Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе

1-бөлім Кәсіби аудит: мәні, мазмұны және даму тенденциясы

1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы

2. Аудит ұғымы және даму кезеңдері

3. Аудит мәні, қажеттілігі және зерделеу аспектілері

2-бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

1. Аудиттің компоненттері, принциптері және концепциялары

2. Аудиттің постулаттары, стандарттары және нормалары

3. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары

4. Халықаралық аудит стандарттарының сипаттамасы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастың дамуы шаруашылық
әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін
тудырады. Әміршілдік-әкімшілік жүйеде кеңінен тараған қоғамдық мүлікті
талан-таражға салу нарықтық экономиканың ажырамас атрибуты болып
табылатын іскерлік және ұқыптылықпен орын алмастырды.

Нарық жағдайында бейімделудің қиындығына қарамастан, елде ғылыми-
техникалық саясат, маңызды теориялық және іс-тәжірибелік білім саласына
айналатын нақты ғылыми әзірлемелерді жинақтаумен әлеуметтік-экономикалық
қызметтің жаңа әрі озық нарықтық бағытын түбегейлі және қолданбалы
зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің микроэкономикасын басқару
құралына аса қажетті әр түрлі бизнес салаларындағы шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі сияқты арнайы
ғылымдар мен оқыту пәндеріне айрықша маңыз беріліп отыр.

Бухгалтерлік есепті реформалау және аудитті ұйымдастырудың озық
тәжірибесі Халықаралық валюталық қордың (ХВҚ), Бүкіләлемдік банктің,
Халықаралық даму бойынша Америка агенттігінің (ЮСАИД), Еуропалық одақтың
(ЕО) және Британдық кеңестің белсенді қатысуымен өткізілгендіктен, оны
құрудың ағылшын-американдық үлгісі негіз етіп алынды. Бухгалтерлік есеп
пен аудитті жетілдіру бойынша ұсыныс Конституция, Азаматтық кодекс,
Бюджет кодексі, Салық кодексі, Банкрот туралы, Акционерлік қоғамдар
туралы, Шетелдік инвестициялар туралы, Ақша аударымдары мен төлемдері
туралы заңдардың және компания, фирма мен коммерциялық ұйымдардың
қызметін реттейтін Қазақстан Республикасының басқа да нормативті-құқықтық
актілер талаптарын ескеру арқылы әзірленді.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер,
сақтандыру компаниялар, көлік және комерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану,
жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық операцияларды ақша
қаражаттары мен инвестицияларды жүрізу бойынша сан алуан келісім шарттық
қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар
арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз
аудитор ғана дәлелдей алады.

Бизнестің кәсіби аудит проблемасын зерттеудің көкейкестілігі
мүмкіндігінше аз шығынмен аса жоғары экономикалық тиімділікке қол
жеткізіду оңтайлы ұйымдастыруға ұмтылатын барлық қатысушылардың
мүддесінен білінеді. Аудит жоспарлау, талдау, үйлестіру, есеп,
ұйымдастыру, бақылау және реттеу сияқты басқару қызметтерімен тығыз
байланысты. Егер есептің көмегімен ақпарат көздері қалыптасатын болса,
онда оның кешенді аудиті шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық
процестерін жоспарлау, ұйымдастыру және реттеу барысында жіберілген
кемшіліктер мен қателіктерді анықтауға және оны қайтадан болдырмауға
мүмкіндік береді.

Бизнестің тиімділігін талдау мен кәсіби аудиттің жеткілікті дәрежеде
әзірленбеу мәселесі оның біршама дайын нұсқасын нақтылауды ғана емес,
сондай-ақ белгілі бір экономика секторының әр түрлі салаларындағы
дағдарыс жиілігінде, нарық коньюнктурасы өзгергенде және бәсеке
деңгейінің болжап білуге болмайтын өзгеше жағдайларында оны
ұйымдастырудың принциптік жаңа тәсілдемелерін әзірлеуді де талап етеді.

Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар, сонымен қатар
кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген қаржылық және
шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік
жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз
бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды
орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика
қаржыландыру, несие беру, инвестициялау және салық салу саласында қажетті
шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика
салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық тексерулер өздерін
қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың
мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар,
прокуратураға және басқаларға қажет.

Аудит өзінің кәсіби қызметінде адалдық, объективтілік, кәсіби
құзыреттілік, құпияны сақтай білетінділік, тәуелсіздік, жинақылық,
мұқияттылық, ғылымилық, нақтылық, жариялық, демократияшылдық принциптерді
басшылыққа алу керек.

Аудит теориясы және оны басқару ғылымының бар ережісімен әрекет етудің
нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы
мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығымен немесе
жалғандығын көрсетіп береді.

Аудит теориясының негізгі элементтері компоненттер, принциптер,
концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалардан тұрады.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін
жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің
қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол белгілі
бір уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде
немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып табылмайтын
ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші субъектілердің
параметрлерімен анықталды.

Аудит стандарттары аудиттің теориясы мен іс тәжірибесінде негізгі
ережелер немесе аудиторлық процедураларының принциптері деп ұғуға болады.
Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан
міндетті түрде орындалуы керек. Олар халықаралық нормативтердің
талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық қызметке қолдау
көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы жетілдіруге
мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың сапасын салыстыруды
қамтамасыз етеді, аудитордың жұмысын жеңілдетеді әрі оңтайландырады.

1-бөлім Кәсіби аудит: мәні, мазмұны және даму тенденциясы

1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы

Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан – 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Жолдауында XX ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын
алған дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.
Радикалдық саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның
құлау және қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне
енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды.
Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен
тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті
әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды
тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс
саясатын енгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің марко-дан
микродеңгейіне жылжытуға септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге
бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық
жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты
қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық
қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің
шаруашылық қызметіне әкімшіліктің арласуын болдырмаушылық, өндіріс
саласындағы еркін экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы
және оны тұтыну тән.

Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы –талдамалы құрылымның
пайда болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық
шаруашылығын басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы
экономиканың дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен
қажеттіліктерді қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды
объективті ақпаратпен қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды
кешенді шешуде өзінің қабілетсіздігін көрсетті.

Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру
бойынша тиісті ревизиалық қызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық
экономика жағдайында шаруашылық жүргізуші субъктілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен
және басқа да пайдаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды ақпараттарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек
белгіленген параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен
қатар шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша
ғылыми негізделген ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай
да жоғары кәсіби деңгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.

Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы – бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.

Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңге шаруашылық жүргізуші субъктілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.

Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу
және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде
мына принциптер жатқызылады:

1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау объктілерін дәл
оқшаулау;

2. Бақылау субъктілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп бөлу;

3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптастыру, есеп берулердің анықтылығы, өндіріс
әлеуетін пайдаланудың тиімділігін арттыратын резервтерді анықтау
және бағалау;

4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын
анықтау.

Аудит тарихи көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.

Америкалық бухгалтерлер ассоцияциясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:

• ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың
(акцияны иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар)
мүдделерінің қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті
болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;

• объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;

• алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе
тексеру үшін фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы
қажет;

• ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бақылау үшін
уақыты мен материалы әрдайым бола бермейді.

Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті – есеп
берулерді анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін
араластырмай жеткізу.

1.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері

Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын audio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді
білдіреді.

Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған. Оған
оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай меңгергенін,
тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп отыруды
сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік
басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша
есеп беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің
бастапқы ауызша түрін көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты
қолданылған, сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі
жазбашадан да жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез келген
құжатты қолдан оңай түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне
тура, тіке қарап тұрып өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп
санаған.

Арнайы әдебиеттерде аудитің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-
қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің
дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі IV
мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің
жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде
ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет
өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру және кіріс
және шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды,
оның ішінде аудит те бар. Мұндағы мақсат – қателіктерді азайту және
шенеуніктер тарапынан алдау әрекеттеріне жол бермеу. Бірқатар бақылау
түрлері сол уақытта Библияда (Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі
жақты күзету, адал қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу баяндалады.

Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты
антикалық елдерде де болған. Мысалы, ежелгі мысырда (біздің дәуірімізге
дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық
операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе
берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты
босатуларды жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген
мүліктердің немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған.
Ресурстардың қозғалысымен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң
тәртіппен құжатталып отырған, тікелей орындаушылардан мен қатысушылардан
тәуелсіз жүзеге асырылатын шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда
болған.

Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде
пайда болған. Хаммурапи заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.)
көпестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға – мемлекеттік есепшілікті
жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беруді жарамсыз деп саналған.

Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге
дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық
үкімет департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге
асырылды. Ал, біздің дәуірімізге дейінгі 700 жылы ол жақта негізгі
міндетті мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалануға құқығы бар үкімет
шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру болып табылатын Бас аудиторлық
қызметі болған.

