Банктің ресурстарының қалыптастыру сипаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-БӨЛІМ. Банк ресурстарының құрылуының қайнар көздері ... ... ... ..6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
1.2. Банк ресурстарын жоспарлау мен
заңдылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .9
II-БӨЛІМ. Банктің ресурстарының қалыптастыру сипаты ... ... ... ... ..28
2.1. Банктің меншікті
капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.2. Банктің тартылған қаражаттары және
депозиттері ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Инвестициялық операциялардың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..61
Кіріспе
Бүгінгі әлемде ел экономикасы дамып, нарықтық қатынастардың
қалыптасу мақсатына байланысты банк саласындағы қазіргі заманға сай банк
ресурстарын қалыптастыру, реттеу және ресурстар көздерінің құрылуын
жоспарлау экономика, нарық қатынастары үшін банктің маңызды мәселесі
болмақ.
Екінші деңгейлі банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл
қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Екінші деңгейлі банктің пассивтік
операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк
ресурстары жинақталады.
Ал, банктің ресурстары терминіне ұғым беретін болсақ:
Банк ресурстары деп – банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражаттары құрайды. Сондықтан да, банк ресурстары термині
банктің несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланады,
яғни табыс табу мақсатында жұмылдырылған ресурстарды орналастырады.
Банктің пассивтік және активтік операциялары бір-бірімен тығыз
байланысты. Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің
активтік операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие
саласындағы банк саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі
әсерін тигізеді.
Сондықтан да, бұл курстық жұмыстың өзектілігі осында жатыр. Яғни,
қазіргі еліміздің нарықтық экономикасына сай екінші деңгейлі банктердің
басты өзекті мәселесі осы банк ресурстарының құрылуының көздерін
жоспарлауда дұрыс таңдау жасай білу. Мәселен, ең алғаш құрылған банктер
үшін де және қазіргі жұмыс істеп жатқан банктер үшін де басты міндет болып,
банк ресурстарын дұрыс орналастыру, яғни өзінің өзіндік және тартылған
қаражаттарды жинап алу арқылы, оны тиімді жұмсауды жоспарлау банк үшін
маңызы зор.
Сондықтан да, мен курстық жұмысымның тақырыбын Банктің ресурстарының
құрылуының көздері деп алдым.
Бұл курстық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым: қазіргі нарыққа сай
құрылған банктердің ресурстарын, яғни меншікті және тартылған қаражаттар
жиынтығын дұрыс орналастыру, негізгі бағыттары бойынша олардың құрылу
көздерін жоспарлау, реттеу, қалыптастыру негізінде жинақталған мәселелерді
аша білу.
Бұл курстық жұмыстың әдістемелік нұсқаулары бойынша: банктің
ресурстарының құрылуының қайнар көздері және банктің ресурстарының
қалыптастыру сипаты етіп 2 бөлімге бөліп қарастырдым. Бірінші бөлім
бойынша, банктің ресурстарының ұғымы, мазмұны, құрылымы және банк
ресурстарын жоспарлануы мен заңдылықтары туралы мәселелерді қозғадым. Ал,
екінші бөлім бойынша, банктің өзіндік қаражаттары, яғни меншікті капиталы
және оның жеткіліктілігі туралы толық мағлұматтары және банктің тартылған
қаражаттары, оның ішінде депозиттік операциялар (депозит, аманат қабылдау)
және депозиттік емес операциялары (банкаралық несие) бойынша басты
мәселелер қарастырылды.
Жоғарыда айтылып өткен тақырыптар негізінде банк ресурстарының
толықтай мәселелері қарастырылды. Айтар болсақ, қазіргі уақыттағы
екінші деңгейлі банктердің меншікті қаражаттары мен тартылған
қаражаттарының банк үшін экономикалық нарықта алар орны, қазіргі уақытта
олардың дәрежелік көрсеткіштері жайында мәселелері.
Курстық жұмысты жазу барысында жан жақты ізденуім негізінде А.Ә.
Ілияс, С.Б Мақыш, А.А. Абишева, С.А. Святова, Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.
Хамитов еңбектерін қорыта отырып қолдандым.
I – БӨЛІМ. Банктің ресурстарынң құрылуының қайнар көздері
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Екінші деңгейлі банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Екінші деңгейлі банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині банктің несиелік ресурсына қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комисcиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Банк ресурстары деп – банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Банк ресурстары банк балансының пассивінде көрсетіледі. Пассив
операциялары тарихта дәстүр бойынша актив операцияларына қарағанда алдымен
жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір қор
мөлшері қажет.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал
көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-
жабдық, жалақыға жұмсалатын және тағы басқа шығындары жабылады. Сондықтан
да, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Ал, банктің
капиталы өз қаражатынан, тартылған қаражаттарынан және эмиссияланған
қаражаттарынан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік капиталы және
резервтік, қосымша қорлары, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады.
Акционерлік капитал немесе жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында
акцияларды орналастыру арқылы жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны
қалыптастыру және өзгерту банктің жарғысында көрсетіледі. Жарғылық
капиталдың сомасы заңмен шектелмейді, дегенмен банктің тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін орталық банк оның төменгі мөлшерін бекітеді. Жарғылық
қорды ұлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай-ақ өз қаражаты (резерв
қорынан), акционерлердің дивидендтері және пайда есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін. Банктің резервтік қоры ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады.
Ол ойда болмаған шығындарды және бағалы қағаздар курсының төмендеуінен
болатын шығындарды жабуға арналады. Оның мөлшері жарғы қорына байланысты
пайызбен белгіленеді. Бөлінбеген пайда шоты деген – ол арадағы транзит
шоты. Онда акционерлер арасында дивидент түрінде бөлінбеген және резервке
түспеген пайда жинақталады. Пайданы резервке бөліп төлейтін салықты
төмендету әдісіне жатады, себебі резервтердің көп түрі салықтан босатылады.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 % - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Екінші деңгейлі банктердің өзгешелігі – олардың өзгенің қаражатымен
қызмет жасауы. Айтып өткендей, банк капиталының 90 % - ға жуығы тартылған
қаражат.Тартылған қаражаттың ең үлкен мөлшері банктің өз капиталына
байланысты анықталады.
Екінші деңгейлі банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшелінеді. Осыларды
қорыта келгенде банк ресурстарының құрылымы жалпы мыналардан тұрады:
1. Банктің меншікті капиталы.
1. Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банктік ресурстарды құрудың құрылымы, құрамы және сипаттамасы
мыналарға тәуелді:
1. біріншіден, Ұлттық банктік секторының интеграцияларының дәрежесінен
дүниежүзілік банктік жүйесіне;
1. екіншіден, екінші деңгейлі банктердің ұйымдық түрлері;
1. үшіншіден, банктік менеджментінің сапасы;
1. төртіншіден, банктің ресурстар тасымалдаушысына бос ақша қаражаттар
құралдарының негізгі жабдықтаушысы болып келетін экономиканың нақты
секторының даму дәрежесі;
1. бесіншіден, толық құнды басқа да банктік секторымен бәсекелестік қызмет
атқаратын қаржылық нарықтың сегменттері;
Банктің ресурстарының құрылуының қайнар көздері тартылған қаражаттар
бөлімінде банк алдында 2 үлкен мәселені қарастырады: тарту шығындарының
басты компонентін құрайтын сый-ақы мөлшерін таңдау, және нарықтық
конъюнктураның өзгертулеріне байланысты ресурстық база құру.
Банктік ресурстарды құрудың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1) Ресурстарды шығындары аз мөлшерде тарту
2) Ресурстарды ең ұзақ мезгілге тарту
3) Міндеттеме портфелі – мөлшері, мерзімі бойынша диферсифицирленуі
тиіс.
Банктік ресурстарды құру және әр түрлі қайнар көздерінің
қиыстыруларын өзгерту және оларды тарту, активті операцияларды қорландыру
көлемі мен құнын анықтағандай, дәл осылай банк қызметі үшін бұл да, үлкен
мәселе болып табылмақ.
Депозиттік саясатты сауатты жүзеге асыруынсыз ресурстарды нәтижелі
басқару мүмкін емес. Осы облыстың қызметінің ерекшелігі мынада: ресурстарды
тарту бөлімінде таңдау құқығы клиентке беріледі де, ал банктер үшін кейбір
кездері салымшыларға арналған өте қатал бәсекені жүргізу болып табылады.
Банктік ресурстарды құру ерекшеліктерінің бірі меншікті қаражат пен
тартылған ресурстардың мөлшерлерінің арақатынастары болып табылады.
Банктің меншікті қаражаты әдетте қаржылық ресурстың қажетті мөлшердегі
үлесін ғана жабады.
1.2. Банк ресурстарын жоспарлау және заңдылығы
Банк ресурсы банктің пассивтік операцияларды жүргізуінің нәтижесінде
пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Айтып өткендей, банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз
қаражаты және тартылған қаражаты құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік
операцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланады, яғни, табыс табу мақсатында
жұмылдырылған ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі, ресурстардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-
ақ, банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры (капитал) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады, әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
несиесінің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты (пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Екінші деңгейлі банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25 – 100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік
қор жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу
қайтадан басталады.
Екінші деңгейлі банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандару резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген сауданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз
салымшылары алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде
қарастырылуы мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша
жауапкершілігіне кепілдік береді. Банк іс-тәжірибесінде өзіндік қаражат
ресурстардың ысырапқа ұшырауы салдарынан залалдың орын алатынына
қарамастан банктің төлем қабілетін сақтауға мүмкіндік беретін резерв
ретінде саналады, өйткені, өзіндік қаражат акционерлерге міндетті түрдегі
қайтарымға жатпайды. Банктегі өзіндік қаражаттың мөлшері оның қызмет
ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк экономикалық нормативтерді
банктердің материалдық базасын дамытудың көзі болып табылатын өзіндік
қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның есебінен банк өзіне қажетті үй-
ғимаратты , машинаны, құрал-жабдықты, есептеуші техниканы және т.б. керек-
жарақтарды сатып алады. Аталмыш шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне
пайданың есебінен қалыптасатын, банкті өндірістік және әлеуметтік жағынан
дамытатын қор жатады.
Өзіндік қаражаттың шамасын (мөлшерін) екінші деңгейлі банктер
көптеген факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
1) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
1) өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4) Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және несиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді.
Дамыған нарық жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болсақ,
екінші деңгейлі банктер несие ресурстарына оңай қол жеткізеді, әрі банкке
қажетті өзіндік қаражаттың деңгейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын күшейтетін болсақ, өзіндік
қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
4. банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының санын)
арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын жылдам
құру, әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады. Жылдың
соңында пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да жүзеге
асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды шығаруда
(немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша шығынды қажет етпейді. Алайда,
пайданы жинақтау өз кезегінде банктің нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп
соқтырып мынадай жағдайға жол беруі мүмкін: пайданы жинақтау ағымдағы
жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді кемітеді.
Отандық екінші деңгейлі банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражатының есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит) қаражат және өзге несие мекемелерінен қарызға (банкаралық
несие арқылы) алған қаражаты жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке, оның уақытша пайдалануына берілетінін білдіретін
экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі
ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез келген
шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі және қарыз
алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық, банктің бос ақшалай
қаражатты тартуы бойынша және ссудалық капиталды орналастыруы бойынша
жүргізген жұмысының сый-ақысы болып табылады. Банктер бұл сый-ақының
мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық
базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына
талап етілмелі шот өз септігін тигізеді.
Банктің Алтын ережесінде қаржылық банк талабының шамасы мен
мерзімі, оның міндеттемесінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келу керектігі
айтылады. Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие
ресурсы ретінде пайдалана алмайды, өйткені олар кез келген сәтте талап
етілуі мүмкін. Алайда, әдеттегіше, клиенттер өзінің барлық қаражатын бір
мезгілде өндіріп ала алмайды, сондықтан да банктің қолма-қол резервтері
салыстырмалы түрде көп болмайды. Оның үстіне, көптеген банк операциялары
қолма-қол ақшасыз түрінде жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық
резерв ретінде әрекет етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады,
әрі басқа клиенттерге немесе басқа банктерге несие ретінде берілуі мүмкін.
Екінші деңгейлі банктердің депозиттерді несие ресурсы ретінде пайдалануына
шек қоятын кассалық резервтерден басқа тағы бір шектеушіге орталық банк
белгілейтін міндетті резерв жатады.
Депозит шоттары әр түрлі болуы мүмкін. Оларды жіктеудің негізінде
салым ақшаның көздері, олардың мақсатты тағайындауы, табыстылық деңгейі
және т.б. секілді өлшемдер болады, алайда, өлшем ретінде көбінесе
салымшының категориясы мен салым ақшаны алудың формалары алға шығады.
Салымшылардың категорияларына қарай депозиттер былайша бөліп
көрсетіледі:
6. заңды тұлға (кәсіпорын, ұйым, өзге де банктер);
6. жеке тұлға.
Қаражаттың алыну формасы бойынша депозиттер мынадай түрлерге
бөлінеді:
8. талап етілмелі (нақты мерзімі болмайтын міндеттеме);
8. мерзімді (нақты мерзімі бар міндеттеме);
8. шартты (бұрын айтылған шарт күшіне енгенде алынатын қаражат).
Талап етілмелі депозит – клиент тарапынан банкке алдын ала
хабарлаусыз кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық,
есеп айырысу, бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен
немесе қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы
қаражат кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған.
Клиенттер есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы
арқылы ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы
өздері көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен
шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу
құжаттарымен рәсімделуі мүмкін.
Банк өтімділігін басқару тұрғысынан алғанда банктер үшін ағымдағы
және бюджеттік шоттар, капитал салымын қаржыландыру жөніндегі шот, арнайы
тағайындау шоты пайдалы болып табылады, өйткені қаражаттың осылар бойынша
қозғалыс сипаты (жүзеге асырылатын немесе келіп түсетін аударымдардың
сомасы, мерзімі, кезеңділігі) банкке алдын ала белгілі болуы мүмкін.
Контокоррент (итальянша conto corrente – ағымдағы шот) – бұл бірыңғай
шот. Онда банктің клиентпен жүргізген барлық операциялары ескеріледі.
Контокоррентте, бір жағынан, банк ссудасы мен клиенттің тапсырмасы бойынша
шоттан төленетін барлық төлемдер, екінші жағынан, аударымдар, салым
ақшалар, қайтарылған ссуда түрінде шотқа түскен қаражат көрініс табады.
Осылайша, бұл есеп айырысу мен ссуда шоттарының қосындысын білдіретін
активті-пассивтік шот болып табылады. Несие сальдосы клиенттің өзіндік
қаражатқа ие екенін білдірсе, ал дебет сальдосы айналымға қарыз қаражатының
тартылғанын әрі шот иесінің несие бойынша банктің борышкері болып
табылатынын білдіреді. Несие сальдосы бойынша банк клиенттің пайдасына
пайызды есептейді, ал дебет сальдосы бойынша берген ссудасы үшін өз
пайдасына пайызды өндіріп алады. Әрі-беріден соң, пайыз шот иесінің
пайдасына қарағанда банктің пайдасына ең жоғары мөлшерлеме бойынша
есептеледі. Контокорренттік шот ерекше сенімділік танытудың белгісі ретінде
сенімді клиентке бірінші класты қарыз алушыға ашылады. Қаражаттың түсуіне
жұмсалатын шығын артатын болса, шот иесі әрбір жеке жағдайда несиені арнайы
рәсімдеусіз келісім-шартта белгіленген сомада ала алады.
Контокорренттік шотқа овердрафтық ағымдағы шот ұқсас болады. Бұл шот
клиент пен банктің арасындағы келісімнің негізінде несиенің қарызға
алынғанын білдіретін қаражат қалдығының шамасынан асып түскен соманы
белгілі бір мөлшерде есептен шығаруды ұйғарады. Алайда, бұл шотты ажырата
білу керек. Овердрафтіде (контокорренттіге қарағанда) мұндай қарыз алу
жағдайдан жағдайға қарай жүзеге асырылады, яғни, сипаты тұрақты емес.
Осыған орай бұл шотқа көбінесе пассивтік (несиелік) қалдық сипаты
тән. Овердрафтық ағымдағы шоттың болуы жекелеген операцияларды жүргізгісі
келетін клиенттің қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттарды ашуына бөгет
келтірмейді, ал контокорренттік шотта банктің клиентке қатысты жүзеге
асыратын барлық операциялары шоғырланған. Оның үстіне, контокорренттік шот
шаруашылық ұйымдардың – заңды тұлғалардың адресіне ашылса, овердрафтық шот
қаражаттың түсуі мен жұмсалуының арасындағы, яғни, түскен қаражат пен
жұмсалған қаражаттың арасындағы уақытша айырмашылықты жабу үшін заңды
тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да ашылуы мүмкін.
Талап етілмелі депозитке бір жақты тәртіппен немесе бір-біріне
тапсырма беру бойынша төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру
мақсатында корреспондент банкісінде немесе ҚР Ұлттық банкісінде ашылатын
банктің корреспонденттің шоты қатысты болады. Бір банктің басқа банкте
ашқан корреспонденттік шоты ностро-шот (итальянша nostro-conto – біздің
шот) деп аталады және бұған керісінше, корреспондент банктің осы банкте
ашатын корреспонденттік шоты лоро-шот (итальянша loro-conto – олардың
шоты) деп аталады. Әдетте, банктердің корреспонденттік қатынасы
белгіленгенде тараптар осы шот бойынша овердрафты қалыптастырудың
мүмкіндіктерін қарастырады. Дебеттік немесе несиелік қалдық бойынша
пайыздық мөлшерлемелер, мерзімдер, шекті мөлшерлер басқа шарттармен бірге
банктердің корреспонденттік қатынасы туралы келісім-шартпен анықталады.
Лоро-шотта пассивтік (несиелік) сальдоның қалыптасуы банк айналымында
корреспондент банк арқылы тартылған қосымша ресурстардың бар екендігін
білдіреді, ал активтік (дебеттік) сальдо-овердрафтың пайда болғанын , яғни,
корреспондент банкке несиенің берілуін білдіреді. Керісінше, ностро-шот
бойынша несие қалдығы айналымға овердраф туралы келісім-шартқа сәйкес басқа
банк қаражатының тартылғанын білдірсе, ал, дебеттік – осы корреспондент-
банкке өз қаражатының бір бөлігінің орналасқанын білдіреді.
Осылайша, лоро-шоты және ностро-шоты бойынша несие сальдосы банк
балансында оның (банктің) иелігіне корреспондент банктен кеп түскен
ресурстарды бейнелейді.
Клиент пен банк арасындағы келісімде қарастырылған қысқа мерзімді
несие (овердрафт) формасы ретінде болатын шот бойынша дебет сальдосы мен
шот иесінің шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыс ретінде болатын
клиенттің төлем тәртіптерін бұзуы, міндеттемелерді орындамауы және т.б.
салдарынан пайда болатын шот бойынша дебет сальдосын (жағымсыз сальдо) бір-
бірінен ажырата білу керек. Соңғы жағдайда банк клиентке қатаң санкция
қолданады – атап айтқанда, дебет сальдосы бойынша өсім-ақы, айып-пұл
өндіріп алады немесе бұл соманы жоғары пайызды өндіріп алумен мерзімі
ұзартылған ссуданың есебіне жатқызады; шот бойынша төлемдерді тоқтатып,
барлық түсімдерді банк алдында пайда болған берешектерді өтеу үшін
клиенттің шотына бағыттайды және т.б. Банктің мұндай қадамға баруын ақтауға
болады, өйткені, ол мұндай қадамға бармаса өзінің өтімділігі мен төлем
қабілетіне қауіп төнеді.
Көптеген екінші деңгейлі банктерде кездесетін талап етілмелі салым
ақшаның тартылған қаражат құрылымындағы үлес салмағы жоғары. Бұл, әдетте,
банк ресурсын қалыптастырудың ең арзан көзі. Талап етілмелі шоттардағы
қаражаттың қалдығы тұрақты түрде жұмылдырылмайды, кейде шектен тыс
өзгермелі болады. Қаражатын кез келген сәтте алуға құқығы бар шот иесінің
мұндай мүмкіндігі банк айналымында өтімділігі жоғары активтердің (кассада,
корреспонденттік шотта қаражат қалдығының) болуын қажет етеді. Өтімділігі
жоғары активтер банк айналымында өтімділігі төмен, алайда жоғары табыс
әкелетін активтердің үлесін кемітудің есебінен болады.
Осы себептерге байланысты банк талап етілмелі шоттағы қалдық бойынша
оның (шоттың) иесіне пайызды аз төлейді немесе мүлдем төлемейді. Алайда,
талап етілмелі шоттағы қаражат қозғалысының жоғары
болуына қарамастан қалдықты кемітпей-ақ оның ең аз шамадағы деңгейін
анықтауға әрі оны тұрақты несие ресурсы ретінде пайдалануға болады.
Мерзімді депозит шотына аударуға (банкке қаражатын орналастырған
клиенттің табысын арттыру және банктердің несиеге беретін тұрақты
ресурстарын қалыптастыру мақсатында болатын талап етілмелі шоттағы қаражат
үлесінің есеп айырысуы мына формула бойынша жүргізіледі:
А = ,
мұндағы А - депозиттік шотқа аударылуы мүмкін есеп айырысу және
ағымдағы шоттарда жыл бойы сақталған
қаражаттың
үлесі;
О орт. - есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттың бір
жыл ішіндегі орташа қалдығы;
О нес. - ағымдағы және есеп айырысу шоты бойынша бір жылдың
ішіндегі несиенің айналымы.
Мерзімді салым ақша – бұл банктің белгілі бір мерзімге тартқан
депозиті. Өзіндік мерзімді салым ақша мен алдын ала хабардар етілетін
мерзімді салым ақша бөліп көрсетіледі.
Өзіндік мерзімді салым ақшада қаражат банктің иелігіне келісім-шарт
бойынша белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен беріледі, ал оны
мерзімі толған соң иесі кез келген уақытта өндіріп ала алады. Мерзімді
салым ақша бойынша клиентке төленетін сый-ақының мөлшері депозиттің
сомасына, мерзіміне және салымшының келісім-шарт шарттарын қалай
орындағанына қарай белгіленеді. Салымшы салым ақшасын неғұрлым ұзақ
мерзімге әрі көп сомаға салатын болса, оның сый-ақы мөлшері де соғұрлым
жоғары болады. Қолданыстағы іс-тәжірибе мерзімді салым ақшаны 1, 3, 6, 9,
12 айға немесе одан да ұзақ мерзімге рәсімдеуді қарастырады. Мұндай
детальдық градация (бірте-бірте) салымшыларды өз қаражатын ұтымды
ұйымдастыруға және орналастыруға ынталандырады, сондай-ақ банктің өз
өтімділігін басқаруына жағдай жасайды.
Алынатын мерзімі алдын ала хабарланатын салым ақшада клиент өз
қаражатын келісім-шартта белгіленген мерзімде (1-3, 3-6, 6-12 және одан да
көп айларға тең) өндіріп алатынын банкке алдын ала хабарлап қояды. Салым
ақшаның пайыздық мөлшерлемесі алдын ала хабарланған мерзімге қарай
анықталады.
Мерзімді салым ақшаның сомасы қомақты сомамен анықталады, әрі келісім-
шарттың әрекет ету мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Мерзімді салым ақша
ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Егер салымшы салым ақшаның сомасын
өзгерткісі келсе, яғни, оны кеміткісі немесе көбейткісі келсе, онда ол
қолданыстағы келісім-шартты бұзып, өз салым ақшасын алып, оны жаңа
шарттарымен қайта рәсімдеуіне болады. Алайда, ол салым ақша бойынша
қаражатын мерзімінен бұрын алатын болса, келісім-шартта қарастырылған
проценттің бір бөлігінен немесе одан толық айырылуы мүмкін. Әдеттегіше,
мұндай жағдайларда пайыздар талап етілмелі салым ақша бойынша төленетін
пайыздық мөлшеріне дейін кеміп кетеді.
Мерзімді салым ақшалар банк басшысы мен клиенттің (салымшының)
арасындағы келісім-шартпен рәсімделеді. Банктер әрбір салым ақша бойынша
типтік сипаты болатын депозиттік келісім-шарттың формасын дербес әзірлейді.
Келісім-шарт екі дана етіліп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі банктің
несие немесе депозит бөлігінде (банкте бұл жұмыс кімге тапсырылғанына
қарай) сақталады. Келісім-шартта салым ақшаның сомасы, оның (келісім-
шарттың) әрекет ету мерзімі біткеннен кейін салымшының алатын пайызы,
салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің міндеттері мен құқықтары,
келісім-шартта айтылған шарттарды сақтаудағы тараптардың жауапкершілігі,
дау-таласты шешудің тәртібі қарастырылады. Көптеген банктер өздерінің ұсақ,
орташа немесе ірі клиенттеріне олардың деңгейіне қарай анықтайтын мерзімді
салым ақшаның ең аз шамадағы мөлшерін
белгілейді. Банк өз тарапынан келісім-шартта қарастырылған барлық шарттарды
уақытылы орындауға міндеттенеді. Егер келісім-шарттағы шартты бұзатын
болса, айталық, иесі қаражатын немесе ол бойынша пайызды уақытылы
қайтармаса айып-пұл немесе өсім-ақы төлейді. Банк пен клиенттің арасында
туындаған дау-талас төрелік сот тәртібімен шешіледі (егер салымшы жеке
тұлға болатын болса).
Мерзімді депозит пен талап етілмелі депозит арасындағы аралық
жағдайға жинақ ақша салымы ие. Әдетте, бұл операцияны жинақ ақша банкі
жүзеге асыратын, бүгінгі таңда ресурстар үшін жүріп жатқан қатаң
бәсекелестік күрес жағдайында бұл секторды екінші деңгейлі банктердің ссуда
нарығы белсенді түрде игере бастады.
Шетелдік іс-тәжірибе жинақ ақша операциясын депозиттік операциядан
бөлек қарастырады: Жинақ ақша салымын айрықшалап көрсететін ерекшелікке
оның иесіне салым ақшаның бар екендігін білдіретін куәліктің, көбінесе –
жинақ кітапшасының берілетіндігі жатады. Жинақ ақша депозиті ақшаны
жинақтауға қызмет етеді. Бұл арада төлемдер шотына орналастырылған немесе
белгілі бір мерзімге салынған ақша сомасы жинақ ақша салымына қатысты
болмайды.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: жинақ ақша
салымы ақшаны жинақтау мақсатында немесе ақшалай жинақты сақтау мақсатында
құрылады. Оның пайда болуы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады – ақшаны
үнемдеу ақшаны белгілі бір мақсат үшін жинақтау мерзімді салым ақшадан
түсетін табысқа қарағанда біршама төмен болса да, оның табыс деңгейі
айтарлықтай жоғары болады. Отандық іс-тәжірибеде жинақ-ақша салымына ең
алдымен халықпен жүзеге асырылатын операциялар, дәлірек айтсақ,
тұрғындардың мерзімді жинақ ақша салымына және азаматтардың талап етілмелі
шотына қатысты болады. Екінші деңгейлі банктер жинақ ақша банкісінің
тәжірибесімен қаруланып клиентураға қызмет көрсетудің түрлерін көбейтті.
Банктің балансында жинақ ақша салымы мерзімді жинақ ақшадағы баланс-
шотта ескеріледі. Салым ақша мерзімді салым ақшаға ұқсас рәсімделеді немесе
оның нақты салым ақша түрінің шартына қарай өзіндік ерекшелігі болады.
Мәселен, талап етілмелі жинақ ақша шоты жинақ кітапшасы түрінде рәсімделуі
мүмкін. Онда салым ақша бойынша барлық операциялар көрініс табады немесе
келісім-шартқа сәйкес клиентке дербес шоттан жекелеген үзінді көшірме
тұрақты түрде беріледі.
Ресурстар үшін жүріп жатқан бәсекелестік күресте банктердің
қолданатын маңызды құралына әр түрлі пайыз саясаты жатады, өйткені салым
қаражатынан алынатын табыс клиенттерді ынталандырады. Депозиттің пайыз
мөлшерлемесін әрбір екінші деңгейлі банк ҚР Ұлттық банкінің есептік
мөлшерлемесіне, ақша нарығының жағдайына бағдарланып әрі өздерінің
депозиттік саясатына қарай дербес белгілейді. Депозиттік шоттың жекелеген
түрлері бойынша табыстың шамасы салым ақшаның мерзіміне, сомасына, шоттың
өзіндік ерекшелігіне, тиісті қызмет көрсетулердің сипатына ауқымына және
клиенттің салым ақша шарттарын сақтауына қарай анықталады.
Талап етілмелі шотты иесі ағымдағы операцияларды орындау үшін
пайдаланады, бұл шот өзінде қалдықтың тұрақты түрде болмайтындығымен
сипатталады және бұдан осы шот тобы табыстылығының аз болуымен
айрықшаланады. Талап етілмелі шоттағы қаражаттың қалдығы бойынша ашсақ,
заңды тұлғаларға пайыз мүлдем есептелмеуі мүмкін. Бұл жағдайда, әдетте,
клиенттен кассалық есеп айырысу қызметі бойынша төлем алынбайды. Алайда,
табыстың болмауы оның иесін талап етілмелі шотттағы қаражатын азайтып,
артық соманы табысы көп салым түрлеріне (мерзімді салым ақшаға, құнды
қағаздарға және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Осы шот түрінен
қаражаттың ағылуын (кетуін) болдырмау үшін көптеген банктер орташа
хронологиялық кезеңдегі қаражаттың қалдығына (әдетте тоқсан сайын) аздаған
пайыз есептейді. Кейбір банктер талап етілмелі шоттағы қалдықтың
тұрақтылығы үшін шоттағы қаражаттың ең аз шамадағы қалдығына жоғары пайызды
ұсыну арқылы немесе шоттағы қаражат қалдығын кемітпеуі үшін аса ірі сый-ақы
төлеу жолымен клиенттерді ынталандырып отырады. Бірқатар банк қаражат
қалдығының ең аз шамадағы мөлшеріне қарай пайыз мөлшерлемесін әр
тараптандыра бастады.
Жеке тұлғаларға ашылған талап етілмелі шот бойынша пайыздар іс
жүзінде міндетті тәртіппен белгіленді, алайда, ол бойынша табыс мерзімді
салым ақшаға қарағанда көп төмен болмақ.
Мерзімді салым ақша бойынша пайыздық мөлшерлемелердің мөлшерін
белгілеу кезіндегі анықтаушы факторға қаражаттың қанша мерзімге
орналастырылғаны жатады: қаражат неғұрлым ұзақ мерзімге орналастырылса,
пайыздық мөлшерлеменің деңгейі соғұрлым жоғары белгіленеді.
Банк салымшылардың қаражатын тарту үшін есептеу мен пайызды төлеудің
әр түрлі тәсілдерін пайдаланады. Олардың бірнешеуін қарастырып көрейік.
Табысты есептеудің дәстүрлі түріне жай пайыз жатады: есеп айырысудың
негізгі ретінде салым ақшаның нақты қалдығын және белгіленген кезеңділігі
пайдаланылады.
Пайыз, келісім-шартында қарастырылғандарға қарай салым ақша бойынша
табыс төленеді және есеп айырысу жүзеге асырылады.
Табысты есептеудің өзге түріне күрделі пайыз жатады (пайызға пайыз
қосу бойынша). Бұл жағдайда есеп айырысу кезеңі аяқталғанда салым ақшаның
сомасына пайыз қосылады және алынған шама салым ақшаның сомасыман
біріктіріледі (қосылады). Осылайша, келесі есеп айырысу кезеңінде пайыз
мөлшерлемесі бұрын есептелген табыс базасының жаңа,
өскен сомасына қолданылады. Күрделі пайыздарды табыстың нақты төлемі
салым ақшаның әрекет ету мерзімі біткеннен кейін төленетін жағдайда ғана
пайдаланған дұрыс болады.
Салымшыларға қаражаттың салымда болатын нақты уақытына қарай үдемелі
түрде өсетін процент мөлшерлемелері тартымды болады. Табысты есептеудің
мұндай тәртібі салымшыларды өз қаражаттарын банкте неғұрлым ұзақ уақыт
сақтауға ынталандырады, әрі салым ақшаны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық ысыраптық өтемақысы ретінде процентті
мерзімінен бұрын төлеп қояды. Бұл жағдайда салымшы белгілі бір мерзімге
қаражатын орналастыру барысында өзіне тиесілі табысты сол сәтте (бірден)
алады. Егер келісім-шарт мерзімінен бұрын бұзылатын болса, банк салым ақша
бойынша процентті қайта есептейді және артық төленген сома салым ақшаның
сомасынан ұсталады.
Салым қаражатын тарту үшін екінші деңгейлі банктер шетелдік
тәжірибені қосымша пайдаланады, оның ішінде:
11. халықтың қаражатын тарту бойынша әр түрлі бағдарламаларды әзірлеу;
салымшылар мен клиенттерге кең ауқымды, оның ішінде, банк сипатындағы
қызметті (мәселен, медициналық қызмет көрсетудің элементі ұшырасатын)
көрсету;
11. тыныш мақсатты жарнаманы (пошта,телефон арқылы) пайдалану;
11. салым ақша мерзімі аяқталғанда сый-ақысы төленетін инвестиция
сипатындағы салым ақша бойынша жоғары процент мөлшерлемесін пайдалану;
11. тұрақты салымшыларға банкке адалдығы үшін сый-ақы төлеу;
11. банк пен клиенттің экономикалық мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік
беретін НАУ және САПС сипаттарындағы аралас шотты пайдалану.
АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде 70-ші жылдары салымшыға мерзімді салым
ақша бойынша төленетін пайызға қарағанда ең жоғары пайызды алуына кепілдік
беретін жинақ ақша шоты кеңінен тарады және өндіріп алу турасындағы
айналымдағы бұйрық ретінде болатын чекке ұқсас төлем міндеттемесін қою
арқылы шотты есеп айырысу шоты ретінде қатар пайдаланудың мүмкіндігі де
кеңінен тарады (negotiable order of withdrawal – Now). Нау-шоты атауын
иеленген бұл шот проценті төленетін ағымдағы смета болып табылады.
Одан ары АҚШ-тың екінші деңгейлі банктері өздерінің іс-тәжірибесіне
клиенттерге өте қолайлы қызмет түрін – жинақ ақша шотындағы қаражатты
ағымдағы шотқа (ең аз шамадағы ақша қалдығын ағымдағы шотта ұстау,
төлемдерді төлеу, овердрафты өтеу мақсаттарында) кедергісіз аударуға,
сондай-ақ, қаражатқа деген ағымдағы қажеттіліктен асып түсетін соманы жинақ
ақша салымына қайтаруға мүмкіндік беретін САПС-ты (automatic transfer
gervice – ATS) енгізді. Ағымдағы және жинақ ақша шотындағы баланстың
сақталуына және осыған орай, қаражат салымынан ең жоғары шамадағы табыстың
алынуына мүмкіндік беретін, яғни, клиент үшін ең қолайлы тәсіл осылайша
қамтамасыз етіледі.
НАУ және САПС шоттарына ұқсас шотты, отандық екінші деңгейлі банктер,
жеке және заңды тұлғалардың шотына қызмет көрсету процесінде пайдаланады.
Бұл арада жинақ ақша шотынан аударымдарды аудару барысында жинақ ақша шоты
бойынша ең аз шамада ұйғарылатын қалдықтың мөлшерін белгілеу мақсатқа
лайықты болады.
Депозиттік және жинақ ақша сертификаттары – мерзімді салым ақшаның әр
түрі.
Сертификат – бұл эмитент банктің ақшалай қаражаттың салымы туралы
салымшының құқығын немесе заңды мирасқорының белгіленген мерзімі
аяқталғанда салымшының салым ақша сомасын және ол бойынша есептелген
пайызды алуына мүмкіндік беретін құқықты айғақтайтын жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ ақша сертификаттарынан басқа салымшылардың
категорияларына қарай сертификатты мынадай белгілері бойынша жіктеуге
болады:
16. шығару тәсілі бойынша – бір жолғы тәртіппен немесе сериямен
шығарылатын;
16. рәсімделуіне қарай – атаулы, ұсынылмалы, айналыс мерзімі бойынша,
мерзімді, талап етілмелі.
Егер депозитті немесе салым ақшаны алудың мерзімі ұзартылса, онда
мұндай сертификат талап етілмелі құжат ретінде саналады және банк оны
иесінің алғашқы талап етуі бойынша төлеуі керек. Банк мерзімді сертификатты
сертификаттың сомасын және оның азайтылған мөлшерлемесі бойынша процентті
мерзімінен бұрын төлеудің мүмкіндіктерін қарастырады;
18. төлеу шарты бойынша: белгілі бір есеп айырысу кезеңі біткенше процент
жүйелі түрде (дәйекті) төленеді; сертификаттың өтелетін күнінде
процент төленеді.
Сертификатты өтеу үш тәсілмен жүзеге асырылуы мүмкін:
19. жаңа сертификаттарды шығару;
19. басқа салым ақша түріне немесе талап етілмелі шотқа қолма-қол ақшасыз
аудару;
19. қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар үшін).
Сертификаттарды шығаратын банктер оны шығарудың шартын және оны
айналысқа енгізудің шартын дербес анықтайды. Өз сертификаттарын шығарылған
шартымен тиімді орналастыру үшін банктер мыналарды назарға алуы қажет:
22. инвесторға процент мөлшерлемесінің деңгейі тартымды болуы керек;
22. салымшыға сертификаттың ең аз шамадағы шегі қолайлы болуы керек;
22. проценттік мөлшерлемелерді қарастыратын тетік икемді болуы керек;
22. шығарудың шарты стандартты (еселік атаулы құн, шығарылатын және
өтелетін күндері қолайлы) болуы керек;
22. атаулы құн төлемі үшін және проценттерді есептеу үшін берілетін
кепілдеме сенімді болуы керек;
22. сатып алушылар сертификаттың қандай шартпен шығарылғаны туралы
ақпаратпен таныс болуы керек, яғни, ауқымды жарнама жүргізілуі қажет;
22. жай депозит келісім-шартпен рәсімделген мерзімді салым ақшаға
қарағанда сертификаттың артықшылықтары көп:
1) сертификаттарды тарататын және айналысқа түсіретін қаржы
делдалдарының көптігіне қарай инвесторлардың да қатары артып
келеді;
1) сертификатты қайталама нарықта иесі басқа тұлғаға оны
(сертификатты) сақтағаны үшін біршама табысты алумен және мұнда
банк ресурсының мөлшерін өзгертпей мерзімінен бұрын сатуы мүмкін,
сонымен бірге иесі мерзімді салым ақшаны мерзімінен бұрын алатын
болса, бұл табыстың ысырапқа ұшырағанын, ал банк үшін –
ресурстарының бір бөлігінен айырылғанын білдіреді;
1) депозиттік сертификаттың иесі салық салынғанда өз табысының
азғантай үлесінен айырылады.
II – БӨЛІМ. Банктің ресурстарының қалыптастыру сипаты
2.1. Банктің меншікті капиталы
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы,
басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
еркшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал
көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-
жабдық, жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған екінші деңгейлі банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір екінші деңгейлі банк
өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне
байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға
әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталы мынадай
баптарды құрайды:
1. жарғылық капитал;
1. резервтік капитал;
1. қосымша капитал;
1. банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
1. бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
формаларда құрыла алады:
1. акционерлік банк формасында;
1. пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивидендт алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
a) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және
бөлінбеген пайдадан тұрады;
a) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға
арналады;
a) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент
алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірініші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
1. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
1. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I-БӨЛІМ. Банк ресурстарының құрылуының қайнар көздері ... ... ... ..6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
1.2. Банк ресурстарын жоспарлау мен
заңдылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .9
II-БӨЛІМ. Банктің ресурстарының қалыптастыру сипаты ... ... ... ... ..28
2.1. Банктің меншікті
капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.2. Банктің тартылған қаражаттары және
депозиттері ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Инвестициялық операциялардың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..61
Кіріспе
Бүгінгі әлемде ел экономикасы дамып, нарықтық қатынастардың
қалыптасу мақсатына байланысты банк саласындағы қазіргі заманға сай банк
ресурстарын қалыптастыру, реттеу және ресурстар көздерінің құрылуын
жоспарлау экономика, нарық қатынастары үшін банктің маңызды мәселесі
болмақ.
Екінші деңгейлі банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің
уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл
қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Екінші деңгейлі банктің пассивтік
операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк
ресурстары жинақталады.
Ал, банктің ресурстары терминіне ұғым беретін болсақ:
Банк ресурстары деп – банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражаттары құрайды. Сондықтан да, банк ресурстары термині
банктің несиелік ресурсына қарағанда кең ұғымды білдіреді.
Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланады,
яғни табыс табу мақсатында жұмылдырылған ресурстарды орналастырады.
Банктің пассивтік және активтік операциялары бір-бірімен тығыз
байланысты. Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің
активтік операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие
саласындағы банк саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі
әсерін тигізеді.
Сондықтан да, бұл курстық жұмыстың өзектілігі осында жатыр. Яғни,
қазіргі еліміздің нарықтық экономикасына сай екінші деңгейлі банктердің
басты өзекті мәселесі осы банк ресурстарының құрылуының көздерін
жоспарлауда дұрыс таңдау жасай білу. Мәселен, ең алғаш құрылған банктер
үшін де және қазіргі жұмыс істеп жатқан банктер үшін де басты міндет болып,
банк ресурстарын дұрыс орналастыру, яғни өзінің өзіндік және тартылған
қаражаттарды жинап алу арқылы, оны тиімді жұмсауды жоспарлау банк үшін
маңызы зор.
Сондықтан да, мен курстық жұмысымның тақырыбын Банктің ресурстарының
құрылуының көздері деп алдым.
Бұл курстық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым: қазіргі нарыққа сай
құрылған банктердің ресурстарын, яғни меншікті және тартылған қаражаттар
жиынтығын дұрыс орналастыру, негізгі бағыттары бойынша олардың құрылу
көздерін жоспарлау, реттеу, қалыптастыру негізінде жинақталған мәселелерді
аша білу.
Бұл курстық жұмыстың әдістемелік нұсқаулары бойынша: банктің
ресурстарының құрылуының қайнар көздері және банктің ресурстарының
қалыптастыру сипаты етіп 2 бөлімге бөліп қарастырдым. Бірінші бөлім
бойынша, банктің ресурстарының ұғымы, мазмұны, құрылымы және банк
ресурстарын жоспарлануы мен заңдылықтары туралы мәселелерді қозғадым. Ал,
екінші бөлім бойынша, банктің өзіндік қаражаттары, яғни меншікті капиталы
және оның жеткіліктілігі туралы толық мағлұматтары және банктің тартылған
қаражаттары, оның ішінде депозиттік операциялар (депозит, аманат қабылдау)
және депозиттік емес операциялары (банкаралық несие) бойынша басты
мәселелер қарастырылды.
Жоғарыда айтылып өткен тақырыптар негізінде банк ресурстарының
толықтай мәселелері қарастырылды. Айтар болсақ, қазіргі уақыттағы
екінші деңгейлі банктердің меншікті қаражаттары мен тартылған
қаражаттарының банк үшін экономикалық нарықта алар орны, қазіргі уақытта
олардың дәрежелік көрсеткіштері жайында мәселелері.
Курстық жұмысты жазу барысында жан жақты ізденуім негізінде А.Ә.
Ілияс, С.Б Мақыш, А.А. Абишева, С.А. Святова, Ғ.С. Сейітқасымов, Н.Н.
Хамитов еңбектерін қорыта отырып қолдандым.
I – БӨЛІМ. Банктің ресурстарынң құрылуының қайнар көздері
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Екінші деңгейлі банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша
бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Екінші деңгейлі банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині банктің несиелік ресурсына қарағанда кең
ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты
басқа да активтік немесе комисcиондық операцияларды қаржыландыру үшін
пайдаланылады.
Банк ресурстары деп – банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығын айтамыз.
Банк ресурстары банк балансының пассивінде көрсетіледі. Пассив
операциялары тарихта дәстүр бойынша актив операцияларына қарағанда алдымен
жүргізіледі, себебі актив операцияларын жүргізу үшін белгілі бір қор
мөлшері қажет.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал
көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-
жабдық, жалақыға жұмсалатын және тағы басқа шығындары жабылады. Сондықтан
да, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Ал, банктің
капиталы өз қаражатынан, тартылған қаражаттарынан және эмиссияланған
қаражаттарынан құрылады. Банктің өз қаражатына акционерлік капиталы және
резервтік, қосымша қорлары, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады.
Акционерлік капитал немесе жарғылық қор бағалы қағаздар нарығында
акцияларды орналастыру арқылы жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны
қалыптастыру және өзгерту банктің жарғысында көрсетіледі. Жарғылық
капиталдың сомасы заңмен шектелмейді, дегенмен банктің тұрақтылығын
қамтамасыз ету үшін орталық банк оның төменгі мөлшерін бекітеді. Жарғылық
қорды ұлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай-ақ өз қаражаты (резерв
қорынан), акционерлердің дивидендтері және пайда есебінен жүзеге асырылуы
мүмкін. Банктің резервтік қоры ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан құрылады.
Ол ойда болмаған шығындарды және бағалы қағаздар курсының төмендеуінен
болатын шығындарды жабуға арналады. Оның мөлшері жарғы қорына байланысты
пайызбен белгіленеді. Бөлінбеген пайда шоты деген – ол арадағы транзит
шоты. Онда акционерлер арасында дивидент түрінде бөлінбеген және резервке
түспеген пайда жинақталады. Пайданы резервке бөліп төлейтін салықты
төмендету әдісіне жатады, себебі резервтердің көп түрі салықтан босатылады.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 % - ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Екінші деңгейлі банктердің өзгешелігі – олардың өзгенің қаражатымен
қызмет жасауы. Айтып өткендей, банк капиталының 90 % - ға жуығы тартылған
қаражат.Тартылған қаражаттың ең үлкен мөлшері банктің өз капиталына
байланысты анықталады.
Екінші деңгейлі банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшелінеді. Осыларды
қорыта келгенде банк ресурстарының құрылымы жалпы мыналардан тұрады:
1. Банктің меншікті капиталы.
1. Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банктік ресурстарды құрудың құрылымы, құрамы және сипаттамасы
мыналарға тәуелді:
1. біріншіден, Ұлттық банктік секторының интеграцияларының дәрежесінен
дүниежүзілік банктік жүйесіне;
1. екіншіден, екінші деңгейлі банктердің ұйымдық түрлері;
1. үшіншіден, банктік менеджментінің сапасы;
1. төртіншіден, банктің ресурстар тасымалдаушысына бос ақша қаражаттар
құралдарының негізгі жабдықтаушысы болып келетін экономиканың нақты
секторының даму дәрежесі;
1. бесіншіден, толық құнды басқа да банктік секторымен бәсекелестік қызмет
атқаратын қаржылық нарықтың сегменттері;
Банктің ресурстарының құрылуының қайнар көздері тартылған қаражаттар
бөлімінде банк алдында 2 үлкен мәселені қарастырады: тарту шығындарының
басты компонентін құрайтын сый-ақы мөлшерін таңдау, және нарықтық
конъюнктураның өзгертулеріне байланысты ресурстық база құру.
Банктік ресурстарды құрудың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1) Ресурстарды шығындары аз мөлшерде тарту
2) Ресурстарды ең ұзақ мезгілге тарту
3) Міндеттеме портфелі – мөлшері, мерзімі бойынша диферсифицирленуі
тиіс.
Банктік ресурстарды құру және әр түрлі қайнар көздерінің
қиыстыруларын өзгерту және оларды тарту, активті операцияларды қорландыру
көлемі мен құнын анықтағандай, дәл осылай банк қызметі үшін бұл да, үлкен
мәселе болып табылмақ.
Депозиттік саясатты сауатты жүзеге асыруынсыз ресурстарды нәтижелі
басқару мүмкін емес. Осы облыстың қызметінің ерекшелігі мынада: ресурстарды
тарту бөлімінде таңдау құқығы клиентке беріледі де, ал банктер үшін кейбір
кездері салымшыларға арналған өте қатал бәсекені жүргізу болып табылады.
Банктік ресурстарды құру ерекшеліктерінің бірі меншікті қаражат пен
тартылған ресурстардың мөлшерлерінің арақатынастары болып табылады.
Банктің меншікті қаражаты әдетте қаржылық ресурстың қажетті мөлшердегі
үлесін ғана жабады.
1.2. Банк ресурстарын жоспарлау және заңдылығы
Банк ресурсы банктің пассивтік операцияларды жүргізуінің нәтижесінде
пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Айтып өткендей, банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз
қаражаты және тартылған қаражаты құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік
операцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланады, яғни, табыс табу мақсатында
жұмылдырылған ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі, ресурстардың сипатына елеулі әсерін тигізеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. Бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-
ақ, банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктің жарғылық қоры (капитал) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады, әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
несиесінің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құрылады. Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланысты (пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Екінші деңгейлі банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдардың есебінен қалыптасады.
Оның шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25 – 100%
деңгейінде анықталған. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік
қор жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу
қайтадан басталады.
Екінші деңгейлі банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандару резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген сауданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз
салымшылары алдындағы міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол шама ретінде
қарастырылуы мүмкін, оның шегінде банк өз міндеттемесі бойынша
жауапкершілігіне кепілдік береді. Банк іс-тәжірибесінде өзіндік қаражат
ресурстардың ысырапқа ұшырауы салдарынан залалдың орын алатынына
қарамастан банктің төлем қабілетін сақтауға мүмкіндік беретін резерв
ретінде саналады, өйткені, өзіндік қаражат акционерлерге міндетті түрдегі
қайтарымға жатпайды. Банктегі өзіндік қаражаттың мөлшері оның қызмет
ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк экономикалық нормативтерді
банктердің материалдық базасын дамытудың көзі болып табылатын өзіндік
қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның есебінен банк өзіне қажетті үй-
ғимаратты , машинаны, құрал-жабдықты, есептеуші техниканы және т.б. керек-
жарақтарды сатып алады. Аталмыш шығынды қаржыландырудың тікелей көзіне
пайданың есебінен қалыптасатын, банкті өндірістік және әлеуметтік жағынан
дамытатын қор жатады.
Өзіндік қаражаттың шамасын (мөлшерін) екінші деңгейлі банктер
көптеген факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
1) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
1) өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4) Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына және несиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді.
Дамыған нарық жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болсақ,
екінші деңгейлі банктер несие ресурстарына оңай қол жеткізеді, әрі банкке
қажетті өзіндік қаражаттың деңгейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын күшейтетін болсақ, өзіндік
қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдаланылуы мүмкін:
4. банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
пайданы немесе шығарылатын акциялардың санын (банк пайшыларының санын)
арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік және өзге де қорларын жылдам
құру, әрі оларды кейін капиталдандыру формасында жүзеге асырылады. Жылдың
соңында пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы да жүзеге
асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан акцияларды шығаруда
(немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша шығынды қажет етпейді. Алайда,
пайданы жинақтау өз кезегінде банктің нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп
соқтырып мынадай жағдайға жол беруі мүмкін: пайданы жинақтау ағымдағы
жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді кемітеді.
Отандық екінші деңгейлі банктер әбден қалыптасқан нарықта өз орнын
(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өсіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражатының есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит) қаражат және өзге несие мекемелерінен қарызға (банкаралық
несие арқылы) алған қаражаты жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке, оның уақытша пайдалануына берілетінін білдіретін
экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі
ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез келген
шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі және қарыз
алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық, банктің бос ақшалай
қаражатты тартуы бойынша және ссудалық капиталды орналастыруы бойынша
жүргізген жұмысының сый-ақысы болып табылады. Банктер бұл сый-ақының
мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық
базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына
талап етілмелі шот өз септігін тигізеді.
Банктің Алтын ережесінде қаржылық банк талабының шамасы мен
мерзімі, оның міндеттемесінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келу керектігі
айтылады. Осы ережеге сәйкес банктер ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие
ресурсы ретінде пайдалана алмайды, өйткені олар кез келген сәтте талап
етілуі мүмкін. Алайда, әдеттегіше, клиенттер өзінің барлық қаражатын бір
мезгілде өндіріп ала алмайды, сондықтан да банктің қолма-қол резервтері
салыстырмалы түрде көп болмайды. Оның үстіне, көптеген банк операциялары
қолма-қол ақшасыз түрінде жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық
резерв ретінде әрекет етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады,
әрі басқа клиенттерге немесе басқа банктерге несие ретінде берілуі мүмкін.
Екінші деңгейлі банктердің депозиттерді несие ресурсы ретінде пайдалануына
шек қоятын кассалық резервтерден басқа тағы бір шектеушіге орталық банк
белгілейтін міндетті резерв жатады.
Депозит шоттары әр түрлі болуы мүмкін. Оларды жіктеудің негізінде
салым ақшаның көздері, олардың мақсатты тағайындауы, табыстылық деңгейі
және т.б. секілді өлшемдер болады, алайда, өлшем ретінде көбінесе
салымшының категориясы мен салым ақшаны алудың формалары алға шығады.
Салымшылардың категорияларына қарай депозиттер былайша бөліп
көрсетіледі:
6. заңды тұлға (кәсіпорын, ұйым, өзге де банктер);
6. жеке тұлға.
Қаражаттың алыну формасы бойынша депозиттер мынадай түрлерге
бөлінеді:
8. талап етілмелі (нақты мерзімі болмайтын міндеттеме);
8. мерзімді (нақты мерзімі бар міндеттеме);
8. шартты (бұрын айтылған шарт күшіне енгенде алынатын қаражат).
Талап етілмелі депозит – клиент тарапынан банкке алдын ала
хабарлаусыз кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық,
есеп айырысу, бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен
немесе қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы
қаражат кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған.
Клиенттер есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы
арқылы ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы
өздері көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен
шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу
құжаттарымен рәсімделуі мүмкін.
Банк өтімділігін басқару тұрғысынан алғанда банктер үшін ағымдағы
және бюджеттік шоттар, капитал салымын қаржыландыру жөніндегі шот, арнайы
тағайындау шоты пайдалы болып табылады, өйткені қаражаттың осылар бойынша
қозғалыс сипаты (жүзеге асырылатын немесе келіп түсетін аударымдардың
сомасы, мерзімі, кезеңділігі) банкке алдын ала белгілі болуы мүмкін.
Контокоррент (итальянша conto corrente – ағымдағы шот) – бұл бірыңғай
шот. Онда банктің клиентпен жүргізген барлық операциялары ескеріледі.
Контокоррентте, бір жағынан, банк ссудасы мен клиенттің тапсырмасы бойынша
шоттан төленетін барлық төлемдер, екінші жағынан, аударымдар, салым
ақшалар, қайтарылған ссуда түрінде шотқа түскен қаражат көрініс табады.
Осылайша, бұл есеп айырысу мен ссуда шоттарының қосындысын білдіретін
активті-пассивтік шот болып табылады. Несие сальдосы клиенттің өзіндік
қаражатқа ие екенін білдірсе, ал дебет сальдосы айналымға қарыз қаражатының
тартылғанын әрі шот иесінің несие бойынша банктің борышкері болып
табылатынын білдіреді. Несие сальдосы бойынша банк клиенттің пайдасына
пайызды есептейді, ал дебет сальдосы бойынша берген ссудасы үшін өз
пайдасына пайызды өндіріп алады. Әрі-беріден соң, пайыз шот иесінің
пайдасына қарағанда банктің пайдасына ең жоғары мөлшерлеме бойынша
есептеледі. Контокорренттік шот ерекше сенімділік танытудың белгісі ретінде
сенімді клиентке бірінші класты қарыз алушыға ашылады. Қаражаттың түсуіне
жұмсалатын шығын артатын болса, шот иесі әрбір жеке жағдайда несиені арнайы
рәсімдеусіз келісім-шартта белгіленген сомада ала алады.
Контокорренттік шотқа овердрафтық ағымдағы шот ұқсас болады. Бұл шот
клиент пен банктің арасындағы келісімнің негізінде несиенің қарызға
алынғанын білдіретін қаражат қалдығының шамасынан асып түскен соманы
белгілі бір мөлшерде есептен шығаруды ұйғарады. Алайда, бұл шотты ажырата
білу керек. Овердрафтіде (контокорренттіге қарағанда) мұндай қарыз алу
жағдайдан жағдайға қарай жүзеге асырылады, яғни, сипаты тұрақты емес.
Осыған орай бұл шотқа көбінесе пассивтік (несиелік) қалдық сипаты
тән. Овердрафтық ағымдағы шоттың болуы жекелеген операцияларды жүргізгісі
келетін клиенттің қосымша депозиттік немесе ссудалық шоттарды ашуына бөгет
келтірмейді, ал контокорренттік шотта банктің клиентке қатысты жүзеге
асыратын барлық операциялары шоғырланған. Оның үстіне, контокорренттік шот
шаруашылық ұйымдардың – заңды тұлғалардың адресіне ашылса, овердрафтық шот
қаражаттың түсуі мен жұмсалуының арасындағы, яғни, түскен қаражат пен
жұмсалған қаражаттың арасындағы уақытша айырмашылықты жабу үшін заңды
тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да ашылуы мүмкін.
Талап етілмелі депозитке бір жақты тәртіппен немесе бір-біріне
тапсырма беру бойынша төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру
мақсатында корреспондент банкісінде немесе ҚР Ұлттық банкісінде ашылатын
банктің корреспонденттің шоты қатысты болады. Бір банктің басқа банкте
ашқан корреспонденттік шоты ностро-шот (итальянша nostro-conto – біздің
шот) деп аталады және бұған керісінше, корреспондент банктің осы банкте
ашатын корреспонденттік шоты лоро-шот (итальянша loro-conto – олардың
шоты) деп аталады. Әдетте, банктердің корреспонденттік қатынасы
белгіленгенде тараптар осы шот бойынша овердрафты қалыптастырудың
мүмкіндіктерін қарастырады. Дебеттік немесе несиелік қалдық бойынша
пайыздық мөлшерлемелер, мерзімдер, шекті мөлшерлер басқа шарттармен бірге
банктердің корреспонденттік қатынасы туралы келісім-шартпен анықталады.
Лоро-шотта пассивтік (несиелік) сальдоның қалыптасуы банк айналымында
корреспондент банк арқылы тартылған қосымша ресурстардың бар екендігін
білдіреді, ал активтік (дебеттік) сальдо-овердрафтың пайда болғанын , яғни,
корреспондент банкке несиенің берілуін білдіреді. Керісінше, ностро-шот
бойынша несие қалдығы айналымға овердраф туралы келісім-шартқа сәйкес басқа
банк қаражатының тартылғанын білдірсе, ал, дебеттік – осы корреспондент-
банкке өз қаражатының бір бөлігінің орналасқанын білдіреді.
Осылайша, лоро-шоты және ностро-шоты бойынша несие сальдосы банк
балансында оның (банктің) иелігіне корреспондент банктен кеп түскен
ресурстарды бейнелейді.
Клиент пен банк арасындағы келісімде қарастырылған қысқа мерзімді
несие (овердрафт) формасы ретінде болатын шот бойынша дебет сальдосы мен
шот иесінің шаруашылық қызметіндегі жағымсыз құбылыс ретінде болатын
клиенттің төлем тәртіптерін бұзуы, міндеттемелерді орындамауы және т.б.
салдарынан пайда болатын шот бойынша дебет сальдосын (жағымсыз сальдо) бір-
бірінен ажырата білу керек. Соңғы жағдайда банк клиентке қатаң санкция
қолданады – атап айтқанда, дебет сальдосы бойынша өсім-ақы, айып-пұл
өндіріп алады немесе бұл соманы жоғары пайызды өндіріп алумен мерзімі
ұзартылған ссуданың есебіне жатқызады; шот бойынша төлемдерді тоқтатып,
барлық түсімдерді банк алдында пайда болған берешектерді өтеу үшін
клиенттің шотына бағыттайды және т.б. Банктің мұндай қадамға баруын ақтауға
болады, өйткені, ол мұндай қадамға бармаса өзінің өтімділігі мен төлем
қабілетіне қауіп төнеді.
Көптеген екінші деңгейлі банктерде кездесетін талап етілмелі салым
ақшаның тартылған қаражат құрылымындағы үлес салмағы жоғары. Бұл, әдетте,
банк ресурсын қалыптастырудың ең арзан көзі. Талап етілмелі шоттардағы
қаражаттың қалдығы тұрақты түрде жұмылдырылмайды, кейде шектен тыс
өзгермелі болады. Қаражатын кез келген сәтте алуға құқығы бар шот иесінің
мұндай мүмкіндігі банк айналымында өтімділігі жоғары активтердің (кассада,
корреспонденттік шотта қаражат қалдығының) болуын қажет етеді. Өтімділігі
жоғары активтер банк айналымында өтімділігі төмен, алайда жоғары табыс
әкелетін активтердің үлесін кемітудің есебінен болады.
Осы себептерге байланысты банк талап етілмелі шоттағы қалдық бойынша
оның (шоттың) иесіне пайызды аз төлейді немесе мүлдем төлемейді. Алайда,
талап етілмелі шоттағы қаражат қозғалысының жоғары
болуына қарамастан қалдықты кемітпей-ақ оның ең аз шамадағы деңгейін
анықтауға әрі оны тұрақты несие ресурсы ретінде пайдалануға болады.
Мерзімді депозит шотына аударуға (банкке қаражатын орналастырған
клиенттің табысын арттыру және банктердің несиеге беретін тұрақты
ресурстарын қалыптастыру мақсатында болатын талап етілмелі шоттағы қаражат
үлесінің есеп айырысуы мына формула бойынша жүргізіледі:
А = ,
мұндағы А - депозиттік шотқа аударылуы мүмкін есеп айырысу және
ағымдағы шоттарда жыл бойы сақталған
қаражаттың
үлесі;
О орт. - есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттың бір
жыл ішіндегі орташа қалдығы;
О нес. - ағымдағы және есеп айырысу шоты бойынша бір жылдың
ішіндегі несиенің айналымы.
Мерзімді салым ақша – бұл банктің белгілі бір мерзімге тартқан
депозиті. Өзіндік мерзімді салым ақша мен алдын ала хабардар етілетін
мерзімді салым ақша бөліп көрсетіледі.
Өзіндік мерзімді салым ақшада қаражат банктің иелігіне келісім-шарт
бойынша белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен беріледі, ал оны
мерзімі толған соң иесі кез келген уақытта өндіріп ала алады. Мерзімді
салым ақша бойынша клиентке төленетін сый-ақының мөлшері депозиттің
сомасына, мерзіміне және салымшының келісім-шарт шарттарын қалай
орындағанына қарай белгіленеді. Салымшы салым ақшасын неғұрлым ұзақ
мерзімге әрі көп сомаға салатын болса, оның сый-ақы мөлшері де соғұрлым
жоғары болады. Қолданыстағы іс-тәжірибе мерзімді салым ақшаны 1, 3, 6, 9,
12 айға немесе одан да ұзақ мерзімге рәсімдеуді қарастырады. Мұндай
детальдық градация (бірте-бірте) салымшыларды өз қаражатын ұтымды
ұйымдастыруға және орналастыруға ынталандырады, сондай-ақ банктің өз
өтімділігін басқаруына жағдай жасайды.
Алынатын мерзімі алдын ала хабарланатын салым ақшада клиент өз
қаражатын келісім-шартта белгіленген мерзімде (1-3, 3-6, 6-12 және одан да
көп айларға тең) өндіріп алатынын банкке алдын ала хабарлап қояды. Салым
ақшаның пайыздық мөлшерлемесі алдын ала хабарланған мерзімге қарай
анықталады.
Мерзімді салым ақшаның сомасы қомақты сомамен анықталады, әрі келісім-
шарттың әрекет ету мерзімі ішінде өзгеріссіз қалады. Мерзімді салым ақша
ағымдағы төлемдер үшін пайдаланылмайды. Егер салымшы салым ақшаның сомасын
өзгерткісі келсе, яғни, оны кеміткісі немесе көбейткісі келсе, онда ол
қолданыстағы келісім-шартты бұзып, өз салым ақшасын алып, оны жаңа
шарттарымен қайта рәсімдеуіне болады. Алайда, ол салым ақша бойынша
қаражатын мерзімінен бұрын алатын болса, келісім-шартта қарастырылған
проценттің бір бөлігінен немесе одан толық айырылуы мүмкін. Әдеттегіше,
мұндай жағдайларда пайыздар талап етілмелі салым ақша бойынша төленетін
пайыздық мөлшеріне дейін кеміп кетеді.
Мерзімді салым ақшалар банк басшысы мен клиенттің (салымшының)
арасындағы келісім-шартпен рәсімделеді. Банктер әрбір салым ақша бойынша
типтік сипаты болатын депозиттік келісім-шарттың формасын дербес әзірлейді.
Келісім-шарт екі дана етіліп жасалады: біреуі салымшыда, екіншісі банктің
несие немесе депозит бөлігінде (банкте бұл жұмыс кімге тапсырылғанына
қарай) сақталады. Келісім-шартта салым ақшаның сомасы, оның (келісім-
шарттың) әрекет ету мерзімі біткеннен кейін салымшының алатын пайызы,
салымшының міндеттері мен құқықтары, банктің міндеттері мен құқықтары,
келісім-шартта айтылған шарттарды сақтаудағы тараптардың жауапкершілігі,
дау-таласты шешудің тәртібі қарастырылады. Көптеген банктер өздерінің ұсақ,
орташа немесе ірі клиенттеріне олардың деңгейіне қарай анықтайтын мерзімді
салым ақшаның ең аз шамадағы мөлшерін
белгілейді. Банк өз тарапынан келісім-шартта қарастырылған барлық шарттарды
уақытылы орындауға міндеттенеді. Егер келісім-шарттағы шартты бұзатын
болса, айталық, иесі қаражатын немесе ол бойынша пайызды уақытылы
қайтармаса айып-пұл немесе өсім-ақы төлейді. Банк пен клиенттің арасында
туындаған дау-талас төрелік сот тәртібімен шешіледі (егер салымшы жеке
тұлға болатын болса).
Мерзімді депозит пен талап етілмелі депозит арасындағы аралық
жағдайға жинақ ақша салымы ие. Әдетте, бұл операцияны жинақ ақша банкі
жүзеге асыратын, бүгінгі таңда ресурстар үшін жүріп жатқан қатаң
бәсекелестік күрес жағдайында бұл секторды екінші деңгейлі банктердің ссуда
нарығы белсенді түрде игере бастады.
Шетелдік іс-тәжірибе жинақ ақша операциясын депозиттік операциядан
бөлек қарастырады: Жинақ ақша салымын айрықшалап көрсететін ерекшелікке
оның иесіне салым ақшаның бар екендігін білдіретін куәліктің, көбінесе –
жинақ кітапшасының берілетіндігі жатады. Жинақ ақша депозиті ақшаны
жинақтауға қызмет етеді. Бұл арада төлемдер шотына орналастырылған немесе
белгілі бір мерзімге салынған ақша сомасы жинақ ақша салымына қатысты
болмайды.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: жинақ ақша
салымы ақшаны жинақтау мақсатында немесе ақшалай жинақты сақтау мақсатында
құрылады. Оның пайда болуы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады – ақшаны
үнемдеу ақшаны белгілі бір мақсат үшін жинақтау мерзімді салым ақшадан
түсетін табысқа қарағанда біршама төмен болса да, оның табыс деңгейі
айтарлықтай жоғары болады. Отандық іс-тәжірибеде жинақ-ақша салымына ең
алдымен халықпен жүзеге асырылатын операциялар, дәлірек айтсақ,
тұрғындардың мерзімді жинақ ақша салымына және азаматтардың талап етілмелі
шотына қатысты болады. Екінші деңгейлі банктер жинақ ақша банкісінің
тәжірибесімен қаруланып клиентураға қызмет көрсетудің түрлерін көбейтті.
Банктің балансында жинақ ақша салымы мерзімді жинақ ақшадағы баланс-
шотта ескеріледі. Салым ақша мерзімді салым ақшаға ұқсас рәсімделеді немесе
оның нақты салым ақша түрінің шартына қарай өзіндік ерекшелігі болады.
Мәселен, талап етілмелі жинақ ақша шоты жинақ кітапшасы түрінде рәсімделуі
мүмкін. Онда салым ақша бойынша барлық операциялар көрініс табады немесе
келісім-шартқа сәйкес клиентке дербес шоттан жекелеген үзінді көшірме
тұрақты түрде беріледі.
Ресурстар үшін жүріп жатқан бәсекелестік күресте банктердің
қолданатын маңызды құралына әр түрлі пайыз саясаты жатады, өйткені салым
қаражатынан алынатын табыс клиенттерді ынталандырады. Депозиттің пайыз
мөлшерлемесін әрбір екінші деңгейлі банк ҚР Ұлттық банкінің есептік
мөлшерлемесіне, ақша нарығының жағдайына бағдарланып әрі өздерінің
депозиттік саясатына қарай дербес белгілейді. Депозиттік шоттың жекелеген
түрлері бойынша табыстың шамасы салым ақшаның мерзіміне, сомасына, шоттың
өзіндік ерекшелігіне, тиісті қызмет көрсетулердің сипатына ауқымына және
клиенттің салым ақша шарттарын сақтауына қарай анықталады.
Талап етілмелі шотты иесі ағымдағы операцияларды орындау үшін
пайдаланады, бұл шот өзінде қалдықтың тұрақты түрде болмайтындығымен
сипатталады және бұдан осы шот тобы табыстылығының аз болуымен
айрықшаланады. Талап етілмелі шоттағы қаражаттың қалдығы бойынша ашсақ,
заңды тұлғаларға пайыз мүлдем есептелмеуі мүмкін. Бұл жағдайда, әдетте,
клиенттен кассалық есеп айырысу қызметі бойынша төлем алынбайды. Алайда,
табыстың болмауы оның иесін талап етілмелі шотттағы қаражатын азайтып,
артық соманы табысы көп салым түрлеріне (мерзімді салым ақшаға, құнды
қағаздарға және т.б.) орналастыруға ынталандырады. Осы шот түрінен
қаражаттың ағылуын (кетуін) болдырмау үшін көптеген банктер орташа
хронологиялық кезеңдегі қаражаттың қалдығына (әдетте тоқсан сайын) аздаған
пайыз есептейді. Кейбір банктер талап етілмелі шоттағы қалдықтың
тұрақтылығы үшін шоттағы қаражаттың ең аз шамадағы қалдығына жоғары пайызды
ұсыну арқылы немесе шоттағы қаражат қалдығын кемітпеуі үшін аса ірі сый-ақы
төлеу жолымен клиенттерді ынталандырып отырады. Бірқатар банк қаражат
қалдығының ең аз шамадағы мөлшеріне қарай пайыз мөлшерлемесін әр
тараптандыра бастады.
Жеке тұлғаларға ашылған талап етілмелі шот бойынша пайыздар іс
жүзінде міндетті тәртіппен белгіленді, алайда, ол бойынша табыс мерзімді
салым ақшаға қарағанда көп төмен болмақ.
Мерзімді салым ақша бойынша пайыздық мөлшерлемелердің мөлшерін
белгілеу кезіндегі анықтаушы факторға қаражаттың қанша мерзімге
орналастырылғаны жатады: қаражат неғұрлым ұзақ мерзімге орналастырылса,
пайыздық мөлшерлеменің деңгейі соғұрлым жоғары белгіленеді.
Банк салымшылардың қаражатын тарту үшін есептеу мен пайызды төлеудің
әр түрлі тәсілдерін пайдаланады. Олардың бірнешеуін қарастырып көрейік.
Табысты есептеудің дәстүрлі түріне жай пайыз жатады: есеп айырысудың
негізгі ретінде салым ақшаның нақты қалдығын және белгіленген кезеңділігі
пайдаланылады.
Пайыз, келісім-шартында қарастырылғандарға қарай салым ақша бойынша
табыс төленеді және есеп айырысу жүзеге асырылады.
Табысты есептеудің өзге түріне күрделі пайыз жатады (пайызға пайыз
қосу бойынша). Бұл жағдайда есеп айырысу кезеңі аяқталғанда салым ақшаның
сомасына пайыз қосылады және алынған шама салым ақшаның сомасыман
біріктіріледі (қосылады). Осылайша, келесі есеп айырысу кезеңінде пайыз
мөлшерлемесі бұрын есептелген табыс базасының жаңа,
өскен сомасына қолданылады. Күрделі пайыздарды табыстың нақты төлемі
салым ақшаның әрекет ету мерзімі біткеннен кейін төленетін жағдайда ғана
пайдаланған дұрыс болады.
Салымшыларға қаражаттың салымда болатын нақты уақытына қарай үдемелі
түрде өсетін процент мөлшерлемелері тартымды болады. Табысты есептеудің
мұндай тәртібі салымшыларды өз қаражаттарын банкте неғұрлым ұзақ уақыт
сақтауға ынталандырады, әрі салым ақшаны инфляциядан қорғайды.
Кейбір банктер инфляциялық ысыраптық өтемақысы ретінде процентті
мерзімінен бұрын төлеп қояды. Бұл жағдайда салымшы белгілі бір мерзімге
қаражатын орналастыру барысында өзіне тиесілі табысты сол сәтте (бірден)
алады. Егер келісім-шарт мерзімінен бұрын бұзылатын болса, банк салым ақша
бойынша процентті қайта есептейді және артық төленген сома салым ақшаның
сомасынан ұсталады.
Салым қаражатын тарту үшін екінші деңгейлі банктер шетелдік
тәжірибені қосымша пайдаланады, оның ішінде:
11. халықтың қаражатын тарту бойынша әр түрлі бағдарламаларды әзірлеу;
салымшылар мен клиенттерге кең ауқымды, оның ішінде, банк сипатындағы
қызметті (мәселен, медициналық қызмет көрсетудің элементі ұшырасатын)
көрсету;
11. тыныш мақсатты жарнаманы (пошта,телефон арқылы) пайдалану;
11. салым ақша мерзімі аяқталғанда сый-ақысы төленетін инвестиция
сипатындағы салым ақша бойынша жоғары процент мөлшерлемесін пайдалану;
11. тұрақты салымшыларға банкке адалдығы үшін сый-ақы төлеу;
11. банк пен клиенттің экономикалық мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік
беретін НАУ және САПС сипаттарындағы аралас шотты пайдалану.
АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде 70-ші жылдары салымшыға мерзімді салым
ақша бойынша төленетін пайызға қарағанда ең жоғары пайызды алуына кепілдік
беретін жинақ ақша шоты кеңінен тарады және өндіріп алу турасындағы
айналымдағы бұйрық ретінде болатын чекке ұқсас төлем міндеттемесін қою
арқылы шотты есеп айырысу шоты ретінде қатар пайдаланудың мүмкіндігі де
кеңінен тарады (negotiable order of withdrawal – Now). Нау-шоты атауын
иеленген бұл шот проценті төленетін ағымдағы смета болып табылады.
Одан ары АҚШ-тың екінші деңгейлі банктері өздерінің іс-тәжірибесіне
клиенттерге өте қолайлы қызмет түрін – жинақ ақша шотындағы қаражатты
ағымдағы шотқа (ең аз шамадағы ақша қалдығын ағымдағы шотта ұстау,
төлемдерді төлеу, овердрафты өтеу мақсаттарында) кедергісіз аударуға,
сондай-ақ, қаражатқа деген ағымдағы қажеттіліктен асып түсетін соманы жинақ
ақша салымына қайтаруға мүмкіндік беретін САПС-ты (automatic transfer
gervice – ATS) енгізді. Ағымдағы және жинақ ақша шотындағы баланстың
сақталуына және осыған орай, қаражат салымынан ең жоғары шамадағы табыстың
алынуына мүмкіндік беретін, яғни, клиент үшін ең қолайлы тәсіл осылайша
қамтамасыз етіледі.
НАУ және САПС шоттарына ұқсас шотты, отандық екінші деңгейлі банктер,
жеке және заңды тұлғалардың шотына қызмет көрсету процесінде пайдаланады.
Бұл арада жинақ ақша шотынан аударымдарды аудару барысында жинақ ақша шоты
бойынша ең аз шамада ұйғарылатын қалдықтың мөлшерін белгілеу мақсатқа
лайықты болады.
Депозиттік және жинақ ақша сертификаттары – мерзімді салым ақшаның әр
түрі.
Сертификат – бұл эмитент банктің ақшалай қаражаттың салымы туралы
салымшының құқығын немесе заңды мирасқорының белгіленген мерзімі
аяқталғанда салымшының салым ақша сомасын және ол бойынша есептелген
пайызды алуына мүмкіндік беретін құқықты айғақтайтын жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ ақша сертификаттарынан басқа салымшылардың
категорияларына қарай сертификатты мынадай белгілері бойынша жіктеуге
болады:
16. шығару тәсілі бойынша – бір жолғы тәртіппен немесе сериямен
шығарылатын;
16. рәсімделуіне қарай – атаулы, ұсынылмалы, айналыс мерзімі бойынша,
мерзімді, талап етілмелі.
Егер депозитті немесе салым ақшаны алудың мерзімі ұзартылса, онда
мұндай сертификат талап етілмелі құжат ретінде саналады және банк оны
иесінің алғашқы талап етуі бойынша төлеуі керек. Банк мерзімді сертификатты
сертификаттың сомасын және оның азайтылған мөлшерлемесі бойынша процентті
мерзімінен бұрын төлеудің мүмкіндіктерін қарастырады;
18. төлеу шарты бойынша: белгілі бір есеп айырысу кезеңі біткенше процент
жүйелі түрде (дәйекті) төленеді; сертификаттың өтелетін күнінде
процент төленеді.
Сертификатты өтеу үш тәсілмен жүзеге асырылуы мүмкін:
19. жаңа сертификаттарды шығару;
19. басқа салым ақша түріне немесе талап етілмелі шотқа қолма-қол ақшасыз
аудару;
19. қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар үшін).
Сертификаттарды шығаратын банктер оны шығарудың шартын және оны
айналысқа енгізудің шартын дербес анықтайды. Өз сертификаттарын шығарылған
шартымен тиімді орналастыру үшін банктер мыналарды назарға алуы қажет:
22. инвесторға процент мөлшерлемесінің деңгейі тартымды болуы керек;
22. салымшыға сертификаттың ең аз шамадағы шегі қолайлы болуы керек;
22. проценттік мөлшерлемелерді қарастыратын тетік икемді болуы керек;
22. шығарудың шарты стандартты (еселік атаулы құн, шығарылатын және
өтелетін күндері қолайлы) болуы керек;
22. атаулы құн төлемі үшін және проценттерді есептеу үшін берілетін
кепілдеме сенімді болуы керек;
22. сатып алушылар сертификаттың қандай шартпен шығарылғаны туралы
ақпаратпен таныс болуы керек, яғни, ауқымды жарнама жүргізілуі қажет;
22. жай депозит келісім-шартпен рәсімделген мерзімді салым ақшаға
қарағанда сертификаттың артықшылықтары көп:
1) сертификаттарды тарататын және айналысқа түсіретін қаржы
делдалдарының көптігіне қарай инвесторлардың да қатары артып
келеді;
1) сертификатты қайталама нарықта иесі басқа тұлғаға оны
(сертификатты) сақтағаны үшін біршама табысты алумен және мұнда
банк ресурсының мөлшерін өзгертпей мерзімінен бұрын сатуы мүмкін,
сонымен бірге иесі мерзімді салым ақшаны мерзімінен бұрын алатын
болса, бұл табыстың ысырапқа ұшырағанын, ал банк үшін –
ресурстарының бір бөлігінен айырылғанын білдіреді;
1) депозиттік сертификаттың иесі салық салынғанда өз табысының
азғантай үлесінен айырылады.
II – БӨЛІМ. Банктің ресурстарының қалыптастыру сипаты
2.1. Банктің меншікті капиталы
Екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы,
басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
еркшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды роль атқарады. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал
көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-
жабдық, жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті
капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал
есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті
капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған екінші деңгейлі банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір екінші деңгейлі банк
өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне
байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға
әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталы мынадай
баптарды құрайды:
1. жарғылық капитал;
1. резервтік капитал;
1. қосымша капитал;
1. банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
1. бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялдық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық
формаларда құрыла алады:
1. акционерлік банк формасында;
1. пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы
қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивидендт алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
a) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және
бөлінбеген пайдадан тұрады;
a) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға
арналады;
a) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент
алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірініші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
1. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
1. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz