Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және
оның құрылымы
1.2 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі
1.3 Бағалы қағаздарды дамытудағы шетелдік тәжірибені пайдалану және
оны жүзеге асыру.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының даму динамикасын талдау
2.2 Бағалы қағаздардың заңнамасындағы өзгертулер мен толықтырулар
және компаниядағы кездейсоқ тәукелдер

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын
дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы
нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін
тигізді.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып, бағалы қағаздар нарығы, оның
мәселелері жөніндегі зерттеулердің қажеттілігі, таңдалған тақырыптың
өзектілігін сипаттайды.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Бағалы қағаздардың экономикалық
тиімділігін арттыру жолдары.
Курстық жұмыстың мақсаты: Зерттеудің мақсаты ретінде Қазақстан
Республикасы бағалы қағаздар нарығының теориялық-әдістемелік және
тәжірибелік жақтарын зерттей отырып, бағалы қағаздар нарығының даму
бағыттарын анықтау болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында
зерттеудің алдында келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- ҚР-дағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен оның
құрылымын зерттеу;
- Бағалы қағаздарды шығару механизмін қарастыру;
- Бағалы қағаздар және олардың түрлерін зерттеу;
- ҚР-дағы бағалы қағаздардың даму деңгейіне талдау жүргізу;
- Бағалы қағаздар нарығын дамытудағы шетелдік тәжірибені
пайдалану және оны жүзеге асыруын айқындау;
Курстық жұмыстың зерттеу объектілері. Зерттеу жұмысының пәні ретінде ҚР
бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік органдар мен бағалы қағаздар
нарығы қатысушылардың арасындағы экономикалық қатынастары алынады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығы саналады.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Бағалы қағаздардың қалыптасуы мен дамуы

1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және оның құрылымы

Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектәлер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
каржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында құрыла бастады.

1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
- инвесторлар, яғни уықытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер
дилерлер, инвестициялық басқарушылар, маркетмейкерлер,
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары
және т.б. қорлары;
- қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың бүгінгі
кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті ерекше
бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды мегеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап етеді.
Бағалы қағаз жеке-дара, сондай - ақ мемлекеттер үшін қаражат көзі болып
табылады. Ал, инвесторлар пайда табамын деп ақша шығарғанымен, оны қайтарып
алуына, өсім түсуіне ешкім кепілдік бере алмайды, көп ретте пайда табудың
орнына тақыр жерге отырып қалуы да мүмкін. Сондықтан мұның табысынан
тәуекелі басым. Әрине тәуекелге кез-келген бара бермейді, барған өкінбейді.
Түптеп келгенде, бағалы қағаз саудасынан эмитентке сауда-саттыққа
араласқан басқаларға да түсер пайда көп. Тұтас алғанда бұл экономиканы
көтерудің бір жолы өйткені, бағалы қағаздан түскен қаржыны көзін тауып,
өндіріске жұмсай білсе, бұдан бүкіл Қазақстан ұтады, жұмыссыздық саны
азайып, халықтың тұрмыс жағдайы да жақсара түспек. Бағалы қағаз саудасы
биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия
бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың
сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын
өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы
жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында
ақпар беріп тұруға міндетті.
Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми
мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол
немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде
Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр.
Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы
азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру
қоры — акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал
десек те болады.
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында
өзара бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан кор биржасы кызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жьілы жүргізілген тендердің нәтижесінде ¥лттық банк пен
Қазақстан кор биржасының біріккен ұсынысы жеңіске жетіп, Бағалы
қағаздардың Ортлық депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен
бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып
есептеледі. Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың
халықаралық стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 жэне 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол
34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі
факторы қабылданған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-
ден асатын акционерлік коғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек
тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 -
1999 ж.ж Қазақстан реестр ұстаушыларының Ассоциациясы құрылғанша бағалы
қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы
қағаздар жөніндегі ¥лттық комиссия және өзінің территориялық басқармалары
арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толык қүкылы жүйені
бағалы кағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір
себебі - жергілікті жерлерде ¥лттық комиссияның аймактық белімшелерінің
болмауынан.