Афинада біздің дәуірімізгедейінгі V ғасырда Халық жиналысы мемлекеттің
кірісі мен шығысын бақылады, ал оның қаржылық жүйесі барлық лауазымды
тұлғалардың өкілеттілігі біткенше құжаттарын тексеретін үкімет
аудиторларын қамтыды.

Басқа авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы арнайы ғылыми білімнің
саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңімен тығыз байланысты.
Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап жазған италияндық ұлы
математик Лука Пачоли (1445-1517жж.) арнайы бюрода тексеріп және тіркеп
отыратын көпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын атап кеткен болатын.

Шаруашылық қызметтің дамуы есептің сапасы мен есеп берудің шындыққа
жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді. Англияда аудиторлық
алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король
Эдуард II, үш мемлекеттік аудиторды тағайындайды. Тағайындау туралы
жарлықта аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық
есепшотты тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды
жүргізуде барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.

XII ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, ранция және Еуропаның
басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық қызмет
туралы мағлұмат жиі ұшырасады. Мысалы, Ұлыбританияда екі типті аудит
жүргізілген:

1) аудит қалаларда елдің көзінше, яғни жария түрде – билеп-төстеуші
лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге асырылған, қазынашы
аудиторлық есеп беруді ауызша, яғни елге естірте оқитын болған;

2) ірі поместьенің қаржылық басқарушының төлем шотын аудиторлық
декларацияға орай дебет және кредит бойынша егжей-тегжейін
тексеру, яғни оны поместьенің қожайыны мен басқарушылар кеңесінің
алдында ауызша есеп берген.

Қалалардың, фабрикалардың өсуімен және сауда-саттықтың кеңеюімен
сипатталатын XVI-XVII ғасырлар кезеңіндегі экономикалық өзгерістер есеп
пен аудиттің жаңа тәсілдемесінің пайда болуына итермелейді, яғни себепші
болды. Бұрыштың басына мүлікке деген меншік құқығы мен пайда және
залалдың қатаң калькуляциясы қойылатын болды. Аудит тыңдау процесінен
жазбаша құжатты және растаушы куәні зерттеуді ретімен талдаушыға айналды.
XVII ғасырдың аяғында Шотландияда белгілі бір лауазымды тұлғаға қалалық
аудитор ретінде қызмет етуіне тыйым салу туралы алғаш рет заң қабылданды,
осылай ету арқылы батыс әлемінде сол уақыттан бері осы заманғы аудитордың
тәуелсіздігі деген ұғым енгізілді.

Мұндай аудиторлық озық тәжірибеге қарамастан, тек XIX ғасырдың екінші
жартысында ғана кәсіби аудит тұтас іскерлік әлем мен кәсіпкерлік
қызметтің маңызды құрамдас бөлігі болды. Бұл темір жолдарын салу мен
сақтандыру компанияларының, банктердің, акционерлік қоғамдардың өсуімен
байланысты. Ағылшындық темір жол және сақтандыру компаниялары мен басқа
да инвесторлар Солтүстік Америкаға аттанғанда, яғни бағыт алғанда олармен
бірге аса ірі ағылшын кредиторларының мүддесін қорғау үшін тәуелсіз
аудиторлар да барды.

Осыған байланысты солтүстік америкалық аудиттің шығу тегі ағылшындық
болып табылады және XX ғасырға дейін АҚШ-тың тәуелсіз аудиті ағылшындық
үлгімен құрылып келді. Ол балансқа қатысты мәліметтерді егжей-тегжейлі
зерттеуді ұйғарды. Роберт Х. Монтгомери американдық аудиттің сол кезеңін
есепшоттық аудит деп атаған, өйткені аудитордың жұмыс уақытының төрттен
үш бөлігі есептеу және бухгалтерлік кітапты жасауға кетті. Аудит рәсімі
(процедурасы) жылдам ұлғайған америкалық бизнеске бейімделе бастағанда
шектен тыс қаражатты талап ететін есептеу мен көшіруді тексеретін
британдық стиль біртіндеп американдық тестілік аудитке өзгеріп, ауысады
(трансформацияланды). Сонымен қатар аудиторлар тестілеу әдісінен басқа
операцияларды тексеру мақсатында бизнес бойынша серіктестен фирманың
қызметі туралы мәлімет жинауды іс жүзінде асыруға кірісті. Инвесторлардың
мүдделерін ескеру арқылы олар баластың белсенділігі мен бәсеңділігін
бағалауға, сондай-ақ пайда мен залал туралы есеп берулерде және
есепшоттарда көрініс табатын шаруашылық операцияларының нәтижелеріне де
көп назар аударатын болды.

XX ғасырда бухгалтерлер мен аудиторлардың аса ірі трансұлттық
ұйымдардың құрылуына әкеп соқтырған әлемдік экономика мен бизнестің
ғаламдасу (глобализация) тенденциясы біршама тереңдей түсті. Кәсіби
аудиттің дамуы үшін Халықаралық есеп стандарттары бойынша Комитет (LASK –
1973 ж. негізі қаланған), Жоғары бақылау органдарының халықаралық ұйымы
(ИНТОСАИ – 1953 ж.), Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (IFAK – 1977 ж.
құрылған ), БҰҰ-да 1979 жылы құрылған Есеп пен есеп берудің халықаралық
стандарттары бойынша үкіметаралық сарапшылардың жұмысшы тобы (ISAR)
сияқты халықаралық және аймақтық ұйымдар қызметтің маңызы айрықша. Осы
жаңашылдықтардың барлыңғы ендігі жерде аудиттің бухгалтерлік жазбалардың
кеңселік нақтылығын тексерумен ғана шектелмей, салалары мен ауқымының
біртіндеп кең өріс алуын көрсетеді. АҚШ және Ұлыбритания сияқты дамыған
елдерде тәуелсіз аудиттің өзгеше жүйесі қалыптасқан. Оларды жетілдірудің
қажеттілігі көптеген кредиторлар, инвесторлар және басқа да мүдделі
пайдаланушылар тарапынан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі туралы
сенімді қаржылық сұраныстың өсуінен туындап отыр.

1.3 Аудиттің мәні, қажеттілігі және зерделеу аспектілері

Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді:
Аудит – бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті
деректердің бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге)
сәйкестігін алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелердің ұсынатын
процесі.

Классикалық ұғымда аудит – кәсіпорында жұмыс істейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық
бақылау.

Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:

1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;

2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;

3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және
кредиторларға олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді
қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;

4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;

5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына
әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі
бола бермейді;

6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың
толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет.

Аудит – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты.

Аудиторлық іс экономикалық талдау кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот–бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы–талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В.Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты кемшіліктерді құрту және жамандықты жою, ал
мақсаты – кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.

Әкімшіліктің құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.

Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығының
тексеруді ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын,
оның ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берудің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.

Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.

Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық-кредиттік, материалдық-
техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және
жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.

Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп
көрсетуге мүмкіндік тудырады:

1. Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы-талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және
түрлерімен өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін
және типтерін ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын,
тетіктерін, мәселелерін зерттеу; бизнес аудиті мен талдауының
принциптері мен компонеттерін, постулаттарын нақтылай түсу,
тұжырымдамасын әзірлеу;

2. Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау,
бизнес жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін,
әдістерін таңдау, экономикалық әлеуетті (потенциялды) пайдалану
тиімділігіне әсер ететін факторларды анықтау және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін жақсарту бойынша әзірлеу;

3. Ұйымдастырушылық: бизнес аудиттің жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпараттық базалардың
мағынасын ашу; аудиторлық бақылаушы-талдамалы қызметтердің
технологиясы мен нақты рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлеу.

Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:

• бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен
процестерінің аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол
жеткізу;

• шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің
озық әдістерін анықтау;

• қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық түрлерін қолданатын
салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;

• бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;

• бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын,
ұйымдық құрылымын жетілдіру;

• бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқару жүйесін оңтайландыру.

Кәсіби аудиттің даму проблемаларымен осы аспектілерді өзара тығыз
байланыстырып мұқият зерделеу ұлттық экономиканың нақты секторындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өндірістік, қаржылық
және өткізушілік қызметтерінде болатын оқиғалар мен процестердің
ерекшеліктерін ескеру арқылы оның ұйымдастырылуын жетілдіру бойынша,
ұсыныстарды жасау мен әзірлеуді тереңдетіп зерттеудің әдістемелік
негізіне қызмет етеді.

2-бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

Аудит теориясы мына негізгі элементтерден тұрады: компоненттер,
принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалар.

2.1 Аудиттің компоненттері, принциптері және концепциялары

2.1.1 Аудит компоненттері

Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады.
Ол белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитке, сондай–ақ экономикалық объект
болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.

Екінші компонент – өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген
түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған
ақпаратты бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның
міндетіне есеп берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей
олардың өзі жаңа ақпарат алуында.

Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті
фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді
жете ұғуы қажет. Одан тәртіптің (мінез-құлықтың) белгілі бір нормаларын,
атап айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы
тұра білу керек.

Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады.
Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің
нәтижесі ретінде қабылданбайды.

Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
(өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе
жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.

Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор осы
арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан
ескертпелері туралы хабарлайды.

2.1.2 Аудит принциптері

Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылықа алу керек:
адалдық, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай білетіндік,
тәулсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық, нақтылық,
жариялылық, демократияшылдық және т.б.

Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық
сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, объективтілік және
тәуелсіздік принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған
жұмысты мінсіз әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің
объективтілігі мен тәуелсіздігін сақтауы керек.

Ғылымилық принциптің мағынасы – аудиттің қорытындылары аудит теориясы
және басқару ғылымының бар ережесімен әрекет етудің нұсқасын құптайды
немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған
теориялық базаның ғылыми шынайылығын немесе жалғандығын көрсетіп береді.
Сондықтан да аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесін терең меңгерген жоғары
білікті маман немесе ғалым аудиторлық іспен жиі айналысады.

Нақтылық принципі аудиттің мақсатқа лайықты әрі уақтылы жүргізілуін
білдіреді.

Ол аудиттің іс-тәжірибе талаптарына жауап беруі керек, деп ұйғарады.
Сондықтан да келіп түскен ұсыныстың жүзеге асуы қаншалықты анықтығын,
яғни іс жүзінде асыруға келетінін анықтап алу қажет.

Аудиторлық бақылаудың объектісі болып табылатын жүйелердің сақтау
принципі аудит барысында белгілі бір ықпал ету сапалы сипаттамаларды және
іс-жұмыс тәртібін бұзбайтындай шекте жүзеге асырылуын талап етеді.

Жариялылық принципін сақтау қажеттілігі аудитті жүргізуге де, оның
нәтижесіне де қатысты. Жариялылықтың аудиттің дамуы мен аудиторлық
беделін көтеруде пайдасы бар. Қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызы зор.

Халықаралық аудиторлық қызметтің нұсқауында тәуелсіз тексеру
жүргізілгенде сақталуы қажет басқа да принциптер аталады. Негізгі
принциптердің маңызы мен оларды сақтау (жүзеге асыру) аудиторлықты тек
жақсы жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің
тиімділігін арттырады.

2.1.3 Аудит концепциялары

Аудит теориясын оның мазмұны, мақсаты және ғылыми әдістемелері құрайды
десек, оған қоса оның ғылыми теориялық мәселесін, мазмұнын және пәнін
зерттейтін, анықтайтын тағы да ерекше түсініктемелер бар. Профессор Дж.
Робертсонның айтуынша оған аудит тұжырымдамасы, қағидасы және стандарты
жатады. Аудит ғылымының даму тұрғысынан қарайтын болсақ осы аталған үш
элемент ерекше орын алады.

Концепция деген сөз латын тілінен аударылғанда – табиғат құбылысын
түсіну, адамның өмірге көзқарасының жүйелілігі деп түсінуге болады. Яғни,
ғылыми тұрғыдан өмірге, табиғатқа, экономикаға, саясатқа көзқарасын, өз
ойын бір жүйеге келтіру. Аудит тұжырымдамасы оның ғылыми даму бағытын
анықтайды.

Аудит теориясында бес тұжырымдама қарастырылады.

1. Мінез–құлық (тәртіп) этикасы. Барлық саналы, зерделі, білімді
мамандарға тән мінез–құлық этикасынан басқа аудиторлық арнайы этика
анықталған. Бұл мінез–құлық этикасының ерекшелігі тек аудиторлар емес
барлық бухгалтер мамандарына тән ерекшілік. Бұл ерекшіліктің мазмұны
аудит принципін қарастырғанымызда дербес, тәуелсіздік және біліктілік,
жоғарғы сатыдағы мамандық түсініктемесін қарастырғанымызда анықталған.
Яғни, тәуелсіздік, дербестік – екінші тұжырымдама, ал үшіншісі
біліктілік, үздік мамандық.

2. Тәуелсіздік ең алдымен пікірдің объективтілігін және шынайы болуын
қамтамасыз етеді. Әрбір аудитор өз пікірін дербес қалыптастыруы керек
және оған ешқандай сыртқы факторлар (қысым, күш көрсету) әсер етпеуі
қажет.

3. Кәсібилік. Аудиторлар құзыретті, білікті және зерделі болуы қажет.

4. Дәлелділік. Тексеру барысында жиналған мәліметтер санымен және
сапасымен есептелінетін көрсеткіштер аудит тексеруіне негіз болмайды,
тек қосалқы дәлел болатын мәліметтер. Ал аудитордың мақсаты тексеру
барысында нақты шешім қабылдау үшін жан-жақты мәліметтер жинап
күдіксіз, сенімді дәлелділікті қамтамасыз ету.

5. Дұрыс түсінушілік. Аудиторлық шешім қабылдау үшін жиналған
материалдарды тұжырымдап дұрыс түсіну үшін аудит стандарты негіз
болады. Ал аудит теориясында бухгалтерлік есеп принциптеріне сүйене
отырып дұрыс түсінушілік тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп
көрсеткіштерінің дәлелділігіне, тұжырымдылығына, қысқаша тиянақты
көрсеткіштігіне сүйенеді. Мысалы, бухгалтерлік қаржылық есептер
қолданушылардың барлығына түсінікті мазмұны өте қысқаша, ал барлық
талапқа сай жасалынған.

2.2 Аудиттің постулаттары, стандарттары және нормалары

2.2.1 Аудиттің жалпы постулаттары

Аудиттің көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу
болып табылады. Кең мағынасындағы постулат – бұл басқаша дәлелденбейінше,
жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер.
Постулат сөзінің латын тілінен түсінігін қарастыратын болсақ, ол дәлелсіз
бекітілген түсінік, дәлелді қажет етпейтін шындық. Ол түсініктің
басқаша мағынада болуы арнайы жасалған теориялық дәлелдеумен ғана
өзгереді.

Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар
кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды
жасау базасына керекті бастапқы алғышарт пен болжаулар болып табылады.
Аудиттің фундаменталдық постулаттарын негізге ала отырып аудиттің күрделі
сұрақтарына, түсініктеріне жауап табуға болады. Нақты қарастыратын болсақ
аудит постулаттары арқылы аудит стандарттарының мазмұны анықталады.

Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы
керек. Кез келген постулаттар немесе аксиомалар білімнің даму процесінде
өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында
шынайы болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж. Робертсон былай деген:
Аудиторлық тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып,
постулаттарға көзсіз ере беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір
жағдайда жалған болып, соған сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай)
әрекет етеді – яғни, аудиторлық тексеруде жүргізуге қалай болса, солай
ұқыпсыз қарайды

Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды ьоады. Батыс
ғалымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезініп, оларға
ертеден–ақ тиянақты көңіл бөлген. 1961 жылы Р.К. Маутц және Х.А. Шараф
аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит
теориясында кеңінен қолданыла бастады. Бұл постулаттар кейін аудит
ғылымының дамуына көп әсерін тигізген.

1982 жылы американдық ғалым Т.А. Ли өзінің постулатын қосты. сондай–ақ
Дж. Робертсон, Р.К. Мауцпен мен Х.А. Шараф постулаттарын экономикалық
тиімділіктің максимасы деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды.
Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А. Белкаоуи, Р. Адамс, Я.В. Соколов,
К.Ш. Дүйсембаев, М.С. Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың
мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын
ұсынды.

Осы жоғарыда айтылған ғалымдардың аудит постулаттары тұжырымдарын
қорыта келіп келесі түрлерін қарастыруға болады:

1. Қаржы есебі және қаржылық көрсеткіштерін тексеру еліміздегі аудит
заңының талабына сәйкес аудитор шаруашылық субъектілерінің қаржы
есебінің дәлдігін, объективтік шындығынанықтайды. Бұл постулаттың
дұрыстығы кәсіпорын әкімшілігіне бір жағынан тексеру барысында
тиянақты талап қойып шындықты анықтау болса, екінші жағынан кәсіпорын
басшылары өз тарапынан сол шындықты анықтауға құштар. Себебі олар өз
тарапынан тексеру жасай алмайды. Ал, аудитор тексеруді шындықпен
анықтамаса өзінің қорытындысын бере алмайды.

Бұл постулаттың қажеттілігі орынды ойлау жолымен қоса шаруашылық
жағдайында қажеттілігімен құнды. Мысалы, салықтар және банк мекемелері
өзара жұмыс бабында келісім-шарт жасасып немесе сөз байласып, жұмыстың
тиянақты орындалуын қамтамасыз етеді. Осы орайда кәсіпкерлер өз
шаруасының сенімділігін қамтамасыз ету үшін соған кепілдік беретін аудит
қорытындысын негізге алады.

2. Кәсіпкерлердің өзара кездейсоқ келіспеушілігінде постулат әлеуметтік
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.