексель.
Трассаттратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа
біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре берді. Аудару туралы
қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы
әр индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.
Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері ретінде
қарастырады.Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттердің вексельді мынадай
түрлерге бөледі: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша
мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель – кейіннен банктен оларды есепке алу мақсатында бір-
біріне беріледі.
Бронзалық вексель – нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиетттері бар:
❖ дерексіздік, яғни вексельде мәмлені нақты түрінің көрсетілмеуі;
❖ дауыссыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрге төленуге
тиістігі;
❖ айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
(индоссамент) төлем құралы ретінде вексельдің берілуі.
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан кейін
де вексель айналысы дамып келеді.
Вексель айналысын бірінші болып қолданушылардың қатарына Казкомерцбанк
тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкіметінің астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500,1000 және 5000 АҚШ долларындағы
астық вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие құралы ретінде
клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ, сыртқы астық
сатумен айналысатын Астық акционерлік компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретінде пайдаланды.Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы
домицилиант ретінде Қазақстан темір жолы ҰК-ның 200 млн теңге
бағалаған вексельдерін өтеді.
Мұндағы домицилиант - вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
Вексельде делдал ретінде қатысатын банк.
Банкнота (ағыл. сөзінде bank-note аударғанда банк билеті) –
орталық банктың айналысқа шығарған әр түрлі номиналдағы ақша бірліктері.
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
вексельден мынадай айырмашылығы бар:
▪ мерзімділігіне қарай, егерде вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
болса, ал банкнота – мерзімсіз қарыздық міндеттеме;
▪ кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиетте банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
жай,
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретінде алтынға еркін алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етілген
Орталық банктің билеті.
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
• жаратылысына қарай – қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі
қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда
болған;
• эммисиалық әдісі бойынша – қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
• қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің
аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар
қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
• ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнот
алтынмен қамтамасыз етілуі қысқарып, оның вексельдік қамтамасыз етілуі де
күрт нашарлай түсті, себебі орталық банктің вексельдік портфелі көбірек
қазыналық вексельдер мен міндеттемелерге толықты.
Жай банкнота – бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған Орталық банк
билеті.
Олар металлға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық
активтерімен қамтамасыз етіледі. Ендеше қазіргі айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірақ
олардың белгілі бір дәрежеде тауарлық немесе несиелік негізі сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын бөліп көрсетуге болады:
▪ шаруашылық несиелеу жолымен;
▪ мемлекетті несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына
банкроттардың шығарылуы барысында. Шынында да, еліміз тәуелсіздік алған
жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993 – 1998 жж.
мұндай көріністің куәсі болдық. Айталық, 1995 – 1996 жылдары бюджет
тапшылығы ЖІӨ-нің 5,5%-на дейін жетті, ендеше сол уақыттары республикалық
бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы Ұлттық банкінің Үкіметке берген несиелері
есебінен жабылғаны белгілі. Әрине бұл жолдың теріс жақтары да болды, оның
бірі елімізде гиперинфляцияның орын алуы;
▪ ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің
сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық резервтерін арттыру
мақсатында айналысқа қосымша ақша эмиссиялау жолымен.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына
байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда
болды.Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Чектің мынадай түрлері бар:
➢ ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
➢ ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойынша
басқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
➢ мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
➢ есеп айырылысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылады;
➢ жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
➢ кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы.
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
• біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;
• екіншіден; ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
• үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырылысу құралы.
Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы
банктердің оларды өтеу қиыншылықтарын тудырады. Сондықтан чектермен қатар
пластикалық карточкалар пайда болады. Бұл банк немесе сауда фирмасы
шығарған, банктегі шот иесінің жеке басын құжаттандыратын және оған
тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға беретін
атаулы құжат.
Әлемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік және
кредиттік түрлері бар: саяхат, халықаралық есеп айырысулар, банкоматтан
қолма-қол акша алу, бөлшек сауда есептеу үшін және тағы басқа.
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер
үшін төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және
кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, Visa, ALTYN, Maestro
және тағы басқа жатады Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік
карточкалар да кеңінен қолдануда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне
теңгемен ашылады.
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасында несие карточкаларын енгізудің қадамдары жасалған.
Осылайша, кезінде Әлембанк (қазіргі ТұранӘлемБанк) өзінің
"Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен, Ақсудың
халықтары несие карточкаларын пайдалануда.
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі жағдайдағы
дамуы .
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде
көрініс табады, олар ішкі негізді, ақшаның құрамын өрнектейді. Ақша
кызметінің әрқайсысы тауарлардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік-
экономикалық қатынастардың бір жағын қарастырады. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиетте қызметтердің саны жөнінде әр түрлі пікірлер
кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақша қызметінің өте қарапайым және
түсінікті үш түрін аныктады: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау
құралы. Бірақ та басқаларға қарағанда оларды К. Маркс жақсы жүйеледі және
суреттеді, ол жоғарыда аталған екі қызметімен қатар барлығы 5 қызметін
анықтады; төлем кұралы және әлемдік ақша.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар
жатады:h4
➢ Құн өлшемі және баға масштабы;
➢ Айналыс (айырбас) құралы;
➢ Төлем құралы;
➢ Қорлану және қор жинау құралы;
➢ Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық
тауарлардың құнын өлшейді.Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар
дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақта тауарларды өзара
өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады, Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар
өлшей алады.
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның
барлық таурлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны
анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн
өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған,
құнды құрай алатын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар
атқарады. Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған
құнды көрсетеді.Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін
орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін
тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Толық
құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз
бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Баға
тауарды өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы
қажет. Әрбір елде ақшаның өлшемі ретіндегі қабылданған және тауарлар
бағасын өлшеуге қызмет ететін металлдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі
ақша бірлігіне бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметі болып
табылады. Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға
масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін емес,
тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына,
яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді. Сөйтіп баға масштабы
арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі
көрсетілетін нарықтық бағаға айналады. Баға масштабы заңдық сипатқа ие
бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар бағасын
көрсету үшін қызмет етеді.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттік тұрақты бағасының
арасы алшақ болып кетуіне байланысты өзінің экономикалық мағынасын
жоғалтты.
Ямайка валюта реформасының (1976–1978 жж.) нәтижесінде арнайы алтын
бағасы және алтын паритеті жойылды. Құн өлшеу қызметі нарықтық баға
масштабы негізінде орындалады
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
бағасы алтынмен белгіленбейді. Ақшаның бұл қызметін алтынның орнында
жүретін оның құндық өкілдері немесе қағаз және несиелік ақша белгілері
атқарады. Несие ақшалар тауарлардың құнын өлшемейді, өлшенген құнды
көрсетеді, өйткені өзінің құны жоқ.Мұндай ақшалардың меншік құны
болмайтындықтан да, олардың толық бағалы емес ақшалар деп аталады.
Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және қағаз
ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан
ажырауына алып келеді.
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде ақша
тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Таур айналысы мынадай
процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада
мынадай түрде беруге болады: Т (тауар) – А (ақша) – Т (тауар).
Ақша айналысының таур айналысынан айырмашылығы ақша тауарды біртіндеп
айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұл
қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік ақшалар
атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама- қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгілері орындайды.
Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен байланысты емес
деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсіндіріледі.
Сонымен ақша, ақша айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы
негізінде анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі – несие тауар
мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса көп
болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады. Ал егер
айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануы инфляцияға жол береді.
Ақша төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі
тауарларды өндіру кезеңі мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей
еместігі, сондай-ақ бірқатар тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қосымша қаражаттардың
жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды. Ақша төлем
құралы ретінде мынадай ерекше қозғалыс формасына ие: Т (міндеттеме),
келісілген мерзімнен кейін: М (міндеттеме) – Т (тауар).Ақшаның төлем
құралы қызметін мен айналыс құралы қызметтері арасында өзара
айырмашылықтар бар. Ақша айналыс құралы ретіндегі делдалдық рөлінде
жүретін болса, төлем құралы қызметінде ақша мен тауардың бір-біріне қарама-
қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық міндеттеме арқылы өтеу, сату және
сатып алу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Тауарлар мен ақша
арасындағы уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қауіпін
тудыруы мүмкін.
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет етіп
қоймай, сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етеді.
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
➢ тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
➢ мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер,
➢ банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
міндеттемелер;
➢ сақтандыру міндеттемелері;
➢ әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелік ақшалар атқарады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
ретінде, оның иесіне тауар алудың қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау
құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар оларды жинақтауға немесе
қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды
сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асады:
➢ Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
сол сияқты банктердегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында;
➢ Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серіктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байланыстың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде
дүниежүзілік ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады. Халықаралық сатып алатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді.
Жалпыға ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар бір
елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар беруі барысында қызмет
етеді.
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бірлігі формасында қызмет ететін болса, ал елімізден тысқары жерде, Карл
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді - деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша ретіндегі
алтынның қызмет етуі сипатталады.
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердің несиелік ақшалары (банкноталар)
көбіне АҚШ доллары және ағылшын фунт стерлингі атқарған.
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың
қазіргі валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-і
(арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде жаңа
валюта Еуро енгізілген. Еуропалық валюталық Одаққа бастапқыда он бір ел
қатысқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 жылдың 1
қаңтарынан бастап, Еуро қолма-қолсыз төлемдер үшін пайдаланылды. Еуро
банкноты мен монеталары 2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт
ішінде енгізіліп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.2 Ақшаның пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.2 Ақшаның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .9
1.3 Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі жағдайдағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
ІІ бөлім. АҚША АЙНАЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУ
2.1 Ақша айналысының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Ақшаның металдық тнориясы және метал ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ бөлім АҚША ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1 Ақша жүйесі ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2 Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша
реформасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
КІРІСПЕ
“Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері” атты осы қурстық жұмыста
ақшаның пайда болуынан бастап, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
реформасы аралығын қамтып, ақша туралы жалпы мәліметтер берілген.
Ал енді, ақша дегеніміз не деген сұраққа келетін болсақ, ақша - ол
тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар
болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса
да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанының бекуімен
байланысты баға пайда болады. Баға құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан
жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін. Бұл өз алдына талдауды талап
етеді. Табиғат өздігінен ақшаны да, банкирді де туғызған емес.
Экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты алтынға осындай қасиетті
қоғам берген. Адамдардың алтынды ақша ретінде пайдалануы оның осы
қасиетімен түсіндіріледі. Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар
дүнимесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквиваент рөлін атқарады.
Ақшаның жалпыға бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:
ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығын;
онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;
тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып
табылатындығын көрсетеді.
Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама-қарсылық қайшылық та
тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз
тауарды шығарса, ол сатылмайды; оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол
тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де
қанағаттандыра алмағаны. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол
тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне тауар мен ақша арасындағы
әрі бірлік, әрі қарама-қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок
қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта
адамдардың қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың
арасындағы өндірістік қатынас.
Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына
жинау; дүниежүзілік ақшалар болып табылады. Жалпы, ақшаның қызметі туралы
толығырақ, сіздер, осы курстық жұмыстың келесі тарауында танысасыздар.
Біз білетіндей, ақша болмаса, айырбас жасау да мүмкін емес. Бұл деген
сөз, қоғам дамуының негізі - мамандандырудың (еңбек бөлінісінің) жүзеге
аспайтындығы, болмайтындығы. Қазіргі экономиканың барлық құрылымы ақшаға
тәуелді. Сауда-саттық ақшаны туғызды, ал сауда болса – адамдардың ең
байырғы қызметінің бірі болғандықтан, ақшаның пайда болу тамыры да сол
кезеңге кетеді. Әрине, ақшаның құрылымы да ( түрі де) мыңдаған жылдар
ішінде талай рет өзгерген.
Мен, курстық жұмыстың бірінші бөлімінде – ақшаның түсінігі, ақша
қызметінің эволюциясы, оның түрлері және экономикадағы рөлі мен қазіргі
жағдайдағы дамуы туралы айта кетемін.
Екінші бөлімде – ақша айналысы туралы,толығырық айтқанда ақша
айналысының сипаттама,ақшаның металдық және номиналистік теориясы,
қағаз және метал ақша айналысына тоқталамын.
Үшінші бөлімінде- ақша жүйесі және Қазақстан Республикасындағы 1993
жылғы ақша реформасына тоқталамын.
Курстық жұмыстың мақсаты :
-ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері маңыздылығына теориялық
аспектілер беріп, ақшаны жан-жағынан қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
- ақша теориясының мәнін, негізгі түрлерін және ақша реформасының
теориялық аспектілерін қазіргі экономика тұрғысынан ашып
қарастыру.
- Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасының
ерекшеліктерін толық қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспеден,мазмұннан,үш бөлімнен,қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I АҚШАНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Ақшаның пайда болу тарихы.
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама жоғары
дамуы нәтижесінде пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақшаның
жаратылысының зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу
тегіне байланыстылығын көрсетеді. Тауар сатуға немесе айырбастауға
арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда
болуының объективтік алғы шарттарын туғызады.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Адам еңбегінің өнімі – зат, оны
тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы
ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез-
келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну
құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда
оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуа болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтанда әрбір
тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне
қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді.
Айырбас – бұл бір тауар өндірушіден, екінші біруіне жүретін тауардың
қозғалысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал=бидай=балта),
яғни, тауардың түріне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты
өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне
өлшеуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі процесінде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
қоғамдық еңбек қана тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бұл тауарды
екінші бір таурға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің
шығындалғандығын, яғни екі тауардыңда құнының барлығын көрсетеді. Осыған
байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жұмсалған еңбек әр түрлі болып,
нәтижесінде олардың құндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қоғамдық еңбекті
немесе құнды сандық жағынан өлшеу қажеттігі туындап, айырбас құнның(1
мал=1 қап бидайға)ұғымы туындайды.
Айырбас құны – бұл тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте
айырбасталу қабілетін білдіреді.
Натурал шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның жан-ұясының
қажетін қанағаттандырғандықтан да, ол тұтыну құны қасиетіне ие болды.
Тауар өндірісі тұсында өндірушіні өз өнімін айырбастау үшін, бірінші
кезекте құны, содан кейін оның тұтыну құны қызықтырды. Егер тауардың
тұтыну құны болмаса, яғни оны ешкім қажет етпесе, онда оны айырбастау
мүмкін емес. Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндіруші үшін тұтыну
құны болса жеткілікті. Ал, егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда,
оның өндіруші үшін айырбас құны мен сатып алушы үшін тұтыну құны болуға
тиіс.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және бір-біріне
ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, құнның алғашқы формасы - өндіргіш
күштердің төменгі даму сатысына тән құнның жай және кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 1құмыра ).
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және тағыда басқаға айырбастауға мүмкін болды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Яғни айырбас құнның екінші
формасы қалыптаса бастады. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген
еді. Еңбек бөлінісінің дамуы және өндірістің өсуі нәтижесінде нарықтағы
тауарлар саны мен түрлері арта түседі. Мұнда, көбіне бір тауар басқа да
көптеген балама-тауарлардың айырбасында жүрген. Тауарлар айырбасының дамуы
құнның үшінші формасы – бұл құнның жалпылама формасы қалыптаса бастады.
Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі тауарлар көптеп атқара
бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы
ақша формасына айналды.Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму
процесінде жалпы құндық эквивалент немесе ресімделмеген ақша формасын ,әр
түрлі тауарлар қабылдады.Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін
алға тартты. Бірақ халықтың өзінде әртүрлі уақыттарды және әр түрлі
халықтарда біл мезгілде әр түрлі эквиваленттер
болды.Сонымен,біріншісі,ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың
бөлініп шығуымен мал(ірі қара) айырбас құралына айналды.Олардың белгілі
түрлері табиғи-климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айрбас
құралы болды.Шалғынды аудандарда –жылқы,сиыр және қой; ал шөл және шөлейт
аудандарда –түйе;тундрада-бұғы жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады.
Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр
түрлі қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі. Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында
өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда
металдан жасалынған ақашалрда “өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып
жүрді. Латынның сөзі “пекуния” (ақша) “пекус” (мал) сөзінен шыққан.
“Рупа”(мал) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр.
Ежелгі Русьтарда да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген
атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018ж. Былай деген біздің жинаған
малдарымыз:ерлерден 4 кұн ,старостылардан 10 гривен және боярлардан 18
гривен тұрады. Ол кездегі қазынашы малшы,қазына,қазына жинау орны-мал
ұстайтын орын деп аталынды.
Капитал сөзінің шығуы да малмен байланысты,өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,меншік иесінің
байлығын көрсетеді.Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас
үшін жүнді пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі
тауарларды сатып алу барысында құстардың ,аңдардың жүндерін пайдаланды.
Құс жүндері Солтүстік Сібір хандықтарында,ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды.Жүн ақшалар
Монғолияда ,Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды.Ежелгі
Русьтардың арабтармен хазарлармен ,Византиямен сауда-саттық жасау
барысында жүн ең басты құндылықтардың бірі болды.Ежелгі Русь елінде жүн
ақша жүйесінің бүгіні болып саналды.1610жылы жаулап алынған орыстардың
әскери кассасында 5450 рубль күміс пен 7000 рубль жүн табылды.Жылы
теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде бақалшақ
ақшаларын пайдаланды.Тарихта бақалшақ ақшалардың келесі атаулары
сақталған:чангос,цимбис.бонгез,хайк ва және тағы басқалар.Көлемі түймедей
ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды.Безендірулер түрінде жіпке
тізілгендері Ежелгі үнді елінде,Қытайда,Үндіқытайда,Африканы ң Шығыс
жағалауында,Цейлонда және Филиппин аралдарында алғашқы ақшалардың қызметін
атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар құстардың
,жыртқыш аңдардың келбет кескінін көрсете өрнектеліп,былғары белдіктерге
көрік берді.Бақалшақтарды Сотүстік американың Тынық мұхит жағалауларында
, Полинезиада,Каролин және Соломон аралдарында айрбас құралы ретінде
пайдаланылды.Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұраұты формасы
болып табылады.Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып,олар
ешқандай өзгеріске ұшыраған жоқ.ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон
аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде
бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны-қара түсті,ақ түсті(галиа), аса қымбат-
қызыл түсті(ронго) пайдаланылды. Әлемде әр түрлі экзотикалық ақшалар
болған.Каролин аралдары тобына кіретін Яв аралында осы күнге дейін фей
ақша айналысында қызмет етеді. Олардың формасы дөңгелек тас түрінде
келеді. Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды
пайдаланды.Сонымен, бірге бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау ,он екі
қойға теңестірілді.
Сонымен қатар ақша ретінде сонау Ежелгі Спарта кезеңдерінде басқада
металдарды да пайдалына бастады. Жапонияда, Африкада темір, мырыш,
қорғасын пайдаланылды.
Металл ақшалардың артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді, ұсақталынады
және тағы басқа.Металл ақшалардың кең таралуына ақша есебінің салмақтық
жүйесі нақтылана түсті.Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын
мен күміске өте бастады, өйткені олар жалпы сапаға ие болды.
Сонымен ақша дегеніміз – бұл барлық тауарлардың құнын бейнелейтін, жалпыға
балама ретінде пайдаланылатын ерекше тауарды білдіреді. Әрине металлдар
бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып тастаған жоқ. Ұзақ
уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді. Темір ақшалар
күрек, таға, шынжыр, және тағы басқа формаларда ұзақ уақыт бойына
сақталынды. Грек ақшасының атауы “драхма” “ бір уыс шеге” деген мағынаны
білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста
болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, білезік түрінде пайдаланылды.
Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола
бастады. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт
стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фует) салмақ бірліктері атауымен
аталады.
Ақша объективті қажетті тауарлар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес қалыптасты.
Сонымен қатар, ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы
қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория
болып табылады.
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
қасиетінің біртұтастығынан көрінеді:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасысы;
• айырбас құнның дербес формасы;
• еңбек өлшемінің сыртқы заттай (материалдану) формасы.
Ақшаның жалпыға тікелей айырбасталу формасы ретіндегі қасиетті,
ақшаның кез келген материалдық бағалы затқа тікелей айырбасталатынын
сипаттайды. Кеңес үкіметі кезеңінде бұл мүмкіндік тар көлемде, яғни тек
қоғамдық жиынтық өнімді бөлу және пайдалану процесінде ғана қолданылған.
Себебі, ол уақытта кәсіпорын, жер, орман, жер қойнауын және тағы басқа
сату мүмкін емес болатын. Қазіргі кезде жекешелендіру процесі басталғалы
бері, ақшаның бұл қасиетінің қамтитын ауқымы біршама кеңейе түскен.
Ақшаның айырбас құнның дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды
сатумен тікелей байланысты емес. Бұл формасында ақша, несие беру, қарыз
өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және
өндірістік емес шығындарды әр түрлі жолдармен қаржыландыруда Ұлттық
банктің несиелік ресурстарын коммерциялық банктерге сатуы барысында және
тағы басқа жағдайларда қолданылады.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауар өндіруге жұмсалатын еңбектің ақша
көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі рөлі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару рөлін
орындауды толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
немесе жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей
эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды
жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал, енді үшінші біреулер алтынның
жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент
ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды
дейді.
Жекелеген елдердің ішінде алтынның айналысы жоқ. Төлем айналысы жоқ.
Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – қағаз және
несие ақшалар қызмет атқарады. Бірақта алтын дүниежүзілік ақша болып қалып
отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.
1.2Ақшаның түрлері
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса
болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен
бірге айналым шарттары бойынша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде
ақшаның формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас
кұны, ол айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауарларға,
бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере
отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-заттық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және
толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылык кұнымен сәйкес
келетін ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы
металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс
монеталар жатады.
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қаты-настарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қағаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық ақша.
Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық
құны (оларға қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалған металл
құнына сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада
болады: алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде
шығарылды.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета
түрінде біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең
алдымен белгіленген самағы және пробасы бар және сәйкес таңбалармен
(Мысыр, Рим, Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия
мемлекетінде кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде
металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.Өз бейінін монетада
кескіндеген тұлға А. Македонский болды.
Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
еmissiосөзінен аударғанда шығару деген мағынаны береді. Ақшаның
эмиссиясы - бұл ақша белгілерінің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол
айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды.
Карл Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға
қоғам тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес
келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиеттеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда,
оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын әрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг
алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу
керек.Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік
өндірістің 13 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алғанда алтынның
жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлық өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас
операцияларының өсуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және
жоғары шығындарына байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын
қанағаттандыра алмайды. Алтын өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады,
ақшаға деген сұранысты камтамасыз ете алмады, сонымен бірге жоғары
құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша аз айналымды қамтамасыз ете
алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен (құн белгілері) алмастыру
қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны оларды өндіруге кеткен
еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.Оларға ұсақ монеталар, қағаз және
несиелік ақшалар жатады.
Қағаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз
ақшалар металдық айналымнан туындады және бұрын-соңды айналымда болған
күміс және алтын монеталардың орынбасарлары ретінде әрекет етті.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз ақшаларын шығарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың
кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа
түседі.
Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем
құралы. Олар алтын стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау
кызметін атқара алады.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын және
несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік
құны болмайды, балама тауарда көрсетілген құнның өрнегі. Несиелік
ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мәмілелерге банктердің несие беруі
қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель,
банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік және
пластикалық карточка.
Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде
онда көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме.
Вексельдер жай және аудармалы деп бөлінеді.
Вексельдің түрлері ҚР-дағы вексель айналысы туралы ҚР заңында мынадай
түсініктемелер берілген:
Жай вексель (соло) – вексельдің ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (эмитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын (бұйрығы)сипаттайтын вексель.
Трассаттратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа
біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре берді. Аудару туралы
қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы
әр индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.
Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері ретінде
қарастырады.Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттердің вексельді мынадай
түрлерге бөледі: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын қарыздық міндеттеме.
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
тарапынан шығарылатын оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша
мемлекет борышқор болып саналады.
Достық вексель – кейіннен банктен оларды есепке алу мақсатында бір-
біріне беріледі.
Бронзалық вексель – нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиетттері бар:
❖ дерексіздік, яғни вексельде мәмлені нақты түрінің көрсетілмеуі;
❖ дауыссыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрге төленуге
тиістігі;
❖ айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
(индоссамент) төлем құралы ретінде вексельдің берілуі.
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан кейін
де вексель айналысы дамып келеді.
Вексель айналысын бірінші болып қолданушылардың қатарына Казкомерцбанк
тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҚР Үкіметінің астық
жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500,1000 және 5000 АҚШ долларындағы
астық вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие құралы ретінде
клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ, сыртқы астық
сатумен айналысатын Астық акционерлік компаниясы 5000 АҚШ долларындағы
вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында
төлем құралы ретінде пайдаланды.Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы
домицилиант ретінде Қазақстан темір жолы ҰК-ның 200 млн теңге
бағалаған вексельдерін өтеді.
Мұндағы домицилиант - вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
Вексельде делдал ретінде қатысатын банк.
Банкнота (ағыл. сөзінде bank-note аударғанда банк билеті) –
орталық банктың айналысқа шығарған әр түрлі номиналдағы ақша бірліктері.
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
вексельден мынадай айырмашылығы бар:
▪ мерзімділігіне қарай, егерде вексель мерзімді қарыздық міндеттеме
болса, ал банкнота – мерзімсіз қарыздық міндеттеме;
▪ кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.
Экономикалық әдебиетте банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
жай,
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретінде алтынға еркін алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етілген
Орталық банктің билеті.
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
• жаратылысына қарай – қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы ретіндегі
қызметінен туындаса, ал банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен пайда
болған;
• эммисиалық әдісі бойынша – қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
шығарса, ал банкнотаны Орталық банк шығарады;
• қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің
аяқталуына байланысты Орталық банкке қайтарылса, ал қағаз ақшалар
қайтарылмайды, яғни олар айналыста қала береді;
• ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
алтынға немесе күміске ауыстырылып отырса, қағаз ақшалар қашаннан
ауыстырылмайтын болған.
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкнот
алтынмен қамтамасыз етілуі қысқарып, оның вексельдік қамтамасыз етілуі де
күрт нашарлай түсті, себебі орталық банктің вексельдік портфелі көбірек
қазыналық вексельдер мен міндеттемелерге толықты.
Жай банкнота – бұл қазіргі кездегі айналысқа шығарылған Орталық банк
билеті.
Олар металлға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық
активтерімен қамтамасыз етіледі. Ендеше қазіргі айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірақ
олардың белгілі бір дәрежеде тауарлық немесе несиелік негізі сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің жай
банкноталардың эмиссиялануының мынадай үш жолын бөліп көрсетуге болады:
▪ шаруашылық несиелеу жолымен;
▪ мемлекетті несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына
банкроттардың шығарылуы барысында. Шынында да, еліміз тәуелсіздік алған
жылдардың басында экономикадағы тұрақсыздықтың нәтижесінде 1993 – 1998 жж.