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Үлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік жэне мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тэртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қаржы нарығын мемлекетгік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша
іс-шаралар туралы жарияланған жарлыкка сэйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Үлттык комиссия таратылып, онын барлық өкілеттілігі мен қызметтері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Үлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген
заңдар мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар
енгізу талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының кұқықтық
инфрақүрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
жэне айналысқа түсіру тэртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу катынастарының құрылымы мен тэртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа зандар қабылданды. Олар:
• 2000 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
қызметі туралы;
• 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар
туралы;
• 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы
туралы;
• 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу жэне кадағалау туралы;
• 2004 жылғы 6 шілдедегі Қазақстан Республикасындагы кредиттік
бюролар жэне кредиттік тарихты қалыптастыру туралы;
• 2004 жылғы 6 шілдедегі Инвестициялық қорлар туралы. 2003 жылдың
13 мамырында қабылданған Акционерлік қоғамдар туралы жаңа заңның
бұрынғы 1998 жылдың 10 шілдесіндегі Акционерлік қоғамдар туралы
қолданыста болған заңнан өзгешелігі төмендегідей:
1. Акционерлік қоғамды ашық, жабық деп типке бөлу жойылған.
2. Жарғылық капиталының минимальды мөлшері анағұрлым өсірілген.
3. Акцияларды мемлекеттік тіркеусіз салықтық инвестициялық номер беру
жолымен нарыкка шығару жойылған.
4. Жарияланған акцияларды шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізу 1 рет
жүргізіледі.
5. Акцияларды жабық тәсілмен орналастыруга шектеу қойылған.
6. Дивидендтерді төлеу мерзімін өткізіп алганы үшін айыппұл төлеу
енгізілген;
7. Соттың шешімі бойынша акцияны өтеу процедурасы
енгізілген.
8. Бұрын мемлекеттік қызметте болған адамдарды қоғамның басшы
органдарына сайлауға шектеу қойылган.
9. Процедуралық мәселелер бойынша егжей-тегжейлі талаптар
(акционерлердің жалпы жиналысын дайындау және өткізу, директорлар кеңесін
сайлау және оның мәжілісін өткізу және т.с.с) қойылған.
10. Аффилиирленген жақтар туралы тарау енгізілген ( бүрынғы заңда ол
туралы тек түсінік берілген болатын).
11.Орналастыру бағасы, ірі акционер, төлем агенті деген
ұғымдар енгізілген.
12. Тек қана тәуелсіз тіркеушілердің акция ұстаушы реестрін жүргізуі
бойынша шектеу қойылған.
13. Халықтық акционерлік коғам екенін білдіретін белгілердің саны
азайған. Н.Құрылтайшы жиналысына қойылатын талаптар пайда болған.
Қорыта айтқанда, заңның 11 тарауы 90 бабының 1 тармағында Осы Заң
қолданысқа енгізілгенге дейін қүрылған коғамдар осы Заң қолданысқа
енгізілген күннен бастап екі жыл ішінде өздерінің құрылтай құжаттарына
тиісті өзгерістер енгізуге міндетті және 2 тармағында Осы талаптарды
орындамаған қоғамдар белгіленген мерзім аяқталған күннен бастап бір жылдан
кешіктірмей қоғамды қайта ұйымдастыруды жүргізуге немесе оны таратуға
міндетті делінген.

1.2 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі

Бағалы қағаздар рыногін жасақтау республикамыздың қаржы саласын
тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты. 1996 жылдың май
айында 1996-1998 жылдар аралығындағы бағалы қағаздар рыногын дамыиу
бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаның осы кезеңдегі негізгі бағыты рыноктың
тиімді қызмет етуі үшін инфраструктура жасау болып табылады.Болашақта бұл
бағдарламаға өзгертулер енгізіледі. Өйткені бағалы қағаздарды
шығару орналастыру мен айналымға түсіру күрделі экономикалық және құқықтық
қатынастарға, сыртқы факторларға қатысты. Сол факгордың бірі -
жекешелендірудің қолданылып жүрген схемасы мен мемлекеттік ішкі қағаздарды
жою.
Бағалы қағаздар рыногындағы негізгі қаржылық - акциялар мен
мемлекеттік құнды қағаздар.
1997 жылы 1 маусымда 3758 акционерлік қоғам акциялар шығарылымын тіркеуден
өткізді. Олардың басым бөлігі акционерлік қоғамға айналған бұрынгы
кәсіпорындар.
1995-1997 жылдардағы акциялар шығарылымы 304,421310 млрд
теңге, 1997 жылы қаңтар-маусым аралығындағысы - 110,746 млрд теңге
болды. Ал бұл аралықтағы жалпы өнім өндіру 358 млрд теңге болғанын атап
кету керек.
Корпоративті құнды қағаздар рыногында талдау жасағанда, қайтара
шығарылым кәсіпорындарының қор рыногы арқылы инвестиция алуға дайындығы бар
екендігін білдіретін елеулі фактор ретінде аталады.
Қайтара шығарылым акциялары үстіміздегі жылдың 1 маусымында 63,3525 млрд
теңге болды. Бұл барлық шығарылымның азғана мөлшерін (қаржылай түрде)
еске ала келе, акциялардың әлі толық инвестициялық құрал болып
үлгермегендігін, олардың шығарылымы тек жекешелендіру қорытындысын
нығайтуға қызмет ететіндігін түйіндеуге болады. Мамыр айындағы (2003ж)
дерек бойынша Халықаралық Қазақ қоры биржасына 4 акционерлік қоғамның
мемлекеттік пакеттері қойылған. Осының біреуінің өзімен ғана осы уақытқа
дейін 5041050 теңгенің саудасы жасалған.
Сөйтіп, жалпы алғанда бағалы қағаздардың бастапқы рыногы
салыстырмалы түрде қалыптасып қалғанын, екінші рыногы баяу дамуда екенін
байкаймыз. Қазір Халықтық банкіге салым салушылардың өсе түскенін байқауга
болады. Ұлттық статистика агентгігінің мәліметі бойынша, үстіміздегі жылдың
алғашқы 2 айында салымшылар 7,7%-ке өссе, наурыз айында салым 12,4 млрд
теңгеге жетті.
Халық мемлекеттік бағалы қағаздарға сенім артуда. 1996 жылдың
қыркүйегінен бері Ұлттық жинақ облигациялары 6 рет шықты. Жалпы құны 2,25
млрд теңге болды. Сондай-ақ шетелдік инвесторлар да мемлекеттік құнды
қағаздарға сенім арта түсуде. Бұл біздің қаржы жүйеміздің тұрақталу
тенденциясына оң ықпалын тигізе бермек.
Қаржылық жүйенің негізгі құралы, ақша айналымының басты өзегі, болашақта
нарықты экономиканың дамуының ең маңызды буыны болғандықтан, құнды қағаздар
нарығына деген қызығушылық туып отыр.
Жалпы бұл сала біздің елімізде тәуелсіздік алған уақыттан бері ғана
құрылып, өзінің даму жолына түсіп отыр. Қазақстандық қор биржасы
Қазақстан Республикасындағы қызмет істеп тұрған жалғыз биржа. Алайда,
Қазақстан ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда, дамудың прогрессивті
сатысында тұр. Шетел нарығына шығу, жеке кәсіпкерліктің дамуы, инвестиция
тарту, осы құнды қағаздар нарығының, яғни қор биржасының қызметтілігінің
тигізетін маңыздылығы зор.
Ұйымдастырушылық-құқықтық көзқарас тұрғысынан қарағанда, қор биржасы
регламенттелген жұмыс режимі бар, сатушылар мен сатып алушылар арасында
биржалық делдалдардың қатысуымен ресми бекітілген ережелер бойынша қор
құндылықтарымен сауда мәмілелері жасалатын қаржылық делдалдық мекеме болып
саналады. Бұл ережелер биржа заңдылығымен де (биржаның жарғысымен),
мемлекет заңдылығымен де белгіленеді. Қор биржалары және оның персоналы
құнды қағаздармен мәміле жасамайтындығын айта кету керек.
Ол тек мәмілені жасаушылар үшін жағдай туғызады, осы мәмілелерге
қызмет көрсетеді, сатушы мен сатып алушыны байланыстырады, тұрғын жай
береді, консультациялық және арбитраждық қызмет көрсетеді, технологиялық
қызмет көрсетеді, қысқасы, мәміле жасалуы үшін барлық жағдайды жасайды.
Қор биржалары жеке компания ретінде (Англия мен АҚШ-та) акционерлік
қоғам нысанында да құрылады. Мұндай биржалар өз бетінше дербес ұйымдар
болып табылады. Биржада жасалатын барлық мәмілелер елде қолданылып жүрген
заңдылықтарға сәйкес жүзеге асырылады, оны бұзу белгілі бір құқықтық
жауапкершілікке алып келеді. Биржа саудасының тұрақтылығын және сауда
мәмілелерінің тәуекелін кемітуді қамтамасыз ету жөнінде мемлекет өзіне
ешқандай кепілдік алмайды.
Қор биржалары қаржы нарығын реттеушілердің бірі болып отыр. Биржаның
негізгі ролі қаржылық және саудалық капиталдар қозғалысына қызмет көрсету
болып табылады: бір жағынан бұл капиталды жинақтап, шоғырландырады; екінші
жағынан – мемлекетке және түрлі шаруашылық субъектілерге кредит береді және
қаржыландырады.
Құнды қағаздарды пайдалану қазіргі кездегі икемді қаржылық
құралдардың бірі болып табылады. Құнды қағаздар, әр тауарлық айналымның
маңызды атрибуты болып қалыптасты. Өзі тауар бола тұра, кредит, төлем
құралы ретінде, қолма- қол ақшалардың қызметін оңай атқара алады.
Бұрын, жоспарлы экономика жағдайында, құнды қағаздар мүліктік
қатынаста ғана қолданылатын. Қазіргі кезеңде, экономиканы нарықты
ұйымдастыруға және құнды қағаздар нарығын тұрақтандыруға көшкенде, құнды
қағаздарды қайтадан жаңарту және олардың түрлігін қолдануды қажет етті.
Қазақстанда құнды қағаздар нарығының дамуы 1991-1994 жылдар
аралығында, еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік
қоғамдарға айналдырылуынан бері басталды. Қор нарығының бұдан басқа да
элементтері мен институттары, соның ішінде Қазақстан Республикасының құнды
қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастады. Бұл
кезеңнің өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік құнды
қағаздарды орналастыру жөніндегі аукциондар ғана өткізіліп отырды.
Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақстан Республикасындағы құнды
қағаздар нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес
қор нарығының заңдық базалары қалыптастырылып, нарықтық инфрақұрылымдарын
құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңінде (1999-2000 жылдар) негізгі
назар шаруашылық субъектілерін құнды қағаздар нарығына тарту мәселесіне
арналды.
Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, нарықтың инвестициялық
тартымдылығын арттыру, оның ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар
жүргізіліп келеді.
Сонымен Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының қазіргі даму деңгейі
қандай, ол толық жұмыс істеп тұр ма? Бұл сұрақтарға берілетін жауаптардан
аталған мәселе жөніндегі көзқарастардың әртүрлі екендігі байқалады. Рас,
мамандардың пікірінше, Қазақстандағы құрылған қор нарығының
инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында ең үздіктердің бірі болып табылады.
Бірақ олар қаржы секторымыздағы банк қызметі секілді жедел дамып кете алмай
отыр. Ал бұл кемшілік тек бізге ғана емес, бүкіл ТМД елдеріне тән деуге
болады. Мәселен, Ресей қаржыгерлері өз елдеріндегі осы құнды қағаздар
нарығының тартымдылығының төмендігі салдарынан N-дік мөлшердегі қаржылары
айналымға шығарылмай, жай жатқандығын айтып жүр. Ел экономикасының кәдесіне
аспай тығулы жатқан мұндай қаржы бізде де аз болмаса керек.
Сондай - ақ қаржы секторымыздың тағы бір құрамдас бөлігі сақтандыру
қызметімен салыстырғанда да біздегі құнды қағаздар нарығы халық арасында
оншама танымалдыққа, яғни тартымдылыққа ие бола алмай келеді.
Дегенмен, осындай кемшіліктерімізге қарамастан кейбір мамандар
еліміздегі қор нарығының, соның ішіндегі мемлекеттік құнды қағаздар
нарығының қазіргі даму деңгейін де жаман деп айтпайды. Бірақ та, осы қуатты
мемлекеттік құнды қағаздар нарығының қасында корпоративтік бағалы қағаздар,
яғни акциялар шығару мен тарату кешеуілдеп қалып отырғандығын жұрттың бәрі
мойындаса керек.
Мәселен, бізде акционерлік қоғамдар саны соншама көп болғанымен
олардың акцияларының кеңінен қолданысқа ие болып, саудаға түсіп жатқандығын
біз әлі естігеміз жоқ. Ал мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен жинақтаушы
зейнетақы қорлары секілді арнаулы ұйымдар ортасында ғана таратылады. Неге
десек, көптеген салыстырмалы түрде дамыған компаниялар өздерінің құнды
қағаздарын дамыған елдердің ең беделді болмаса да, өсуі қарқынды жүріп
жатқан мықты қор нарықтарының биржаларына апарып салады. Әрине, одан
отандық нарыққа қарағандағы көп пайда алу мақсатын іздеп, үміт тартады.
Шыныменен де пайда, пайда тек сондай нарықта, құнды қағаздардың
диверсификацияланған жерінде ғана түседі.
Міне, осындай себептерге, яғни еліміздегі құнды қағаздар нарығының
тар ауқымдылығына байланысты біздің халқымыз өздерінің қолында басы артық
қаржысы болса, оны сақтау мен көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір
сенімді жолы тек банк депозиттері ғана деп біледі. Сондай-ақ, көптеген
адамдар ақшасын құнсыздануға ұшыратпай сақтап қалу және одан пайда түсіру
үшін саудамен айналысуға мәжбүр болуда. Бұл тәсіл, әсіресе, ауылды жерлерде
кеңірек дамыған. Ал қалалықтар, егер шамасы келсе, бағасы жылдан жылға
шарықтап келе жатқан жер және пәтер секілді жылжымайтын мүлік немесе
кейіннен құнын арттырып қайыра сатуға боларлықтай басқадай да өтімді заттар
алып қоюға тырысады. Қазіргі кезде Қазақстандық ипотекалық компаниясы
шығаратын корпоративтік облигациялардан да халыққа пайда болмай, оны тек
мықты корпорациялар ғана иеленіп отыр. Әйтсе де мұны құнды қағаздар
нарығындағы бірден бір жетістіктер деп айтсақ та болады.
Кәсіпорындарға да банктен кредит алып, оны пайыздық өсімімен қайта
қайтарғаннан гөрі акциялар шығарып, қажетті инвестициялық қаржыны осы
арқылы тартқан әлдеқайда пайдалы екендігі түсінікті. Себебі, акция қарыз
болып саналмайды. Ендеше Қазақстандағы отандық және шетелдік компаниялар
мен акционерлік қоғамдардың басшылары осы мүмкіндікті неге пайдаланбайды
деген сұрақ өзімен өзі туады.
Көптеген мамандар жоғарыдағы сұрақтың туындау себебін компаниялар
мен акционерлік қоғамдар басшыларының өз кәсіпорындарының нақты қаржы
жағдайын және осыған қатысты барлық есептерді халықтың алдында ашып
көрсеткілері келмейтіндігімен түсіндіреді. Үкімет оларды осындай шараларға,
яғни кәсіпорынның ашықтығын қамтамасыз ете отырып, қор нарығына шығаруға
итермелеп келе жатқанымен, кәсіпорындар басшылары бұған мүдделі болмай
отыр. Өйткені олар акциялар пакеттерінің бөлінбеген толық күйінде
кәсіпорынның өзінде сақталғандығын қалайды. Әсіресе, еліміздегі
компаниялары табысты жұмыс істеп жатқан шетелдік инвесторлар шамасы келсе,
акцияның мемлекеттік пакетіне ешкімді ортақтастырмай бірте-бірте бәрін де
өздері иемденгенді жөн көреді.
Бұл бір мәселе болса, екіншіден акциялар еркін саудаға шығарылған
жағдайда ертеңгі күні қоғам ішінде білікті акционерлер пайда болуы және
акционерлік қоғам басшылығының алдында өз талаптарын қоя бастауы мүмкін.
Өйткені, шығарылған акциялар тартымды болуы үшін компанияның табысты жұмыс
істеп, жақсы болашақты мақсат етіп тұруы шарт. Ал корпоративтік басқару
дегеніміз, топтық мүддені білдіреді. Бұл жағдай басшылықты үнемі ізденіспен
жұмыс істеуге, біліктілікті ұдайы арттырып отыруға мәжбүр етіп, заман
талабына сәйкес корпоративтік менеджменттің қалыптасуына алып келеді.
Сонымен, қаржы мәселесінде бір арнада тоғысқан топтық, яғни
корпоративтік мүдде акция шығарушы кәсіпорындар басшыларының алдына жаңаша
жұмыс істеу міндетін қояды. Өздерін өздері үздіксіз жетілдіріп отыру, бар
күш-жігері мен ақыл-ой қабілетін компанияның жетістіктері жолына сарқа
сығып беру даусыз ақиқатқа айналады. Қазіргі кәсіпорындар мен компаниялар
басшылығының бәрі дерлік корпоративтік басқарудың осындай ауыр сынына
сәйкес келе алатындығына күмәнсіз емес. Мамандардың пікірінше, кәсіпорын
басшыларының қор нарығына қарай қадам басқылары келмейтіндігінің бір сыры,
міне, осында жатса керек.
Сонымен экономиканың қарқынды дамуының нәтижесінде оның әр саласы
бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отырғанымен, Қазақстандағы қор нарығы
әзірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топтарының арасында ғана өріс
алып келе жатқандығы сезіледі. Көптеген кәсіпорындар мен қарапайым халық
бұл рыноктан тысқары қалуда. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы қор
нарығының қазіргі жағдайы мүшелерінің саны шектеулі мөлшерден аспайтын
жабық акционерлік қоғамның жұмысын еске салады. Оның қыры мен сыры, даму
барысы көпшілікке мәлім емес. Өйткені бұл нарықта көпшіліктің мүддесі
қозғалмаған.
Егер қор нарығының қалыптасуы осылай созылмалы сипат алып, жағдай
өзгеріссіз күйінде қала берсе, мұның өзі экономиканың тежеуші факторларының
біріне айналмақ. Мұндай жағдайда мұнай мен металл сатудан ішке келіп жатқан
қаржыны экономиканың бойға сіңіру мүмкіндігі шектеледі, халық пен
институционалдық ұйымдардың (жинақтаушы зейнетақы қорлары, т. б.) қолындағы
қаржы да көп пайдаға аса қоймайды.

1.3 Бағалы қағаздарды дамытудағы шетелдік тәжірибені пайдалану және
оны жүзеге асыру.

Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық
тәжірибені ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр:
бұл тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны
енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бүл сұраққа жауап беру жай нәрсе
емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика
ғалымдары қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін
анықтауды, шаруашылықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін
қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп
жүрген жок. Бұл шешім қазіргі кезенде біздің аталмыш проблемалардың
теориясын анықтап енгізуге байланысты туындап отыр.
Осы проблемалардың арасынан келесі жәйттерді бөлуге болады:
- экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдерінің басыңқылығы мен
құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріп отырады.
- бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру
мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ, әлде
кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды
мемлекет тарапынан қолдау.
Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып, шетелдік экономиканы
мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланылатын болса,
онда келесі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:
1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау,
шаруашылық даму тактикасын, мақсатын және басымдылығын айқындау
инвестациялық-құрылымдық, ғылыми-техникалық, құқықтык сипаттағы
мәселелерді шешуге пайдаланылады.
2. Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық
инфрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік
кәсіпорындарының тиімді бағытта дамуын ынталандырылуы мақсатында ұсынушы-
реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады.
3. Әкімшілік, заң шығару, қаржы-несие, салық және баға
белгілеу механизмдерін кеңінен қолдана отырып, қоғамдық тауарлар,
заңды және жеке тұлғалар табыстарының, трансакциялық шығындар
"қозғалысын" тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүргізуде мемлекеттің экспорттық
потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік
шаруашылық интеграциялық процесіне "жеңіл" кіруін іске асыруды қамтамасыз
ету.
1992 жылдан бастап ҚР Президенті өндіріс саласындағы шағын және
кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау туралы жарлықтар мен зандарға қол
қойды. Бірақ осы жарлықтарды жүзеге асыру жолында әлі де көптеген
объективті және субъективті түрдегі кедергілер бар.
Шет елдегі баға белгілеу механизмі үлкен қызығушылық көрсетуде. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің бағасын реттеу, саланың бірінші буынына табыс және
пайда сомасының минималды деңгейін қамтамасыз етуге кепілдік беру түрінде
құрылған. Басқа мемлекеттердің тәжірибесі корсеткендей дағдарыс
жағдайынан шығу жолында үкімет баға белгілеу мен баға деңгейіне әсірссе
халықтың тауар тұтынуын бақылауын кұшейтгі. Қазір біз өндіріске және
өндіріс құралдары мен тұтыну заттарды сатуға монополия жағдайындағы
бағалардың: толық ырықтандырылу, соңдай-ақ ауыл шаруашылығын материалды
өндіріс саласы ретінде даму үшін қажетті дотацияларды бөлмеу жолымен келе
жатырмыз. Мұндай көзқарас республикамыздың ЖҰӨ-нің үштен бірін құрайтын,
экономиканың аграрлы секторының өнімдеріне баға белгілеу және баға
мәселелерін Үкімет көз алдынан тыс қалдыруда.
Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін
толтыру максатында мемлекет бүрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның
орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың жэне
жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы
кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және
элеуметтік-психологиялык мэселелер баршылық.
Экономикалық мәселелерге:
• нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
• нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
• заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
• салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;
• бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық
негізінің аздығы;
• нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында
маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен
деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы
кағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінен және өздерінің уақытша бос
ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының
жоқтығынан туындайды.
Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссияның осы іспен шұғылдануға рұхсат берген Оқу орталықтары дайындаған
болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық
комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері жэне хатшысы болып
бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кірген. Оқуды
ойдағыдай бітіріп, мамандық туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай
адам брокерлік, дилерлік іспен айналысуға құқық алып, қызмет атқаруда.
Әлемдік нарык тарихында бағалы қағаздар нарыгының негізгі үш үлгісі
(моделі) бар. Олар:
I. Банктік үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда,
Белгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.
II. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі - онда бағалы қағаздар
нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес
мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, ¥лыбританияда, Малайзияда,
Пэкістанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы
демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың
ақшасы. Ол - банктен алған ақшаға қарағанда - арзан ақша.
III. Аралас үлгі - онда бағалы қағаздар нарығының механизмі аркылы
қаржы қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі-
мүлікті кішіжәне жалпы жеке меншіктендіру механизмі арқылы меншік
қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір
азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі
қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар
нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай
көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас
тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс
әлеуметтік бейімделген багалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс.
Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына
мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының
банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер
молшылық.
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
1. Нарықта акционерлік капитал үлесінің көптігі;
2. Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;
3. Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
4. Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін
таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін
ақша-арзан ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру -
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердін де, онда
қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.
2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз
активтерімен (қаржысымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар
болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы
жекеменшіктендіру аркылы халықты кэсіпорын басқаруға тарту жақын
арада бұл механизмді пайдалануіа мүмкіндік туғызады.
3. Саясат факторы - дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша
көздерінің негізгі иесі - халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру
купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын
жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) - бүгінгі
кездегі ең өзекті саясат.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ.

2.1 Бағалы қағаздар нарығының даму динамикасын талдау

Бағалы қағаздар нарығы – бағалы қағаздардың шығарылымы, айналысы
және өтеуі бойынша нарық қатысушылары арасындағы экономикалық қарым-
қатынастар жиынтығы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы, қор нарығы түсініктері әр түрлі және
Қазақстанда оларды теориялық, құқықтық жағынан ажырату қажеттілігі бар. Қор
нарығы эмиссиялық бағалы қағаздардан тұрады, ал бағалы қағаздар нарығы одан
кең – эмиссиялық және туынды бағалы қағаздар нарығынан құралады. Бағалы
қағаздар нарығының дамуы бірінші сатысынан немесе қалыптасу сатысынан өтті
деп тұжырымдауға болмайды, мұны тек қор нарығының үлесіне тиеді. Өкінішке
орай, бағалы қағаздар нарығының басқа элементтері, яғни туынды бағалы
қағаздардың даму сипаты жоқ.
Сөйтіп, бағалы қағаздар нарығы екі үлкен топтан тұрады, атап айтсақ
қор нарығы және туынды бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар нарығы
экономикалық және әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектеседі. ҚР-да бағалы
қағаздар нарығының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.