мұндай көріністің куәсі болдық. Айталық, 1995 – 1996 жылдары бюджет
тапшылығы ЖІӨ-нің 5,5%-на дейін жетті, ендеше сол уақыттары республикалық
бюджет тапшылығының 80%-ға жуығы Ұлттық банкінің Үкіметке берген несиелері
есебінен жабылғаны белгілі. Әрине бұл жолдың теріс жақтары да болды, оның
бірі елімізде гиперинфляцияның орын алуы;
▪ ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің
сыртқы қарыздарды өтеу үшін мемлекеттің валюталық резервтерін арттыру
мақсатында айналысқа қосымша ақша эмиссиялау жолымен.
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
олардағы ағымдық шоттарда бос ақшалай қаражаттардың жинақталуына
байланысты несиелік және айналыс құралы ретінде біршама кеш пайда
болды.Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Чектің мынадай түрлері бар:
➢ ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
➢ ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойынша
басқа бір тұлғаға беруге құқық береді;
➢ мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;
➢ есеп айырылысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылады;
➢ жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
➢ кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы.
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
• біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;
• екіншіден; ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
• үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырылысу құралы.
Несие карточкалары (электронды акциалар). Чектердің жаппай таралуы
банктердің оларды өтеу қиыншылықтарын тудырады. Сондықтан чектермен қатар
пластикалық карточкалар пайда болады. Бұл банк немесе сауда фирмасы
шығарған, банктегі шот иесінің жеке басын құжаттандыратын және оған
тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға беретін
атаулы құжат.
Әлемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік және
кредиттік түрлері бар: саяхат, халықаралық есеп айырысулар, банкоматтан
қолма-қол акша алу, бөлшек сауда есептеу үшін және тағы басқа.
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер
үшін төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және
кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, Visa, ALTYN, Maestro
және тағы басқа жатады Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік
карточкалар да кеңінен қолдануда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне
теңгемен ашылады.
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
сферасында қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасында несие карточкаларын енгізудің қадамдары жасалған.
Осылайша, кезінде Әлембанк (қазіргі ТұранӘлемБанк) өзінің
"Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен, Ақсудың
халықтары несие карточкаларын пайдалануда.
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі жағдайдағы
дамуы .
Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде
көрініс табады, олар ішкі негізді, ақшаның құрамын өрнектейді. Ақша
кызметінің әрқайсысы тауарлардың айналымы процесінен шығатын әлеуметтік-
экономикалық қатынастардың бір жағын қарастырады. Қазіргі кездегі
экономикалық әдебиетте қызметтердің саны жөнінде әр түрлі пікірлер
кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақша қызметінің өте қарапайым және
түсінікті үш түрін аныктады: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау
құралы. Бірақ та басқаларға қарағанда оларды К. Маркс жақсы жүйеледі және
суреттеді, ол жоғарыда аталған екі қызметімен қатар барлығы 5 қызметін
анықтады; төлем кұралы және әлемдік ақша.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар
жатады:h4
➢ Құн өлшемі және баға масштабы;
➢ Айналыс (айырбас) құралы;
➢ Төлем құралы;
➢ Қорлану және қор жинау құралы;
➢ Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық
тауарлардың құнын өлшейді.Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар
дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақта тауарларды өзара
өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады, Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар
өлшей алады.
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның
барлық таурлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны
анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн
өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған,
құнды құрай алатын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар
атқарады. Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған
құнды көрсетеді.Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
орындайды. Яғни тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін
орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін
тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Толық
құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз
бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Баға
тауарды өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы
қажет. Әрбір елде ақшаның өлшемі ретіндегі қабылданған және тауарлар
бағасын өлшеуге қызмет ететін металлдың (алтын) баға белгілеу процесіндегі
ақша бірлігіне бекітілетін салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемі қызметі мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемі бұл мемлекетке тәуелсіз ақшаның экономикалық қызметі болып
табылады. Құн өлшемі қызметі құн заңына байланысты анықталады. Баға
масштабы бұл мемлекетке тәуелді, бірақ тауардың құнын көрсету үшін емес,
тек оның бағасын бейнелеу үшін қызмет етеді. Баға масштабы нарық заңына,
яғни сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді. Сөйтіп баға масштабы
арқылы ойша белгіленетін тауарлар бағасы ұлттық ақша бірлігіндегі
көрсетілетін нарықтық бағаға айналады. Баға масштабы заңдық сипатқа ие
бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар бағасын
көрсету үшін қызмет етеді.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттік тұрақты бағасының
арасы алшақ болып кетуіне байланысты өзінің экономикалық мағынасын
жоғалтты.
Ямайка валюта реформасының (1976–1978 жж.) нәтижесінде арнайы алтын
бағасы және алтын паритеті жойылды. Құн өлшеу қызметі нарықтық баға
масштабы негізінде орындалады
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
бағасы алтынмен белгіленбейді. Ақшаның бұл қызметін алтынның орнында
жүретін оның құндық өкілдері немесе қағаз және несиелік ақша белгілері
атқарады. Несие ақшалар тауарлардың құнын өлшемейді, өлшенген құнды
көрсетеді, өйткені өзінің құны жоқ.Мұндай ақшалардың меншік құны
болмайтындықтан да, олардың толық бағалы емес ақшалар деп аталады.
Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және қағаз
ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан
ажырауына алып келеді.
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде ақша
тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Таур айналысы мынадай
процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада
мынадай түрде беруге болады: Т (тауар) – А (ақша) – Т (тауар).
Ақша айналысының таур айналысынан айырмашылығы ақша тауарды біртіндеп
айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұл
қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік ақшалар
атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама- қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгілері орындайды.
Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен байланысты емес
деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсіндіріледі.
Сонымен ақша, ақша айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың
саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы
негізінде анықталады. Қанша дегенмен бір ақша бірлігі – несие тауар
мәмілелеріне қызмет ететін болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса көп
болса, айналыс үшін олардың қажетті саны сонша аз болады. Ал егер
айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның
құнсыздануы инфляцияға жол береді.
Ақша төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі
тауарларды өндіру кезеңі мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей
еместігі, сондай-ақ бірқатар тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қосымша қаражаттардың
жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды. Ақша төлем
құралы ретінде мынадай ерекше қозғалыс формасына ие: Т (міндеттеме),
келісілген мерзімнен кейін: М (міндеттеме) – Т (тауар).Ақшаның төлем
құралы қызметін мен айналыс құралы қызметтері арасында өзара
айырмашылықтар бар. Ақша айналыс құралы ретіндегі делдалдық рөлінде
жүретін болса, төлем құралы қызметінде ақша мен тауардың бір-біріне қарама-
қарсы қозғалысы болмайды, яғни қарыздық міндеттеме арқылы өтеу, сату және
сатып алу процесінің аяқталғандығын білдіреді. Тауарлар мен ақша
арасындағы уақыттағы алшақтық кредиторға қарыз алушының төлемеу қауіпін
тудыруы мүмкін.
Ақша төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына қызмет етіп
қоймай, сол сияқты қаржы және несие қатынастарына да қызмет етеді.
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
➢ тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
➢ мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер,
➢ банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
міндеттемелер;
➢ сақтандыру міндеттемелері;
➢ әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және
несиелік ақшалар атқарады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
ретінде, оның иесіне тауар алудың қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау
құралы болып табылады. Сондықтан да адамдар оларды жинақтауға немесе
қорлануға тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды
сату және сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар атқарады. Тауар
өндірісі жағдайында қорлану екі формада жүзеге асады:
➢ Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
сол сияқты банктердегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында;
➢ Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану
формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серіктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байланыстың
материалдану құралы болып табылады. Халықаралық төлем құралы ретінде
дүниежүзілік ақшалар халықаралық байланыстардағы есеп айырысуларда
қолданылады. Халықаралық сатып алатын құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар
елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін тауарлар және көрсетілетін
қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған жағдайда қызмет етеді.
Жалпыға ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде дүниежүзілік ақшалар бір
елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар беруі барысында қызмет
етеді.
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бірлігі формасында қызмет ететін болса, ал елімізден тысқары жерде, Карл
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді - деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша ретіндегі
алтынның қызмет етуі сипатталады.
Алтын монета стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын және
алтынға ауыстырылатын жекелеген елдердің несиелік ақшалары (банкноталар)
көбіне АҚШ доллары және ағылшын фунт стерлингі атқарған.
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың
қазіргі валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-і
(арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде жаңа
валюта Еуро енгізілген. Еуропалық валюталық Одаққа бастапқыда он бір ел
қатысқан: Германия, Франция, Люксенбург, Нидерландия, Австрия, Бельгия,
Финляндия, Ирландия, Португалия, Испания және Италия. 1999 жылдың 1
қаңтарынан бастап, Еуро қолма-қолсыз төлемдер үшін пайдаланылды. Еуро
банкноты мен монеталары 2002 жылдың 1 қаңтарынан және 6 айдай уақыт
ішінде енгізіліп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz