Коммерциялық банктердің форфейтингтік операциялары
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларының мәні, түрлері ... ... 5
1.2 Қызметінің ұйымдастыру ерекшелігі,
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің лизингтік
операцияларының қазіргі жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Коммерциялық банктердің форфейтингтік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Қазақстанда коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақстанда коммерциялық банктердің факторингтік операцияларын
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктер — ақша айналыс жүйесін жүзеге асыруға, толық
бағалы ақшаларды қамтамасыз етуге, арнайы банктік әдістер барлық халық
шаруашылық кешенге әсер етуге бағытталған макроэкономикалық міндеттерді
шешетін банк жүйесінің ажырамайтын құрамдас бөлігі. Меншік капиталдың үлкен
мөлшерге ие банктер ірі инвесторларға айнала алады, яғни, халық
шаруашылығының дамуына тікелей әсер ете алады, құрылымдық қайта құрылуларға
белсенді қатыса алады және экономиканың көптеген салаларының
перспективаларын анықтай алуы мүмкін. Осылайша, елдің экономикасының нақты
секторының кәсіпорындары үшін өзінің қаржылық нәтижелер тиімді басқаратын
банктер ұдайы өндіріске шаруашылық субъектілерді инвестициялаудың, яғни
банктердің бар болу факті елдің кәсіпорындары үшін көрсетілетін қызметтерге
деген қажеттілікпен байланысты.[1]
2010 жылғы 27 ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының алтыншы
бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы
мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер
белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған
тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа
тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің
бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа
технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы
ұшқыр жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін
мәселеге айналуда.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктерінің рейтингтерінің
төмендеуі, олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне
жол берді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің қаржылық жағдайын талдау пайданы
арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша, бұл жерде
күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл жерде банк
активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара қатынасын дұрыс
түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта қысқарту, банк
қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді. Банк қызметінде
тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана табыссыздыққа ғана
емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше, банктік сектордағы
орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті қолданылатын шаралардың
кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден мүмкін. Демек, міне осы
сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік тәжірибеде болуы зерттеу
жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі нақтылай түседі.
Қаржылық нарықтың барлық субъектілерінің бір-бірімен
байланыс жағдайында банктердің банкроттығын болдырмау үшін
привентитивті шаралар қолдану керек. Бұл үшін қаржылық
нәтижелерді, табыстарды, шығындарды, балансты, макроэкономикалық жағдайды
талдау және оларға баға беру керек. Бүгінгі күнде, қаржылық нарықтың барлық
субъектілері, соның ішінде банктерді де бәсекелестік ортада қалу және
тиімді қызмет ету үшін дайындау мәселесі өте актуалды. Сонымен бірге,
коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін тандау тақырыбы жағынан жете
зерттеле қоймаған және теориялық пен тәжірибелік қарастыруды қажет етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - қаржылық операцияларын талдаудың
әдістемелерін қарастыру және олардың елдің ұдайы өндірістік секторының
жағдайына әсер етуін негіздеу болып табылады.
Осы мақсат келесі міндеттерді шепіуде қажеттілік тудырады:
– банктердің лизингтік операцияларын талдау;
– банктердің факторинтік операцияларын талдау;
– банктердің форфейтингтік опрацияларын талдау;
Екінші денгейлі банктердің қаржылық операцияларын талдауға бағытталған
жасалған талдаудың ең бастысы банктің қаржылық жағдайын жақсартуға қатысты
орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Өкінішке орай, екінші денгейлі банктердің қаржылық жағдайын талдау
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің
еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да, банктің қаржылық
жағдайын талдау, бағалау теориялық және тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен
оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару
тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың тақырыбын
таңдауға себеп болды.
І БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Банктің қаржылық жағдайын талдау мен бағалаудың мәні мен мазмұны
Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне талдау нәтижесі, жұмыс бағыты
үшін ең бір маңызды болып табылады. Осының көиегімен мемлекеттік реттеу мен
банк қызметін банк ішіндегі талдау мақсатымен қадағалау элементтерін
байланыстыру болып табылады.
Банк бір жағынан банктің қызметін қарапайым түрде елестетсек ол нарықты
экономиканың артериясы деп қарастыруға болады және мемлекеттік ақшалай
несиелік саясатының дәнекері деп білеміз. Банктің қаржылық қызметін талдау
Қ.Р Халық банкінің белгіленген нормативтерін және лимиттерін бақылай алады.
Екінші жағынан банктер табыс алу мақсатымен функционалданған коммерциялық
ұйымдар болып табылады.
Қаржылық нәтижені талдау – белгіленген нормативтердің орындалуын ғана
емес,қаржылық тұрақтылығын оның аспектілерін бөлек есебі арқылы бақылап
отырады.
Қаржылық нәтижедегі теориялық тұжырымдама әдістемесін талдау келесі
деңгейдегі негізге сүйенген жөн:
Активтер = қарыз капиталы + банктің жоғарғы деңгейдегі меншік капиталы
Үлкен шешімдерді дайындау үшін анықталған ақпаратты, барлық банктердің
активтері мен пассивтерінің ағымдағы жағдайының сипаттылығын, оның
келісімін, жеделдігін, олармен байланыстырылған тәуекелдерді өңдеу сонымен
басшылық дұрыс нақты ақпараттарды және белгіленген нақты уақыт режімінде
алып отыруы тиіс.
Барлық шарттар орындалуы үшін, банк қызметінің тиімділік мәнін жиынтық
алдын ала жеткізу, барлық басқарушылық шешімін коммерциялық банктің
қаржылық қызметінде экономикалық кешенін талдау деректерінің негізінде
алынуы қажет.
Коммерциялық банктің қаржылық қызметін талдауда технологиялар
тұжырымдамасын құруды суреттеу және оның бөлек аспектілерін,
қалыптастырылған мәселені ашу болып табылады.
Бұл деңгей банктің қаржылық нәтижесін анықтауға, оған әсер ететін
факторларды белгілеуге және банк қызметінің басқару тиімділігін пайда алып
келуіне көмектеседі.
Банктің қаржылық нәтижесін талдау объектісі ретінде - оның коммерциялық
қызметі, ал субъектісі ретінде – банктің өзі болып табылады.
Қаржылық нәтижелерді талдау мақсатында – банктің пайдалы қызметінің
резервтер өсімі, сонымен қатар дағдарысқа ұшырауына дейін мәселелердің
туындауына алып келуі және банктің келешек жұмысында осы ұсынылған негізі
ретінде қалыптастыру.
Банк стратегиясы келесі принциптерін қалыптастыруы керек:
– капиталдарды барынша төмен бағамен сатып алу;
– капиталды сату және тиімділік тұрақтылығының қызметі;
– банктік тәуекелдердің төмендеуі, сенімді клиенттерді іріктеу
жолымен айырылуы және кепіл алуы, әртараптандыру операциясы.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының нақтылығын бағалауда тек қана
экономика субъектісінің айырмашылығын мүдделік етпейді, елдің ақшалай-
несиелік тұрақтылығын қолдау мақсатымен қалыптасады. Өз капиталын салған
банк құрылтайшысыда оның қаржылық тұрақтылығына мүдделі болады.
Осылардың барлығы коммерциялық банктің мінез-құлық стратегиясын
өзгертуге мәжбүрлейді, тәуекелдер есебімен активтер портфелін, соншалықты
жоғарғы табысты операция емессоның ішінен бірыңғай сенімді табыс әкелуін
қадағалау. Осы шарттармен коммерциялық банктерді басқару технологиялық
процессте қиындап кетеді. Берілген орталық элементтер процесінің бірі
банктің қаржылық жағдайын талдауды өткізу ретінде қолданады. Осыған
байланысты банктің негізгі міндеттері шешіледі:
1. активтер құнының нақтылығын анықтау;
2. қаржылқ нәтижелеріне оның қызметіне әсер ететін факторларды талдау;
3. активтер сапасын талдау;
4. жеткіліктілік капиталын талдау;
5. пайдаллығын талдау;
6. басқарушылық шығынының сапасын талдау;
7. банк тәуекелдерінің басқарун талдау;
8. активтерді пайдаланудан түскен табыстарды талдау;
9. банк қызметінің тиімділігін талдау.
Банктің қаржылық қызметіне әсер ететін факторлар. Коммерциялық
банктердің қызметі өзімен бірге көптеген факторларға тәуелді жиынтық
процесті қалыптастырады. Егер бір фактор қаралмаған жағдайда басқа
факторларға әсер етеді, сонымен қатар негіздеме жеткіліксіз болып табылады.
Әр бір өзара тығыз байланыстағы факторлар, банк қызметінің қапжылық
нәтижесіне әртүрлі бағытта ықпал етеді. Ал бір фактордың кері әсер етуі,
төмендеуіне қабілетті немесе басқаларға дұрысдұрыс әсерін тигізеді.
Сондыұтан мынаған жіктеуге болады:
▪ сыртқы факторлар;
▪ ішкі факторлар.
Сыртқы факторларға жататындар: социалды-саясат жағдайы, жалпы
экономикалық жағдайы, қаржылық нарықтың жағдайы, банктік жүйенің даму
деңгейі.
Әлеуметтік-саясат жағдайы – үкімет пен ел президентінің ықпалымен
тұрақтылық саясаты және сонымен қатар ұлттық этникалық арақатынастың
аймақтық тұрақтылығын қалыптастырады.
Жалпы экономикалық жағдайына – экономиканың өнеркәсіп ахуалының табиғи
байлықтың қолда барының, тауарлардың бәсекегк қабілеттілігінің, қаржылқ
нарықтық жағдайының ұғымы жатады.
Қаржылық нарық жағдайы мыналарды анықтайды:
– активтік және пассивтік операциялардың Қ.Р Ұлттық банкінің қайта
қаржыландыру мөлшерлемесіне әсер етуші пайыздық мөлшерлеме, ақша
және қаржы нарығның табыстылығы, банкаралық бәсеке;
– шетел валютасының сұраныс пен ұсыныс көлеміне ұлттық валюта
бағамының әсері;
– несие эмиссиясы, ұлттық валютаны сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі, инфлияция қарқыны және құнсыздануды күту,Қ.Р Ұлттық
банкінің саясаты,ақша мссасына ұсыныс;
– банкаралық қызмет нарығындағы бәсеке.
Банк жүйесінің даму деңгейі мыналармен анықталады: жекешелік, банк
жүйесінің өтімділігі, салмды сақтандыру жүйесінің қолда бары.
Ішкі факторларға мыналарды жатқызуға болады: банктің жеке сипаттамасның
жиынтығы, банктің стратегиясы мен тактикасы және оның ішкі саясаты.
Банк қызметінің қаржылық нәтижесін мына факторлар көп әсерін тигізеді:
қызмет сипаты және ауқымы, құрылымы, тәуелсіздік деңгейі, қызмет тұрпаты.
Сонымен қызмет ауқымы көп болған сайын, активтер портфелін әртараптандыру
арта түседі. Ауқымды капиталданған банктер өсу үшін сенімді жағдайлар
жасап, клиенттерге кең түрде қызметтер ұсынады. Басқару капиталы бұл –
активтегі тәуекелдерді жабу жеткіліктілігін меншік капиталында
қалыптастыру.
Банктің қаржылық қызметін талдау бойынша ұйымның принциптері.
Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін – тартымды қорларға шығынның
арқатынасы мен орналастырылған табыстардың негізінен анықтауға болады. Банк
қызметінің нәтижелерін талдау ерекшеліктері пайдаллық көрсеткіштерін
анықтаумен шектелмеуге тиіс. Міндетті түрде қандай есепке табыс шамасының
нақты жетістікке жету керек екендігін анықтау керек.
Меншікті және тартымды капиталдар арақатынасын, олар өздеріне жүктелген
міндеттемелерін атқарып жатқандығын, тартымды және аралас қорларды уақтылы
қамтамасыз етілуін, актив пен пассив сапасының құрылымын, несиелік,
пайыздық, валюталық және тағы басқа банктік тәуекелдер пайда деңгейіне
қалай әсер ететінін білген жөн.
Мына белгіленген параметрлер тиімділік сапасын бағалай алады, келешекте
қандай өзгерістер болады және олар банктің табысы мен шығынының шамасына
әсерін және бір уақыт аралығында бірнеше мәселені алып кетуін қадағалау,
нашар капиталданған банктерде мәселелер тундауы мүмкін, банкротқа ұшырауыда
мүмкін.
Активтердің құрамы мен құрлымы оның сапасы, банктің пайдасы
мамандандырылғанына байланысты. Сонымен банкаралық несие нарығында үлкен
көлемде операциялар жүргізеді және пайыздық тәуекелі, тіркелген пайыздық
мөлшерлемесі бар, жоғарғы өтімді бағалы қағаздар жатады.
Егер банктер клиенттеріне үлкен көлемде қарыздар берсе, онда олар
несиелік тәуекелге бас тігеді. Банктер актив пен пассивтің өтемділігін
ескермеген жағдайда өтімділік тәуекелімен кездеседі.
Егер банк табысының құрылымында ауқымды бөлігін алып-сатар операцясы
орын алған жағдайда, сыртқы жағдаятынан біраз тәуелді екенін көпсетеді,
артынша жоғары тәуекелге ұшырауы мүмкін (мысалға, валюталық).
Ішкі фактордың тиімді қаржы нәтижесін алу маңызы, олар актив пен
пассивтің құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқарудағы тактикас
мен стратегиясын дұрыс таңдау болады.
Банктің қаржылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлар
жиынтығын анықтау үшін, алдымен айырмашылқ деңгейінің тиімділігін бағалаған
жөн: бөлек операциялар бойынша, бөлімшелер бойынша, соңында әрине барлық
банктер бойынша.
Сапалы талдау жүргізу үшін, міндетті түрде дұрыс және уақтылы
ақпараттар болғаны дүрыс. Ақпараттарды негізігі еік классқа бөлуге болады:
сыртқы және ішкі.
Функционалдаған банк ортасының жағдайы туралы мәліметтрін алу үшін,
сыртқы ақпараттар жүйесін қолданады. Бұл жағдайда нарықтағы әр түрлі
алымдар мен қорлану көздерінің, бәсекелес, клиенттер, нормативтік құжаттар
туралы мәліметтер алуы керек.
Сыртқы ақпараттқа қатыстылар:
1. қаржы статистикасы бұл – жергілікті және шетелдік нарықты нарықтық
мөлшерлемені орналастыру және жұмылдыру (валюта бағамы, бағалы
қағаздар нарығындағы табыстылық бағамы, депозит пен несие бойынша
пайыздық мөлшерлемесі, қайта қаржылындыру мөлшерлемесі, LIBOR және
тағы басқалары);
2. баланстар, табыс пен шығын туралы есебін, басқа да қаржылық есебін,
банктік бәсекемен, клиенттермен, банктік корреспонднттермен және басқа
конрагенттермен құрастыру;
3. заңды және нормативті құжаттар;
4. сыртқы ақпараттар көмегімен сыртқы экономиканың дамуымен болжау және
банк жұмысына мүмкін жағдацдағы өзгерістердің әсерін анықтауға болады.
Сыртқы ақпарат банк жағдайын салыстыру үшін, басқа банктермен
салыстыра отырып қызметінің тиімділігін және оның нарықтағы орнын
анықтай қажет.
Ішкі ақпараттар жүйесі банктің ішкі істерін анықтауға көмектеседі:
▪ бухгалтеплік есебінің мәліметтрі;
▪ статистикалық және қаржылық есебінің белгіленген формалары;
▪ есеп берудің ішкі формалары;
▪ банкпен отырған келісім-шарттары;
▪ аудиторлық қызметпен шарттасу.
Барлық ақпараттар банктің экономикалық талдау қызметіне келіп түсуі
керек. Мұндай қызметтер коммерциялық банктерге басқаатаумен болады. Банк
құрылымында экономикалық талдау қызметінің тығыз өзара әсері және ішкі
аудит пен бухгалтерлік есеп қызметімен жоспарлауға қол жеткізу керек. Ірі
банктердің әр департаментінде аналитикалық қызметрі бар, өздерінің
қызиетінебағыт көрсетеді.
Мұндай құрвлвм жеткіліксіз қатарында болады. Мысалға, төлемдердің
функциясы, департаменттерді талдау және банкті талдау қызметі жиі басылып
шығады. Көп уақыттарын және жұмыс күшінің қаражаттарын әдіснамамен елісуге
және бөлімдер арасындағы есеп нәтижелеріне көп күштерін жұмсайды.
Банк құрамында бухгалтерлік, аналитикалық және аудиторлық қызметтер
бөлек департаменттер құрса, онда ол оңтайлы болып есептелінеді. Департамент
банк басқармасының төрағасын басқарады және бір уақытта экономикалық талдау
және жоспарлау басқармасының бастығы болып отырады. Бұл басқарма бөлімінде
экономикалық талдау жиынтығында әр түрлі департаменттер қызметінің
аналитикалық , топтастыруын көрсеткен жөн (несие беру, клиенттерге қызмет
көрсету және тағы басқалар). Осы арқылы алғашқы ақпарат есеп пен аудитті
талдау департаментіне келіп түседі. Арықарай ақпараттар бухгалтерияда
іріктеліп жүйелендіреді, ешқандай қосымша іріктемесіз талдауға жарамды бөлу
үшін қажет.
Экономикалық талдау қызметі келесі функцияларды орындайды:
1. есеп беруді талдау және құрастыру;
2. қызметті жоспарлау және бақылау;
3. басқарушылық шешімін бағалау және ақыл-кеңес беру (консалтинг);
4. тиімділік қызметін бағалау;
5. алғашқы әдіснама құрал-жабдықтарын банктің әрбір бөлімшелері үшін
әзірлеу.
Эконмикалық талдау бойынша мамандардың қатысуынсыз, басқарушылық
шешімін қабылдауға мамандардың есептеу деректерімен тоқтап қалмау керек.
1.2 Коммерциялық банктердің функциялары мен операциялары
Коммерциялық банктердің экономикалық мәні олардың атқаратын
қызметтерінен (функцияларынан) көрініс табады. Банктердің негізгі
операцияларын топтастыра отырып, олардың атқаратын негізгі қызметтерін
қалыптастыруға болады:
ақша қаражаттарын шоғырландыру және жұмылдыру;
несиелеу және дәнекершілік (делдалдық) қызмет көрсету;
экономикадағы есеп айырысуларды және төлемдерді жүргізу;
бағалы қағаздардың эмиссиясын және олардың орналстырылуын ұйымдастыру;
клиенттерге кеңес беру қызметін жүргізу.
Уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және оларды капиталға
айналдыру – бұл коммерциялық банктердің ең көне қызметтерінің бірі. Заңды
және жеке тұлғалардан тартылған ақша қаражаттары, бір жағынан, олардың
иелеріне (салымшыларға) пайыз түріндегі табыс алып келеді, ал екінші
жағынан, – несиелік операцияларды жүргізу үшін ресурстық базаны
қалыптастырады. Жұмылдырылған ақша қаражаттары алуан түрлі экономи-калық
және әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалуы мүмкін. Ақша қаражат-тарын
жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру процесі дәл осы банктер арқылы
жүргізіледі.
Коммерциялық банктердің тағы да бір маңызды қызметі – несиелік және
дәнекершілік (делдалдық) қызмет көрсету. Уақытша бос ақша қаражат-тары бар
тұлға мен қарыз алушы тұлға арасында көптеген бөгеттер бар. Біріншіден,
қарыз берушінің қолында бар және қарыз алушыға қажетті қаражат көлемі
бірдей бола бермейді. Екіншіден, қарыз алушыға қажетті қаражаттар оның
қалаған уақытында бос бола бермейді. Үшіншіден, қаражат иесі қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қажетті деңгейде қамтамасыз етілмеген,
ал бұл соңғысының төлем қабілетсізігінің тәуекелін өсіре түседі.
Коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерлер қызметін атқара отырып, аталған
қиындықтарды шешіп беруге қабілетті. Банктер қоғамдағы уақытша бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, оларды мұқтаж тұлғаларға қажет кезінде несиелік
негізде ұсынып отырады. Банктік несиелер экономиканың түрлі салаларына
бағытталады, өндірістің өсуіне септігін тигізеді. 1
Кез-келген мемлекеттің экономикасы ұйымдастырылған және белгілі бір
тәртіпке келтірілген төлем жүйесінсіз қызмет етуі мүмкін емес. Осы тұр-
ғыдан банктердің есеп айырысуларды және төлемдерді жүргізудегі ролі
айтарлықтай маңызды болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар арасын-дағы
есеп айырысулардың басым бөлігі қолма-қолсыз ақшаның көмегімен жүргізіледі.
Банктер, төлемдер жүйесінде дәнекерші ретінде қызмет көрсете отырып,
клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысуды жүзеге асырады, шоттарға ақша
қаражаттарын қабылдайды және барлық ақшалай түсімдер мен төлемдердің есебін
жүргізіп отырады. Төлемдерді банктерде орталықтан-дыру айналым шығындарын
үнемдеуге септігін тигізеді, ал төлемдердің жылдамдығын және сенімділігін
арттыру үшін қазіргі таңда есеп айырысу-дың электронды жүйелері енгізілуде.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар, дәлірек айтар болсақ, акциялар
мен облигациялар, шығаруды және оларды орналастыруды жүзеге асыра отырып,
эмиссиялық қызметті атқарады. Сонымен қатар банктер қаражаттарды өндірістік
мақсатта да қолдануы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығы несие жүйесін
толықтырып отырады және онымен өзара қатынасқа түседі. Ұзақ мерзімді
қаражат көздерінен мұқтаждық көріп отырған кәсіп-орындардың тапсырысы
бойынша бағалы қағаздардың түрлерін, шығару шарттарын, мерзімін, мөлшерін
анықтауды, сонымен қатар оларды орналас-тыруды өз міндеттеріне алады.
Банктер шығарылған бағалы қағаздарды өз атынан және өз қаражаттарына сатып
алып, оларды сатып алушыларға (клиенттерге) ұсынады.
Коммерциялық экономикадағы құбылыстар мен өзгерістер туралы толық
ақпараттарға, сонымен қатар банктер мемлекеттегі экономикалық жағдайды
бақылау мүмкіндігіне ие. Бұл банктерге клиенттерге қаржылық кеңес беру
қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Банктер кәсіпорындар-дың қаржылық
жағдайын, бухгалтерлік есебінің жағдайын талдайды, даму стратегиясын
бақылайды және табысты арттырудың мүмкін болатын бағыттарын анықтайды.
Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер клиенттің
жаңа акцияларының эмиссиясының болашағын (перспективасын) және оларды
орналастырудың нақты мүмкіндігін бағалай-ды, клиенттерге бағалы қағаздарды
сатып алатын фирмаларды таңдау жөнін-же кеңестер береді. Коммерциялық
банктер бұдан өзге де көптеген қызметтер бойынша кеңестер береді: есеп-
шоттар ашудан бастап ақша және тауар нарықтарында операциялар жасауға
дейінгі сұрақтар бойынша клиенттерге көмек көрсетеді.
Банктердің операциялары өздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Банктерді уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыратын және оларды қайтарымды
негізде орналастыратын мекеме ретінде қарастыру олардың қызметінде активтік
және пассивтік операцияларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Пассивтік операциялардың көмегімен банктер өздерінің ресурстарын
қалыптастырады. Дәлірек айтар болсақ, банктің пассивтік операциялары
дегеніміз – бұл банктің депозиттер мен салымдарды, өзге банктерден несие-
лерді тартумен, құнды қағаздар эмиссиясымен және өзінің ресурстарының
артуына алып келетін басқа да қызметтерімен байланысты операциялар болып
табылады. Пассивтік операцияларды жүргізудің мақсаты банк ресурс-тарын
қалыптастыруға және арттыруға келіп тіреледі, сол себепті олардың маңызы
банктер үшін өте үлкен. Банктің пассивтік операцияларына мыналар-ды
жатқызуға болады:
заңды және жеке тұлғалардан қаражаттар тарту (депозиттік опера-циялар);
басқа банктерден қарыз қаражаттар тарту (банкаралық несие), соның ішінде
Орталық банктен орталықтандырылған несие алу;
бағалы қағаздар шығару және орналастыру;
түрлі мақсатты қорлар қалыптастыру мақсатындағы банк табысынан аударымдар.
Пассивтік операциялардың банк үшін ең маңыздысы депозиттік опера-
циялар болып табылады, өйткені банк ресурстарының басым бөлігін заңды және
жеке тұлғалардан тартылған мерзімді және талап етілгенге дейінге депозиттер
құрайды. Депозиттердің аталған түрлерінің арасында үлкен айырмашылықтар
бар. Мерзімді депозиттер банкке белгілі бір мерзімге салы-нады. Осы мерзім
біткенше аталған қаражаттарды қорықпастан активтерге орналастыра алады. Ал
талап етілгенге дейінгі депозиттерді активтерге орналастыру бойынша банкте
бұндай сенімділік болмайды, өйткені клиент кез-келген уақытта оларды
қайтаруды талап етуі мүмкін. Сонымен қоса, мерзімді депозиттер бойынша банк
келісім бойынша салымшыларға пайыз-дық табыстар төлейді, бұл клиенттің
депозит салудағы басты мақсаты болып табылады. Талап етілгенге дейінгі
депозиттер пайыздық табыс табуды көздемейді. Заң талаптары бойынша барлық
шаруашылық субъектілері уақытша бос ақша қаражаттарын банкте сақтауы тиіс.
Осыған байланысты банктік есеп-шоттардағы қаражат қалдықтары талап
етілгенге дейінгі депо-зиттерді қалыптастырады.
Бағалы қағаздар шығару арқылы банктер, біріншіден капитал нарығы-нан
қаражаттар тартады (облигациялар, вексельдердің көмегімен). Екіншіден,
акциялар шығару арқылы банктер өзінің бастапқы (жарғылық) капиталын
қалыптастырады. Сол себепті банктің жарғылық капиталын акционерлік капитал
деп те атайды. Меншікті капиталды әрі қарай арттыру қосымша акциялар шығару
арқылы немесе банктің табысынан аударымдар арқылы жүзеге асырылады.
Меншікті капиталды арттыру көздері ретінде өткен жылдардың табыстары, түрлі
қаржы қорлары (резервтік қор, даму қоры) қолданылады. Ресурстарды
қалыптастыру көздерінің құрылымында меншікті капиталдың үлесі үлкен емес,
жалпы капиталдың небәрі 10-12% құрайды, ал тартылған (қарыз) қаражаттардың
үлесі 88-90%-ға жетіп жығылады. Бұл банктің пассивтік операцияларының
маңыздылығын дәлелдеп береді.
Ресурстар тартудың депозиттік емес көздеріне мыналарды жатқызуға
болады: банкаралық нарықта несие тарту; бағалы қағаздарды қайта сатып алу
құқығын қарастыратын келісімдер; вексельдерді есепке алу; Орталық банктің
несиелері; банктік акцептілерді сату; коммерциялық бағалы қағаздар шығару;
еуродоллар нарығында қаражат тарту; облигациялар шығару.
Табыс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатында пассивтік
операцияларды нәтижесінде жұмылдырылған қаражаттарды орналастыру банктердің
активтік операцияларының мәнін анықтайды. Банктердің негізгі активтік
операциялары мыналар:
шаруашылық субъектілерін және халықты несиелеу операциялары;
бағалы қағаздар сатып алу (инвестициялық операциялар);
шаруашылық субъектілері арасында есеп айырысу және төлемдерді жүзеге асыру
(кассалық операциялар);
басқа да активтік операциялар (лизинг, банкаралық несие және т.б.).
Банктің активтік операцияларының құрамында несиелік операциялар
жетекші орын алады. Жекелеген банктерде несиелік операциялардан алған
табыстарының үлесі жалпы банк табыстарындағы 80% және одан да жоғары болып
келеді. Банктік несие – бұл банктің белгілі бір мерзімге қаражаттар беруді
және қайтарып алу құқығын қарастыратын экономикалық қатынастар болып табы-
лады. Бұл қатынастар несиелік капиталдың банктен (кредитордан) қарыз
алушыға (дебиторға) қатысты ақша қозғалысын қамтиды. Қарыз алушылар ретінде
кәсіпорындар мен халық қарастырылады. Кәсіпорындарға берген несиелер
аталған кәсіпорындардың және жалпы экономиканың дамуын қам-тамасыз етуі
тиіс. Бұл несиенің экономикалық ролін анықтайды және банктің несиелік
операциялардан жоғары табыстар алуының маңызды шарттарының бірі болып
табылады. Халыққа берілген несиелер тұтыну деңгейін және тауарларға деген
сұранысты арттырады. Соңғы кездері кеңінен дамып келе жатқан несиелердің
түрлерін де атап кету керек: жылжымайтын мүлік сатып алуға, тұрғын үйді
жөндеуге және қайта құруға берілетін несиелер, фермерлік мақсаттағы
несиелер, оқу үшін берілетін несиелер және т.б.
Инвестициялық операцияларды жүзеге асыру барысында банк бағалы
қағаздарға қаражаттар сала отырып немесе бірігіп шаруашылық жүргізу
құқығына ие бола отырып инвестор ретінде қызмет етеді. Аталған операция-лар
экономикалық тұрғыдан өндіріске тікелей ұзақ мерзімді қаражаттар салумен
байланысты болып келеді. Инвестициялық операциялар банктерге экономикалық
жағдайларға байланысты түрлі табыстар алып келеді: эконо-микалық қолайлы
және тұрақты жағдайларда инвестициялық қызметтен түсетін табыстардың
мөлшері артады, керісінше, дағдарыс жағдайларында банктер инвестициялық
қызметті негізінен табыс табу үшін емес, өз қолындағы қаражаттарды сақтап
қалу мақсатында жүзеге асырады.
Кассалық операциялар – бұл қолма-қол ақша қаражаттарының қозғалысымен,
ақша қаражаттарын түрлі активті шоттарда қалыптастырумен, орналастырумен
және қолданумен байланысты операциялар болып табылады. Бұл банктердің
ежелден бері орындап келе жатқан операция-ларының бірі. Қажетті мөлшерде
кассалық активтердің бар болуы – коммерциялық банктердің қалыпты қызмет
етуінің маңызды шарттарының бірі болып табылады. Банктер қолма-қол ақша
қаражаттарын валюталарды айырбастау, салымдарды қайтару, несиелік сұранысты
қанағаттандыру, операциялық шығындарды жабу, еңбекақы төлеу,
контрагенттердің қызметін төлеу секілді түрлі мақсаттарда қолданады.
Жеткілікті мөлшерде ақша қаражаттарының болмауы банктің беделін түсіріп
жіберуі мүмкін. Кассалы қаражаттардың мөлшеріне инфляцияның тигізетін әсері
өте қауіпті. Инфляция ақшаның құнсыздану қаупін арттырады, сол себепті
оларды тезірек айналымға жіберген дұрыс. Инфляцияның салдарынан кассадағы
ақша қалдықтары да үлкен мөлшерде қажет болады
Банктер сонымен қатар комиссиялық операцияларды жүзеге асырады, яғни
клиенттердің есебінен олардың түрлі тапсырыстарын орындайды және
белгіленген мөлшерде комиссиялық табыс алады. Бұндай тапсырыстар бір
мемлекет ішіндегі және мемлекет арасындағы ақша аударымдарымен байланысты.
Клиент банкке өзінің шотынан ақша қаражаттарының белгілі бір сомасын басқа
бір шотқа (тұлғаға) аудару туралы тапсырыс (өтініш) береді. Ақшаны аудару
процесі біткеннен кейін банк көрсеткен қызметі үшін клиенттен комиссиялық
төлем талап етеді.
Факторингтік операциялар дәнекершілік операцияларға жатады. Бұл
операция шеңберінде банк клиенттің қарыздық талаптарын (дебиторлық қа-
рызын) сатып алады және осы қарызды өндіріп алу міндетін өз мойнына алады.
Сәйкесінше, коммерциялық негізде берілген несие үшін пайыздық төлемдер
банктің табысын қалыптастыратын болады. Әдетте коммерциялық банктер
дебиторлық қарыздың 80% мөлшерін ғана төлейді.
Комиссиялық операциялардың тағы бір түрі – сенімгерлік операциялар.
Бұл операция шеңберінде банк клиенттердің тапсырысы (өтініші) бойынша
олардың мүлкін сақтау, жеткізіп беру және басқару міндеттерін мойнына
алады. Сенімгерлік сақтауға берілген мүлік ақша, бағалы қағаздар, құжат
немесе заттай түрінде де болуы мүмкін.
Соңғы уақытта банктер көптеген арнайы мамандандырылған несие ұйымдары
тарапынан орасан бәсекелестікке тап болып отыр. Бұндай несие ұйымдарының
қатарына шағын несиелік ұйымдарды, инвестициялық үлестік қорларды,
ломбардтарды, лизингтік компанияларды жатқызуға болады. Аталған ұйымдар
банктерді жаңа өнімдер мен қызметтерді іздестіруге, олардың санын
арттыруға, клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыруға, яғни өз қызметін
жетілдіруге итермелейді.
Қазіргі жағдайларда коммерциялық банктердің қызметтерін (функция-рын)
кеңейту тенденциясы жалғасуда. Несие нарығында өз орнын нығайта түсу үшін
олар өздеріне тән емес операцияларды да белсенді түрде жүзеге асыруда,
дәстүрлі емес қаржы салаларына меңгеру үстінде. Осылайша банк-тердің
экономикадағы ролі артып келеді.
ІІ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің лизингтік
операцияларының қазіргі жағдайына талдау
Бүгінгі күні Қазақстанның лизингтік нарығында екінші деңгейдегі
банктермен ашылған 8 лизингтік компания жұмыс жасауда. Сонымен қатар кейбір
отандық банктермен қатар шетелдік банктер де, соның ішінде ТАИБ Қазақ Банкі
де лизингтік операцияларды іске асырады.
Қазақтандағы банктік лизингтік компаниялар түрлері және олардың
кұрылтайшы бакктері туралы төмендегі 1-кестеден көруге болады.
Кесте 1 – Қазақтандагы банктік лизингтік компаниялар түрлері
Компанияның аталуы Тіркелу уақыты Банк
Альянс лизинг АҚ Тамыз, 2002 Альянс Банк АҚ
БТА ORIX Лизинг АҚ Тамыз, 2000 БТА Банк АҚ
Халық лизинг АҚ Қазан, 2000 Қазақстанның Халық
Банкі АҚ
Центрлизинг ЖШС Қаңтар, 2002 БанкЦентрКредит АҚ
Нұр-ИнвестЛизинг ЖШС Қазан, 2000 НұрБанк АҚ
Темірлизинг АҚ Қыркүйек, 2002 Темірбанк АҚ
АТФ Лизинг АҚ Қараша, 2000 АТФ Банк АҚ
Альфа-Лизинг Компаниясы Тамыз, 2003 Ресейлік Альфа Банк
ЖШС
Ескерту – қарастырылған мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Қазақстанда лизинг қызметі 2000 жылдан бастап белсенді түрде дами
бастады. Бұдан лизинг шарттарының негізгі үлесі Казагрофинанс лизинг
компаниясына қарасты болды да, оган мемлекеттің катысы үлкен болаы.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен
елдің жетекші банктері құрған лизингтік компаниялардың саны тез өсті.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының нарығында 20 лизингтік
компаниялар жұмыс жасауда. Астана қаласында 4 лизингтік компания (Астана
финанс, Астық лизингтік компаниясы, КазАгроФинанс және Агромашлизинг),
Қарағанды қаласында 1 (Қарағанды лизинг компаниясы) және Алматыда 10
(Центрлизинг, Альфа-лизинг, Нұр-Инвест, Халық лизинг,
Темірлизинг,Казтранслизинг, Альянс лизинг, БТА лизинг, АТФ лизинг және
Медикал лизинг групп) лизингтік компаниялар жұмыс істеуде.
Лизингтік қызметтер нарығында қазіргі кезде ең ірі қатысуы
КазАгроФинанс лизингтік компаниясы. Ол ауыл шаруашылығын қаржыландыру
үшін құрылған мемлекеттік компания. Қаржыландыру көзі төмен пайыздык
қойылыммен (2-3%) және жылдық 5-6% қамтамасыз ететін, лизингтік төлемдері
жыл сайын өтелетін мерзімі жеті жылға дейін, ресурстарды ұсынатын
мемлекеттік бюджет болып табылады. Лизинг алушыларға қойылатын жетерліктей
қатаң талаптар мен Ауыл шаруашылық министрлігімен және басқа мекемелермен
келісуді қажет ететін бюрократтық шаралар машиналарды жеткізуде
қиындықтарды туғызады.
Қазақстандық лизингтік компаниялардың көзқарастары бойынша 2000 жылға
дейін Қазақстандағы лизинг жаңадан туылган кездегі қалпында болып келді.
Азаматтық кодексте лизингтік қатынастарды қамтамасыз ететін заңдылық және
лизинг туралы арнайы заңның қабылдануын талап етті. Бұл оқиғаны күтуге 2
жыл уақыт керек болды, Қазақстан Республикасында 1999 жылы 1 шілдеде
Азаматтық кодекстің ерекше бөліміқабылданды, мұндамүліктік қарыз
келісімінің түрлері секілді, лизингке байланысты көптеген сүрақтары корініс
тапты. Ресей Азаматтық кодексынан (АК) Қазақстан АК-нің айырмашылыгьі
лизингке жер де берілетін болды, бұл әрине Қазақстанда көзгалмайтын мүлік
лизингінің дамуына әсер етеді.
Егер постсоветтік кеңестіктегі басқа елдермен салыстырганда, Қазақстан
Республикасының салық заңы лизингке жақсы әсерін тигізеді: Соңғы жылдары
нарықта лизинг қызметінің динамикалық дамуына әсер еткен жеңілдіктер
қабылданды. Оны келесі диаграммадан көруге болады (1-сурет).
Сурет 1 – Орта Азия және Қазақстан елдеріндегі лизингтік мәмілелердің
көлемі
Ескерту – Leaseuropе европалық лизинг компаниясының мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған [64]
2009-2010 жж. Қазақстанда лизинг қатынастарының өсу тенденциясы
байқалса, жылдық өсу қарқыны 51% өсіп, 170 млн. долл. кұрады, Өзбекстандагы
лизинг бизнесінің өсу қаркыны 75% өсіп, жыл соңында 88 млн. долл. тең
болды. Ал Қырғызстанмен Тәжікстандағы лизинг бизнесінің жагдайын талдайтын
болсақ, онда 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда, бұл қатынастар бәсеңдей
түскенін байқай аламыз. Бұл елдегі түрақсыз саяси жагдай мен несиелеудегі
жоғары тәуекелділік факторларының әсерінен қалыптасқан жагдай деген
ойдамыз.
Дамыған елдерде ортақ көлемде инвестицияларда лизинг үлесі негізгі
капиталдың 20-30%, ал дамушы елдерде 5-15% құрайды. Егер ортақ көлемді
инвестицияда лизинг 4 % дәрежесіне дейін оссе, онда болашак 3-4 жылда
лизинг нарығы көлемінің көрсеткіші 650 млн АҚШ долларын құрайды. Егер ЕҚКДБ
болжамына сәйкес. Бұл көрсеткіш 10% жетсе лизинг 1,4 млрд АҚШ долларының
көлемінде болады. Лизинг индустриясының даму динамикасын жақсарту үшін,
және үлкен пайдалылығын көру үшін, лизинг операцияларын қадагалап отыратын
заң жүйесіне кейбір түзетулер енгізуге тура келеді.
Еліміздегі лизингтің дамуына әсер ететін заң базасын құру, барлық
ондіріс секторының дамуына себепті болады, қосымша жұмыс орындары мен
бюджетке түсетін салықтардың көбеюінен басқа, Қазақстан экономи.касының
шикізат экспортынан тәуелсіздігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстандағы ЖІӨ-дегі лизингтің үлесі туралы мәліметтер келесі кестеде
берілген.
Кесте 2 – ЖІӨ-гі лизингтің үлесі
Көрсетікіштер 01.01.2007ж.01.01.2008ж.01.01.20 09ж01.01.2010ж
.
ЖІӨ-гі лизингтің
үлесі, % 0,28 0,40 0,44 0,52
Негізгі қорларға
салынатын инвестициялар
көлеміндегі 1,01 1,53 1,52 1,86
лизингтің үлесі, %
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде құрастырылған
Қазақстан қаржылық лизинг нарығының алдағы уақытта қарқынды дамуын
көрсететін барынша ұқсас қаржылық қызметтер нарығыбар ТМД елдері арасында
ЖІӨ көлемінде лизингтік қызметтің ең аз үлесін алып отыр.
Лизингтік нарықтың мұндай қарқынмен даму өндірістің негізгі
құралдарының жоғары дәрежеде төзуы, жаңа өндірістің дамуы, алдыңғы
жылдардағы карқынды құрылыстың дамуымен, сондай-ақ мемлекеттің қолдауымен
тікелей байланысты.
Бірақта, Қазақстанда біршама лизингтік операциялардың көлемі өскенімен,
лизинг негізгі құралдардың жаңаруын қаржыландырудың толық қанды құралына
айнала алмай отыргандыгы жасырын емес. Сарапшылардың багалауынша лизингтік
операциялардың көлемі 2005 жылы 22 млн АҚШ долларын құраса, ал 2011 жылы
оның көлемі 1 600 млн АҚШ долларына жуық шаманы құраған.
2011 жылы лизинг арқылы негізгі құралдарға салынған инвестициялардыц
сомасы 6,2% құрады. Ал Германияда аталган көрсеткіш 18%, Ұлыбританияда 38%,
Швецияда 28% және Ирландияда 25% құрап отыр. Халықаралық тәжірибеге
сүйенетін болсақ, аталган бизнестік біздің елімізде болашағының барлығына
күмән келтіруге болмайды.
Лизингтік қызметті құқықтық жағынан қамтамасыз ету міндетті түрде
керек, бірақ лизинг даму шарты жеткіліксіз. Лизингтік сектордың қалыптасуы
- жұмыс істеуді қажет ететін экономикалық шарттарга тэуелді және алгашқы
кезекте кіші және орта кәсіпкерлікті инвестициялауды қаржылық
институттардың мүмкіндіктері.
Сурет 2 –ТМД елдері арасында ЖІӨ көлемінде лизингтік қызметтіңең аз
үлесі
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Шындығында Қазақстандағы лизингтік нарықтың даму негізі 2000 жылы
Қаржы лизингі туралы заңның қабылдануымен байланысты болды. Лизинг нарығы
қаржы нарығының ең бір тез дамып отырған нарығының біріне жатады. 2005 және
2011 жылдар аралығында лизингтік операциялар көлемі 75 есеге өскен (3-
сурет).
Қазақстан үшін экономикалық өсуде. Соңғы үш жылда жоғары қарқын
көрсетілген, кәсіпкерлік құру мен инвестиция тартудын негізгі механишініи
бірі лизинг болу керек, бұган оның барлық жетістіктері бар. Лизинг дамуының
оңтайлы шарты Қазақстанда жергілікті өнеркәсіп пен инвестиция
көлемінлизингтен ортақ дүниежүзілік пропорцияға дейін әкелді. Алайда
Қазақстандағы лизинг секторының өсуі бүгінгі күні оның пөтенциалымен
саластыруға келмейді. Оның себебі – қаржы ресурстарына шектеулік, сонымен
бірге лизинг механизмі арқылы кіші және орта кәсіпкерлікті қаржыландыру көп
инвестиция қажет етеді.
Ендігі жерде лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы
ұиымдастырудың ерекшеліктеріне тоқталайық.
Қоғамдағы және кәсіпорындардағы еңбек бөлінісінің деңгеиіне және елдегі
лизингтік қатынастардың даму сатысына байланысты жалпы экономика
салаларындағы әртүрлі шаруашылық субъектілерінің арасындағы лизингтік
қатынастардың ұйымдастыру формаларын анықтау мүмкіндігі туады. Осы
формалардың бірі лизингтік қатынастарды банктік кұрылымдар арқылы
ұйымдастыру болып табылады. Мұндай жағдайда лизингтік қатынастар тікелей
банктер немесе банктердің еншілес лизингтік компаниялары арқылы
ұиымдастырылады.
Сурет 3 – Лизингтік операциялардың жалпы көлемі
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде құрастырылған
Жалпы банктік тәжірибеде коммерциялық банктер мен лизингтік компаниялар
арасындағынесиелік қатынастар әртүрлі формаларда кұрылуы мүмкін [65, 77
б.]:
1. Банктер лизингтік компанияларга олардың жүргізетін әрбір
опрациялары бойынша клиенттің төлем және несиелік кабілетілігіне
толық талдау жасалғаннан кейін кепілдендірілген несиелер береді
және мұндай несиенің мерзімі әдетте лизингтік келісімшарттың
мерзімімен толық сәйкес келеді.
2. Банктер лизингтік компанияларға кез келген қарыз алушыларга
берілетін сияқты кепілдендірілмеген қарапайым банктік несиелер
береді.
Осыған байланысты тәжірибеде банктік капиталдың лизингтік бизнеске
катысуының екі әдісі кездеседі:
1) тікелей әдіс;
2) жанама әдіс.
Көптеген лизингтік компаниялар өз қызметтерін іске асырудың алгашқьі
кездерінде ақша қаражаттарын жинақтаудың сыртқы көздеріне, соның ішінде
әсіресе банктік несиеге көпмөлшерде тәуелді болады. Мұндай жағдай бүгінгі
таңда шетелдік тәжірибеде толық түрде дэлелденген. Мысалы,шетелдердегі
лизингтік компаниялардың жалпы ресурстарының ішіндегі банктікнесиеніңүлесі
75%- ке дейін жетеді. Лизингтік компаниялардың өз қызметтерін жүзеге асыру
барысында сырттан тартылған қаражаттарды, яғни, банктік несиені көпмөлшерде
пайдалануы ақша формасында лизингтік компанияға берілетін банктік несие мен
тауар формасында лизинг алушыга берілетін несиенің ерекше бір формасы болып
табылатын лизингтің арасындағыөзара тыгыз байланысты куәландырады. Яғни,
несиенің бір формадан басқа бір формага ауысуы көрінеді. Сонымен бірге
лизингтік фирманың банктік несиені көпмөлшерде пайдалануы сол фирманы
қаржыландырудың осы түріне негүрлым көп тәуелді етеді. Сондықтан банктер
мен лизингтік фирмалардың қызметтері бір-біріне байланысты болады. Міне,
осындай жағдайларда лизингтік фирма қызметінің тиімділігі банктен несие алу
мүмкіндігіне, карыздык өсімақының үлгеру деңгейіне және банктік саясаттың
анықтаған тағы басқа жалпы деңгейлеріне тәуелді болады.
Бүгінгі таңда еліміздегі отандық лизингтік компаниялардың сырттан
қаражаттар тарту мүмкіндігі жылдан-жылға үлғайып келеді деуге болады. Оны
коммерциялық банктерден экономика сапаларына бөлінген лизингтік
коммерацияларды қаржыландыруға арналған сомалар көлемінен көруге болады (3-
кесте).
Кесте 3 – Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды қаржыландыруы
Көрсеткіштер 2007 ж. 2008 ж. 2009 ж. 2010 ж.
Лизингтік операцияларды қаржыландыру,47,3 85,1 170 321
млн. АҚШ долларымен
Лизингтік мәмілелер саны 120 440 1300 2700
Ескерту – Халықаралық Қаржы компаниясының 2010 жылғы есептік мәліметтері
негізінде құрастырылған [62]
Осы кесте бойынша мәліметтерді 10-суреттен көруге болады.
Осы диаграммадан көріп отырғанымыздай, 2010 жылғы мәліметтер бойынша
еліміздің коммерциялық банктерінен бөлінген лизингтік қаржыландырудың өсу
динамикасының болуы саяси тұрақтылық, экономиканың өсу тенденциясы,
өндірістің жандандырылуы сияқты факторлар ықпал етті деген ойдамыз.
Қазіргі уақытта экономика салаларына банктік сектордан бөлініп отырған
орта және ұзақ мерзімді несиелердің үлес салмағының жоғарлауы еліміздің
экономикалық өсуіне әсер етеді деген қорытынды шығаруға болады. Сонымен
бірге, лизингтік операциялардың ұзақ мерзімді сипатта болатындығын
ескерсек, он да бүгінгі тан да лизингтік компаниялардың коммерциялық
қызметінде және отандық лизингтік нарыктың стратегиясы мен тактикасын
қалыптастыруда банктік несиелердің маңыздылығы артуда. Мұндай жағдай
лизингтік компанияның банк алдындағы төлемдік міндеттемедерін өз уақытында
орындауын және өтімділік деңгейін қамтамасыз етуін талап етеді.Лизингтік
компаниялардың несиелік қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, коммерциялық
банктер лизингтік операциялардың көлеміне, бағытталуына және оның нақты
түрлерінің дамуына әсер етуге мүмкіндіктер алады.
Сурет 4 – Коммерциялық банктерінен заңды тұлғаларға бөлінген
қаражатсомасы
Ескерту – қарастырылған мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Коммерциялық банктер лизингтік фирмалармен несиелік қатынастарды
ұйымдастыру кезінде несиелеудін банкте қабылданған жалпы тәртіптерін
пайдалану арқылы жүзеге асырады. Сондықтан да мұндай несиелік операцияларды
клиенттерге несие беру бойынша қарапайым активті операциялар ретінде де
қарастыруы мүмкін. Бірақ кейбір жағдайларда лизингтік компаниялар үшін
несиені беру және оны өтеудің ерекше механизмін жасауды да қарастырады.
Яғни, лизингтік компанияларға берілетін несиелер бойынша баға белгілеудің
және олардың төлем қабілеттілігін анықтаудың ерекше кағидалары көрсетілуі
мүмкін [66, 25 б.].
Бүгінгі таңда біздің елімізде лизингтік операциялардың дамуы лизинг
шартымен пайдалануға беру максатында жабдықтарды сату үшін қажетті ақша
қаражаттарын жинақтау мәселесіне келіп тірелуде. Ал, коммерциялық банктер
айналыстағы бос ақша қаражаттарын жинақтаумен айналысатын мекемелердің бірі
болып табылатындықтан. лизингтік операцияларды банктік операциялардың бірі
ретінде қарастыру лизингтік бизнестің дамуы үшін тиімді әдістердің бірі
болып табылады.
Соңғы жылдарда мемлекет банктердің нақты секторды, соның ішінде кіші
бизнес пен ауыл шаруашылыгын несиелеу бойыша қызметін жандандыруга
бағытталған көптеген түрлі шаралар қабылдап отыр. Бұл мәселелерді шешудегі
салмақты үлес қаржылык лизингке келеді, лизингтің арқасында кәсіпорындар,
кепілдік мүлігі болмаған жағдайда да, өндірісті техникалық қайта
қаруландыру үшін қажетті қаржылық және материалдық көмекті ала алады.
Бірақ, екінші деңгейлі банктер лизингтік мәмілелерді қаржыландыруда әлі
де болса, ынталанушылық байкалтпай отыр, мұны бірнеше жагдайлармен
түсіндіруге болады. Біріншіден, банктер өзінің несиелік саясатын ескеретін
көп жоспарлы қызметін атқарып отыр, оның құрамына қаржылық лизинг
мәселелері әрқашан кіре бермейді.
Екіншіден, банктердің белгілі бір бөлігі бұрынғыдай өндірістік
қызметпен байланысты емес операциялардан кіріс алуды қалайды. Ал өндірістің
түрлі салаларындагы лизингті ұйымдастырудың және жүргізудің айқын
процедуралары болмағандықтан, банктерге оған қызмет көрсетудің сәйкес
стандарттарын жасауға және оларда өзінің қатысуының тиімділігін анықтауға
мүмкіндік бермейді. Лизингтік мәмілелерді жүргізу әлі де көптеген қосымша
формальдылықтармен түйіндескен. Солардың ішінде, жылжымалы мүліктің
каржылық лизинг келісімшартын мемлекеттік тіркеу туралы талаптар, егер
сатып алынатын жабдық шетелден әкелінсе, оның сертификаттау және
стандарттау бойынша шарттарын орындау, есепке алудагы лизинг нысанының
дұрыс айқындалу мәселесі жатыр. Лизингтік қатынастардың (тура және жанама)
қатысушылар тобы да едәуір, олардың адалдылығынан және төлем
қабілеттіліктерінен міндеттер тізбегінің орындалуы тәуелді. Бірақ,
құжаттарды рәсімдеудегі көптеген қиындықтарга қарамастан, өндірушілер
лизингтік мәмілелерге қатысуға мүдделі.
Республикамыздағы қызмет ететін барлық лизингтік компаниялардың
лизингтік активтердің құрылымын төмендегі 4-кестеде беруге болады.
Лизинг нарығындағы қатысушылардың құрылымынан көріп отырғанымздай ҚР
екінші деңгейдегі банктердің үлесі өте жоғары 85% құраса, ал қалған
лизингтік компанияларга не бары 15% үлес келеді. Сонымен қатар лизинг
нарығындағы жекемекшік және мемлекеттік компанияларың арақатынасы 61% мен
39% құрайды және оны 12-суреттен көруге болады.
Кесте 4 – Лизингтік компаниялардың лизингтік активтерінің құрылымы
Лизинітік активтер 01.01.2008 ж.01.01.2009 ж.01.01.2010 ж.
Ауыл шаруашылық техникалары 49 22 35
Көлік құралдары 25 29 15
Құрылыс техникалары 8 15 13
Өнеркәсіптік құралдар 14 9 3
Өзгелері 4 25 34
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Лизинг нарығындағы қатысушылардың құрылымын анықтауда 2008 жылдың 1
қаңтарына берілген статистикалық мәліметтерге сүйеніп, төмендегідей
диаграмма құруға болады (5 -сурет).
Сурет 5 –Лизинг нарығындағы банктердің үлесі
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Республика коммерциялық банктерінің лизингтік несиелеу белсенділігі
жетерліктей жоғары және тұрақты ұлгаю тенденциясы бар. Банктермен берілетін
несиелердің үлкен бөлігі экономиканың өнеркэсіп және сауда сияқты
салаларына түсіп отыр. Олардың экономикадагы несиелердің жалпы көлеміндегі
үлес салмағы 2010 жылдың аягына сәйкесінше 33,4% және 29,8% құрап отыр.
Кіші бизнес субъектілеріне осы күнге берілген несиелер үлесі 23,5%.
Кәсіпорындардың айналым құралдарын толыктыруга ұсынылган несиелердің үлес
салмағы 2009-2010жж. үшін сэйкесінше 61,5%, 66,4% және 63,5% жоғары (13-
сурет).
Сурет 6 – Лизинг нарығындағы жекеменшік және мемлекеттік компаниялар
арақатынасы
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған [67]
Астыңғы диаграмма бойынша лизинг құралдарына берілген қаржының
экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Коммерциялық банктердің қаржылық операцияларының мәні, түрлері ... ... 5
1.2 Қызметінің ұйымдастыру ерекшелігі,
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің лизингтік
операцияларының қазіргі жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Қазақстандық коммерциялық банктердің факторингтік операцияларын талдау
және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Коммерциялық банктердің форфейтингтік
операциялары ... ... ... ... ... ... ... 36
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАНТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Қазақстанда коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақстанда коммерциялық банктердің факторингтік операцияларын
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..49
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктер — ақша айналыс жүйесін жүзеге асыруға, толық
бағалы ақшаларды қамтамасыз етуге, арнайы банктік әдістер барлық халық
шаруашылық кешенге әсер етуге бағытталған макроэкономикалық міндеттерді
шешетін банк жүйесінің ажырамайтын құрамдас бөлігі. Меншік капиталдың үлкен
мөлшерге ие банктер ірі инвесторларға айнала алады, яғни, халық
шаруашылығының дамуына тікелей әсер ете алады, құрылымдық қайта құрылуларға
белсенді қатыса алады және экономиканың көптеген салаларының
перспективаларын анықтай алуы мүмкін. Осылайша, елдің экономикасының нақты
секторының кәсіпорындары үшін өзінің қаржылық нәтижелер тиімді басқаратын
банктер ұдайы өндіріске шаруашылық субъектілерді инвестициялаудың, яғни
банктердің бар болу факті елдің кәсіпорындары үшін көрсетілетін қызметтерге
деген қажеттілікпен байланысты.[1]
2010 жылғы 27 ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының алтыншы
бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы
мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер
белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған
тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа
тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің
бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа
технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы
ұшқыр жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін
мәселеге айналуда.
ҚР Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы халыққа жолдауында банк
секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін
белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың біржақты бола
алмайтындығын, яғни тәуекелдердің өздеріне тиесілі бөлігін алуға тиістігін,
сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша ресурстар
тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті
шаралар қолдануға дайын болу керектігі айтылды.
Нәтижесінде кейбір халықаралық рейтингтік агенттіктер тарапынан
еліміздің ірі компанияларымен қоса ірі банктерінің рейтингтерінің
төмендеуі, олардың әлемдік нарықтардағы акцияларының құндарының төмендеуіне
жол берді.
Көптеген банк қызметкерлері банктің қаржылық жағдайын талдау пайданы
арттырып, тәуекелді азайтады деп пікір айтады. Біздің ойымызша, бұл жерде
күтілетін табыстар мен өтімділікті дұрыс бағалау қауіпі бар. Бұл жерде банк
активі мен пассивін басқару тәуекел мен табыстардың ара қатынасын дұрыс
түсіне білу қажет, себебі, банк тәуекелін бір бағытта қысқарту, банк
қызметінің басқа бағыттары бойынша оның артуына жол береді. Банк қызметінде
тәуекелдің жоғары деңгейде болуы, өз кезегінде тек қана табыссыздыққа ғана
емес өтімсіздікке ұшырауға себеп болары сөзсіз. Ендеше, банктік сектордағы
орын алған өтімділік дағдарысынан шығуға тиісті қолданылатын шаралардың
кешігуі, ертеңгі банктік дағдарысқа жол беруі әбден мүмкін. Демек, міне осы
сияқты оң шешімін таппаған мәселелердің банктік тәжірибеде болуы зерттеу
жұмысы тақырыбының аса өзектілігін одан әрі нақтылай түседі.
Қаржылық нарықтың барлық субъектілерінің бір-бірімен
байланыс жағдайында банктердің банкроттығын болдырмау үшін
привентитивті шаралар қолдану керек. Бұл үшін қаржылық
нәтижелерді, табыстарды, шығындарды, балансты, макроэкономикалық жағдайды
талдау және оларға баға беру керек. Бүгінгі күнде, қаржылық нарықтың барлық
субъектілері, соның ішінде банктерді де бәсекелестік ортада қалу және
тиімді қызмет ету үшін дайындау мәселесі өте актуалды. Сонымен бірге,
коммерциялық банктердің қаржылық нәтижелерін тандау тақырыбы жағынан жете
зерттеле қоймаған және теориялық пен тәжірибелік қарастыруды қажет етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты - қаржылық операцияларын талдаудың
әдістемелерін қарастыру және олардың елдің ұдайы өндірістік секторының
жағдайына әсер етуін негіздеу болып табылады.
Осы мақсат келесі міндеттерді шепіуде қажеттілік тудырады:
– банктердің лизингтік операцияларын талдау;
– банктердің факторинтік операцияларын талдау;
– банктердің форфейтингтік опрацияларын талдау;
Екінші денгейлі банктердің қаржылық операцияларын талдауға бағытталған
жасалған талдаудың ең бастысы банктің қаржылық жағдайын жақсартуға қатысты
орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Өкінішке орай, екінші денгейлі банктердің қаржылық жағдайын талдау
теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің
еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да, банктің қаржылық
жағдайын талдау, бағалау теориялық және тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен
оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару
тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың тақырыбын
таңдауға себеп болды.
І БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Банктің қаржылық жағдайын талдау мен бағалаудың мәні мен мазмұны
Коммерциялық банктің қаржылық қызметіне талдау нәтижесі, жұмыс бағыты
үшін ең бір маңызды болып табылады. Осының көиегімен мемлекеттік реттеу мен
банк қызметін банк ішіндегі талдау мақсатымен қадағалау элементтерін
байланыстыру болып табылады.
Банк бір жағынан банктің қызметін қарапайым түрде елестетсек ол нарықты
экономиканың артериясы деп қарастыруға болады және мемлекеттік ақшалай
несиелік саясатының дәнекері деп білеміз. Банктің қаржылық қызметін талдау
Қ.Р Халық банкінің белгіленген нормативтерін және лимиттерін бақылай алады.
Екінші жағынан банктер табыс алу мақсатымен функционалданған коммерциялық
ұйымдар болып табылады.
Қаржылық нәтижені талдау – белгіленген нормативтердің орындалуын ғана
емес,қаржылық тұрақтылығын оның аспектілерін бөлек есебі арқылы бақылап
отырады.
Қаржылық нәтижедегі теориялық тұжырымдама әдістемесін талдау келесі
деңгейдегі негізге сүйенген жөн:
Активтер = қарыз капиталы + банктің жоғарғы деңгейдегі меншік капиталы
Үлкен шешімдерді дайындау үшін анықталған ақпаратты, барлық банктердің
активтері мен пассивтерінің ағымдағы жағдайының сипаттылығын, оның
келісімін, жеделдігін, олармен байланыстырылған тәуекелдерді өңдеу сонымен
басшылық дұрыс нақты ақпараттарды және белгіленген нақты уақыт режімінде
алып отыруы тиіс.
Барлық шарттар орындалуы үшін, банк қызметінің тиімділік мәнін жиынтық
алдын ала жеткізу, барлық басқарушылық шешімін коммерциялық банктің
қаржылық қызметінде экономикалық кешенін талдау деректерінің негізінде
алынуы қажет.
Коммерциялық банктің қаржылық қызметін талдауда технологиялар
тұжырымдамасын құруды суреттеу және оның бөлек аспектілерін,
қалыптастырылған мәселені ашу болып табылады.
Бұл деңгей банктің қаржылық нәтижесін анықтауға, оған әсер ететін
факторларды белгілеуге және банк қызметінің басқару тиімділігін пайда алып
келуіне көмектеседі.
Банктің қаржылық нәтижесін талдау объектісі ретінде - оның коммерциялық
қызметі, ал субъектісі ретінде – банктің өзі болып табылады.
Қаржылық нәтижелерді талдау мақсатында – банктің пайдалы қызметінің
резервтер өсімі, сонымен қатар дағдарысқа ұшырауына дейін мәселелердің
туындауына алып келуі және банктің келешек жұмысында осы ұсынылған негізі
ретінде қалыптастыру.
Банк стратегиясы келесі принциптерін қалыптастыруы керек:
– капиталдарды барынша төмен бағамен сатып алу;
– капиталды сату және тиімділік тұрақтылығының қызметі;
– банктік тәуекелдердің төмендеуі, сенімді клиенттерді іріктеу
жолымен айырылуы және кепіл алуы, әртараптандыру операциясы.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайының нақтылығын бағалауда тек қана
экономика субъектісінің айырмашылығын мүдделік етпейді, елдің ақшалай-
несиелік тұрақтылығын қолдау мақсатымен қалыптасады. Өз капиталын салған
банк құрылтайшысыда оның қаржылық тұрақтылығына мүдделі болады.
Осылардың барлығы коммерциялық банктің мінез-құлық стратегиясын
өзгертуге мәжбүрлейді, тәуекелдер есебімен активтер портфелін, соншалықты
жоғарғы табысты операция емессоның ішінен бірыңғай сенімді табыс әкелуін
қадағалау. Осы шарттармен коммерциялық банктерді басқару технологиялық
процессте қиындап кетеді. Берілген орталық элементтер процесінің бірі
банктің қаржылық жағдайын талдауды өткізу ретінде қолданады. Осыған
байланысты банктің негізгі міндеттері шешіледі:
1. активтер құнының нақтылығын анықтау;
2. қаржылқ нәтижелеріне оның қызметіне әсер ететін факторларды талдау;
3. активтер сапасын талдау;
4. жеткіліктілік капиталын талдау;
5. пайдаллығын талдау;
6. басқарушылық шығынының сапасын талдау;
7. банк тәуекелдерінің басқарун талдау;
8. активтерді пайдаланудан түскен табыстарды талдау;
9. банк қызметінің тиімділігін талдау.
Банктің қаржылық қызметіне әсер ететін факторлар. Коммерциялық
банктердің қызметі өзімен бірге көптеген факторларға тәуелді жиынтық
процесті қалыптастырады. Егер бір фактор қаралмаған жағдайда басқа
факторларға әсер етеді, сонымен қатар негіздеме жеткіліксіз болып табылады.
Әр бір өзара тығыз байланыстағы факторлар, банк қызметінің қапжылық
нәтижесіне әртүрлі бағытта ықпал етеді. Ал бір фактордың кері әсер етуі,
төмендеуіне қабілетті немесе басқаларға дұрысдұрыс әсерін тигізеді.
Сондыұтан мынаған жіктеуге болады:
▪ сыртқы факторлар;
▪ ішкі факторлар.
Сыртқы факторларға жататындар: социалды-саясат жағдайы, жалпы
экономикалық жағдайы, қаржылық нарықтың жағдайы, банктік жүйенің даму
деңгейі.
Әлеуметтік-саясат жағдайы – үкімет пен ел президентінің ықпалымен
тұрақтылық саясаты және сонымен қатар ұлттық этникалық арақатынастың
аймақтық тұрақтылығын қалыптастырады.
Жалпы экономикалық жағдайына – экономиканың өнеркәсіп ахуалының табиғи
байлықтың қолда барының, тауарлардың бәсекегк қабілеттілігінің, қаржылқ
нарықтық жағдайының ұғымы жатады.
Қаржылық нарық жағдайы мыналарды анықтайды:
– активтік және пассивтік операциялардың Қ.Р Ұлттық банкінің қайта
қаржыландыру мөлшерлемесіне әсер етуші пайыздық мөлшерлеме, ақша
және қаржы нарығның табыстылығы, банкаралық бәсеке;
– шетел валютасының сұраныс пен ұсыныс көлеміне ұлттық валюта
бағамының әсері;
– несие эмиссиясы, ұлттық валютаны сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі, инфлияция қарқыны және құнсыздануды күту,Қ.Р Ұлттық
банкінің саясаты,ақша мссасына ұсыныс;
– банкаралық қызмет нарығындағы бәсеке.
Банк жүйесінің даму деңгейі мыналармен анықталады: жекешелік, банк
жүйесінің өтімділігі, салмды сақтандыру жүйесінің қолда бары.
Ішкі факторларға мыналарды жатқызуға болады: банктің жеке сипаттамасның
жиынтығы, банктің стратегиясы мен тактикасы және оның ішкі саясаты.
Банк қызметінің қаржылық нәтижесін мына факторлар көп әсерін тигізеді:
қызмет сипаты және ауқымы, құрылымы, тәуелсіздік деңгейі, қызмет тұрпаты.
Сонымен қызмет ауқымы көп болған сайын, активтер портфелін әртараптандыру
арта түседі. Ауқымды капиталданған банктер өсу үшін сенімді жағдайлар
жасап, клиенттерге кең түрде қызметтер ұсынады. Басқару капиталы бұл –
активтегі тәуекелдерді жабу жеткіліктілігін меншік капиталында
қалыптастыру.
Банктің қаржылық қызметін талдау бойынша ұйымның принциптері.
Коммерциялық банк қызметінің тиімділігін – тартымды қорларға шығынның
арқатынасы мен орналастырылған табыстардың негізінен анықтауға болады. Банк
қызметінің нәтижелерін талдау ерекшеліктері пайдаллық көрсеткіштерін
анықтаумен шектелмеуге тиіс. Міндетті түрде қандай есепке табыс шамасының
нақты жетістікке жету керек екендігін анықтау керек.
Меншікті және тартымды капиталдар арақатынасын, олар өздеріне жүктелген
міндеттемелерін атқарып жатқандығын, тартымды және аралас қорларды уақтылы
қамтамасыз етілуін, актив пен пассив сапасының құрылымын, несиелік,
пайыздық, валюталық және тағы басқа банктік тәуекелдер пайда деңгейіне
қалай әсер ететінін білген жөн.
Мына белгіленген параметрлер тиімділік сапасын бағалай алады, келешекте
қандай өзгерістер болады және олар банктің табысы мен шығынының шамасына
әсерін және бір уақыт аралығында бірнеше мәселені алып кетуін қадағалау,
нашар капиталданған банктерде мәселелер тундауы мүмкін, банкротқа ұшырауыда
мүмкін.
Активтердің құрамы мен құрлымы оның сапасы, банктің пайдасы
мамандандырылғанына байланысты. Сонымен банкаралық несие нарығында үлкен
көлемде операциялар жүргізеді және пайыздық тәуекелі, тіркелген пайыздық
мөлшерлемесі бар, жоғарғы өтімді бағалы қағаздар жатады.
Егер банктер клиенттеріне үлкен көлемде қарыздар берсе, онда олар
несиелік тәуекелге бас тігеді. Банктер актив пен пассивтің өтемділігін
ескермеген жағдайда өтімділік тәуекелімен кездеседі.
Егер банк табысының құрылымында ауқымды бөлігін алып-сатар операцясы
орын алған жағдайда, сыртқы жағдаятынан біраз тәуелді екенін көпсетеді,
артынша жоғары тәуекелге ұшырауы мүмкін (мысалға, валюталық).
Ішкі фактордың тиімді қаржы нәтижесін алу маңызы, олар актив пен
пассивтің құрамы мен құрылымы, сонымен қатар оларды басқарудағы тактикас
мен стратегиясын дұрыс таңдау болады.
Банктің қаржылық қызметінің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлар
жиынтығын анықтау үшін, алдымен айырмашылқ деңгейінің тиімділігін бағалаған
жөн: бөлек операциялар бойынша, бөлімшелер бойынша, соңында әрине барлық
банктер бойынша.
Сапалы талдау жүргізу үшін, міндетті түрде дұрыс және уақтылы
ақпараттар болғаны дүрыс. Ақпараттарды негізігі еік классқа бөлуге болады:
сыртқы және ішкі.
Функционалдаған банк ортасының жағдайы туралы мәліметтрін алу үшін,
сыртқы ақпараттар жүйесін қолданады. Бұл жағдайда нарықтағы әр түрлі
алымдар мен қорлану көздерінің, бәсекелес, клиенттер, нормативтік құжаттар
туралы мәліметтер алуы керек.
Сыртқы ақпараттқа қатыстылар:
1. қаржы статистикасы бұл – жергілікті және шетелдік нарықты нарықтық
мөлшерлемені орналастыру және жұмылдыру (валюта бағамы, бағалы
қағаздар нарығындағы табыстылық бағамы, депозит пен несие бойынша
пайыздық мөлшерлемесі, қайта қаржылындыру мөлшерлемесі, LIBOR және
тағы басқалары);
2. баланстар, табыс пен шығын туралы есебін, басқа да қаржылық есебін,
банктік бәсекемен, клиенттермен, банктік корреспонднттермен және басқа
конрагенттермен құрастыру;
3. заңды және нормативті құжаттар;
4. сыртқы ақпараттар көмегімен сыртқы экономиканың дамуымен болжау және
банк жұмысына мүмкін жағдацдағы өзгерістердің әсерін анықтауға болады.
Сыртқы ақпарат банк жағдайын салыстыру үшін, басқа банктермен
салыстыра отырып қызметінің тиімділігін және оның нарықтағы орнын
анықтай қажет.
Ішкі ақпараттар жүйесі банктің ішкі істерін анықтауға көмектеседі:
▪ бухгалтеплік есебінің мәліметтрі;
▪ статистикалық және қаржылық есебінің белгіленген формалары;
▪ есеп берудің ішкі формалары;
▪ банкпен отырған келісім-шарттары;
▪ аудиторлық қызметпен шарттасу.
Барлық ақпараттар банктің экономикалық талдау қызметіне келіп түсуі
керек. Мұндай қызметтер коммерциялық банктерге басқаатаумен болады. Банк
құрылымында экономикалық талдау қызметінің тығыз өзара әсері және ішкі
аудит пен бухгалтерлік есеп қызметімен жоспарлауға қол жеткізу керек. Ірі
банктердің әр департаментінде аналитикалық қызметрі бар, өздерінің
қызиетінебағыт көрсетеді.
Мұндай құрвлвм жеткіліксіз қатарында болады. Мысалға, төлемдердің
функциясы, департаменттерді талдау және банкті талдау қызметі жиі басылып
шығады. Көп уақыттарын және жұмыс күшінің қаражаттарын әдіснамамен елісуге
және бөлімдер арасындағы есеп нәтижелеріне көп күштерін жұмсайды.
Банк құрамында бухгалтерлік, аналитикалық және аудиторлық қызметтер
бөлек департаменттер құрса, онда ол оңтайлы болып есептелінеді. Департамент
банк басқармасының төрағасын басқарады және бір уақытта экономикалық талдау
және жоспарлау басқармасының бастығы болып отырады. Бұл басқарма бөлімінде
экономикалық талдау жиынтығында әр түрлі департаменттер қызметінің
аналитикалық , топтастыруын көрсеткен жөн (несие беру, клиенттерге қызмет
көрсету және тағы басқалар). Осы арқылы алғашқы ақпарат есеп пен аудитті
талдау департаментіне келіп түседі. Арықарай ақпараттар бухгалтерияда
іріктеліп жүйелендіреді, ешқандай қосымша іріктемесіз талдауға жарамды бөлу
үшін қажет.
Экономикалық талдау қызметі келесі функцияларды орындайды:
1. есеп беруді талдау және құрастыру;
2. қызметті жоспарлау және бақылау;
3. басқарушылық шешімін бағалау және ақыл-кеңес беру (консалтинг);
4. тиімділік қызметін бағалау;
5. алғашқы әдіснама құрал-жабдықтарын банктің әрбір бөлімшелері үшін
әзірлеу.
Эконмикалық талдау бойынша мамандардың қатысуынсыз, басқарушылық
шешімін қабылдауға мамандардың есептеу деректерімен тоқтап қалмау керек.
1.2 Коммерциялық банктердің функциялары мен операциялары
Коммерциялық банктердің экономикалық мәні олардың атқаратын
қызметтерінен (функцияларынан) көрініс табады. Банктердің негізгі
операцияларын топтастыра отырып, олардың атқаратын негізгі қызметтерін
қалыптастыруға болады:
ақша қаражаттарын шоғырландыру және жұмылдыру;
несиелеу және дәнекершілік (делдалдық) қызмет көрсету;
экономикадағы есеп айырысуларды және төлемдерді жүргізу;
бағалы қағаздардың эмиссиясын және олардың орналстырылуын ұйымдастыру;
клиенттерге кеңес беру қызметін жүргізу.
Уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және оларды капиталға
айналдыру – бұл коммерциялық банктердің ең көне қызметтерінің бірі. Заңды
және жеке тұлғалардан тартылған ақша қаражаттары, бір жағынан, олардың
иелеріне (салымшыларға) пайыз түріндегі табыс алып келеді, ал екінші
жағынан, – несиелік операцияларды жүргізу үшін ресурстық базаны
қалыптастырады. Жұмылдырылған ақша қаражаттары алуан түрлі экономи-калық
және әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалуы мүмкін. Ақша қаражат-тарын
жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру процесі дәл осы банктер арқылы
жүргізіледі.
Коммерциялық банктердің тағы да бір маңызды қызметі – несиелік және
дәнекершілік (делдалдық) қызмет көрсету. Уақытша бос ақша қаражат-тары бар
тұлға мен қарыз алушы тұлға арасында көптеген бөгеттер бар. Біріншіден,
қарыз берушінің қолында бар және қарыз алушыға қажетті қаражат көлемі
бірдей бола бермейді. Екіншіден, қарыз алушыға қажетті қаражаттар оның
қалаған уақытында бос бола бермейді. Үшіншіден, қаражат иесі қарыз алушының
қаржылық жағдайы туралы ақпаратпен қажетті деңгейде қамтамасыз етілмеген,
ал бұл соңғысының төлем қабілетсізігінің тәуекелін өсіре түседі.
Коммерциялық банктер, қаржылық дәнекерлер қызметін атқара отырып, аталған
қиындықтарды шешіп беруге қабілетті. Банктер қоғамдағы уақытша бос ақша
қаражаттарын тарта отырып, оларды мұқтаж тұлғаларға қажет кезінде несиелік
негізде ұсынып отырады. Банктік несиелер экономиканың түрлі салаларына
бағытталады, өндірістің өсуіне септігін тигізеді. 1
Кез-келген мемлекеттің экономикасы ұйымдастырылған және белгілі бір
тәртіпке келтірілген төлем жүйесінсіз қызмет етуі мүмкін емес. Осы тұр-
ғыдан банктердің есеп айырысуларды және төлемдерді жүргізудегі ролі
айтарлықтай маңызды болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар арасын-дағы
есеп айырысулардың басым бөлігі қолма-қолсыз ақшаның көмегімен жүргізіледі.
Банктер, төлемдер жүйесінде дәнекерші ретінде қызмет көрсете отырып,
клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысуды жүзеге асырады, шоттарға ақша
қаражаттарын қабылдайды және барлық ақшалай түсімдер мен төлемдердің есебін
жүргізіп отырады. Төлемдерді банктерде орталықтан-дыру айналым шығындарын
үнемдеуге септігін тигізеді, ал төлемдердің жылдамдығын және сенімділігін
арттыру үшін қазіргі таңда есеп айырысу-дың электронды жүйелері енгізілуде.
Коммерциялық банктер бағалы қағаздар, дәлірек айтар болсақ, акциялар
мен облигациялар, шығаруды және оларды орналастыруды жүзеге асыра отырып,
эмиссиялық қызметті атқарады. Сонымен қатар банктер қаражаттарды өндірістік
мақсатта да қолдануы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығы несие жүйесін
толықтырып отырады және онымен өзара қатынасқа түседі. Ұзақ мерзімді
қаражат көздерінен мұқтаждық көріп отырған кәсіп-орындардың тапсырысы
бойынша бағалы қағаздардың түрлерін, шығару шарттарын, мерзімін, мөлшерін
анықтауды, сонымен қатар оларды орналас-тыруды өз міндеттеріне алады.
Банктер шығарылған бағалы қағаздарды өз атынан және өз қаражаттарына сатып
алып, оларды сатып алушыларға (клиенттерге) ұсынады.
Коммерциялық экономикадағы құбылыстар мен өзгерістер туралы толық
ақпараттарға, сонымен қатар банктер мемлекеттегі экономикалық жағдайды
бақылау мүмкіндігіне ие. Бұл банктерге клиенттерге қаржылық кеңес беру
қызметін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Банктер кәсіпорындар-дың қаржылық
жағдайын, бухгалтерлік есебінің жағдайын талдайды, даму стратегиясын
бақылайды және табысты арттырудың мүмкін болатын бағыттарын анықтайды.
Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыра отырып, банктер клиенттің
жаңа акцияларының эмиссиясының болашағын (перспективасын) және оларды
орналастырудың нақты мүмкіндігін бағалай-ды, клиенттерге бағалы қағаздарды
сатып алатын фирмаларды таңдау жөнін-же кеңестер береді. Коммерциялық
банктер бұдан өзге де көптеген қызметтер бойынша кеңестер береді: есеп-
шоттар ашудан бастап ақша және тауар нарықтарында операциялар жасауға
дейінгі сұрақтар бойынша клиенттерге көмек көрсетеді.
Банктердің операциялары өздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Банктерді уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыратын және оларды қайтарымды
негізде орналастыратын мекеме ретінде қарастыру олардың қызметінде активтік
және пассивтік операцияларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Пассивтік операциялардың көмегімен банктер өздерінің ресурстарын
қалыптастырады. Дәлірек айтар болсақ, банктің пассивтік операциялары
дегеніміз – бұл банктің депозиттер мен салымдарды, өзге банктерден несие-
лерді тартумен, құнды қағаздар эмиссиясымен және өзінің ресурстарының
артуына алып келетін басқа да қызметтерімен байланысты операциялар болып
табылады. Пассивтік операцияларды жүргізудің мақсаты банк ресурс-тарын
қалыптастыруға және арттыруға келіп тіреледі, сол себепті олардың маңызы
банктер үшін өте үлкен. Банктің пассивтік операцияларына мыналар-ды
жатқызуға болады:
заңды және жеке тұлғалардан қаражаттар тарту (депозиттік опера-циялар);
басқа банктерден қарыз қаражаттар тарту (банкаралық несие), соның ішінде
Орталық банктен орталықтандырылған несие алу;
бағалы қағаздар шығару және орналастыру;
түрлі мақсатты қорлар қалыптастыру мақсатындағы банк табысынан аударымдар.
Пассивтік операциялардың банк үшін ең маңыздысы депозиттік опера-
циялар болып табылады, өйткені банк ресурстарының басым бөлігін заңды және
жеке тұлғалардан тартылған мерзімді және талап етілгенге дейінге депозиттер
құрайды. Депозиттердің аталған түрлерінің арасында үлкен айырмашылықтар
бар. Мерзімді депозиттер банкке белгілі бір мерзімге салы-нады. Осы мерзім
біткенше аталған қаражаттарды қорықпастан активтерге орналастыра алады. Ал
талап етілгенге дейінгі депозиттерді активтерге орналастыру бойынша банкте
бұндай сенімділік болмайды, өйткені клиент кез-келген уақытта оларды
қайтаруды талап етуі мүмкін. Сонымен қоса, мерзімді депозиттер бойынша банк
келісім бойынша салымшыларға пайыз-дық табыстар төлейді, бұл клиенттің
депозит салудағы басты мақсаты болып табылады. Талап етілгенге дейінгі
депозиттер пайыздық табыс табуды көздемейді. Заң талаптары бойынша барлық
шаруашылық субъектілері уақытша бос ақша қаражаттарын банкте сақтауы тиіс.
Осыған байланысты банктік есеп-шоттардағы қаражат қалдықтары талап
етілгенге дейінгі депо-зиттерді қалыптастырады.
Бағалы қағаздар шығару арқылы банктер, біріншіден капитал нарығы-нан
қаражаттар тартады (облигациялар, вексельдердің көмегімен). Екіншіден,
акциялар шығару арқылы банктер өзінің бастапқы (жарғылық) капиталын
қалыптастырады. Сол себепті банктің жарғылық капиталын акционерлік капитал
деп те атайды. Меншікті капиталды әрі қарай арттыру қосымша акциялар шығару
арқылы немесе банктің табысынан аударымдар арқылы жүзеге асырылады.
Меншікті капиталды арттыру көздері ретінде өткен жылдардың табыстары, түрлі
қаржы қорлары (резервтік қор, даму қоры) қолданылады. Ресурстарды
қалыптастыру көздерінің құрылымында меншікті капиталдың үлесі үлкен емес,
жалпы капиталдың небәрі 10-12% құрайды, ал тартылған (қарыз) қаражаттардың
үлесі 88-90%-ға жетіп жығылады. Бұл банктің пассивтік операцияларының
маңыздылығын дәлелдеп береді.
Ресурстар тартудың депозиттік емес көздеріне мыналарды жатқызуға
болады: банкаралық нарықта несие тарту; бағалы қағаздарды қайта сатып алу
құқығын қарастыратын келісімдер; вексельдерді есепке алу; Орталық банктің
несиелері; банктік акцептілерді сату; коммерциялық бағалы қағаздар шығару;
еуродоллар нарығында қаражат тарту; облигациялар шығару.
Табыс алу және өтімділікті қамтамасыз ету мақсатында пассивтік
операцияларды нәтижесінде жұмылдырылған қаражаттарды орналастыру банктердің
активтік операцияларының мәнін анықтайды. Банктердің негізгі активтік
операциялары мыналар:
шаруашылық субъектілерін және халықты несиелеу операциялары;
бағалы қағаздар сатып алу (инвестициялық операциялар);
шаруашылық субъектілері арасында есеп айырысу және төлемдерді жүзеге асыру
(кассалық операциялар);
басқа да активтік операциялар (лизинг, банкаралық несие және т.б.).
Банктің активтік операцияларының құрамында несиелік операциялар
жетекші орын алады. Жекелеген банктерде несиелік операциялардан алған
табыстарының үлесі жалпы банк табыстарындағы 80% және одан да жоғары болып
келеді. Банктік несие – бұл банктің белгілі бір мерзімге қаражаттар беруді
және қайтарып алу құқығын қарастыратын экономикалық қатынастар болып табы-
лады. Бұл қатынастар несиелік капиталдың банктен (кредитордан) қарыз
алушыға (дебиторға) қатысты ақша қозғалысын қамтиды. Қарыз алушылар ретінде
кәсіпорындар мен халық қарастырылады. Кәсіпорындарға берген несиелер
аталған кәсіпорындардың және жалпы экономиканың дамуын қам-тамасыз етуі
тиіс. Бұл несиенің экономикалық ролін анықтайды және банктің несиелік
операциялардан жоғары табыстар алуының маңызды шарттарының бірі болып
табылады. Халыққа берілген несиелер тұтыну деңгейін және тауарларға деген
сұранысты арттырады. Соңғы кездері кеңінен дамып келе жатқан несиелердің
түрлерін де атап кету керек: жылжымайтын мүлік сатып алуға, тұрғын үйді
жөндеуге және қайта құруға берілетін несиелер, фермерлік мақсаттағы
несиелер, оқу үшін берілетін несиелер және т.б.
Инвестициялық операцияларды жүзеге асыру барысында банк бағалы
қағаздарға қаражаттар сала отырып немесе бірігіп шаруашылық жүргізу
құқығына ие бола отырып инвестор ретінде қызмет етеді. Аталған операция-лар
экономикалық тұрғыдан өндіріске тікелей ұзақ мерзімді қаражаттар салумен
байланысты болып келеді. Инвестициялық операциялар банктерге экономикалық
жағдайларға байланысты түрлі табыстар алып келеді: эконо-микалық қолайлы
және тұрақты жағдайларда инвестициялық қызметтен түсетін табыстардың
мөлшері артады, керісінше, дағдарыс жағдайларында банктер инвестициялық
қызметті негізінен табыс табу үшін емес, өз қолындағы қаражаттарды сақтап
қалу мақсатында жүзеге асырады.
Кассалық операциялар – бұл қолма-қол ақша қаражаттарының қозғалысымен,
ақша қаражаттарын түрлі активті шоттарда қалыптастырумен, орналастырумен
және қолданумен байланысты операциялар болып табылады. Бұл банктердің
ежелден бері орындап келе жатқан операция-ларының бірі. Қажетті мөлшерде
кассалық активтердің бар болуы – коммерциялық банктердің қалыпты қызмет
етуінің маңызды шарттарының бірі болып табылады. Банктер қолма-қол ақша
қаражаттарын валюталарды айырбастау, салымдарды қайтару, несиелік сұранысты
қанағаттандыру, операциялық шығындарды жабу, еңбекақы төлеу,
контрагенттердің қызметін төлеу секілді түрлі мақсаттарда қолданады.
Жеткілікті мөлшерде ақша қаражаттарының болмауы банктің беделін түсіріп
жіберуі мүмкін. Кассалы қаражаттардың мөлшеріне инфляцияның тигізетін әсері
өте қауіпті. Инфляция ақшаның құнсыздану қаупін арттырады, сол себепті
оларды тезірек айналымға жіберген дұрыс. Инфляцияның салдарынан кассадағы
ақша қалдықтары да үлкен мөлшерде қажет болады
Банктер сонымен қатар комиссиялық операцияларды жүзеге асырады, яғни
клиенттердің есебінен олардың түрлі тапсырыстарын орындайды және
белгіленген мөлшерде комиссиялық табыс алады. Бұндай тапсырыстар бір
мемлекет ішіндегі және мемлекет арасындағы ақша аударымдарымен байланысты.
Клиент банкке өзінің шотынан ақша қаражаттарының белгілі бір сомасын басқа
бір шотқа (тұлғаға) аудару туралы тапсырыс (өтініш) береді. Ақшаны аудару
процесі біткеннен кейін банк көрсеткен қызметі үшін клиенттен комиссиялық
төлем талап етеді.
Факторингтік операциялар дәнекершілік операцияларға жатады. Бұл
операция шеңберінде банк клиенттің қарыздық талаптарын (дебиторлық қа-
рызын) сатып алады және осы қарызды өндіріп алу міндетін өз мойнына алады.
Сәйкесінше, коммерциялық негізде берілген несие үшін пайыздық төлемдер
банктің табысын қалыптастыратын болады. Әдетте коммерциялық банктер
дебиторлық қарыздың 80% мөлшерін ғана төлейді.
Комиссиялық операциялардың тағы бір түрі – сенімгерлік операциялар.
Бұл операция шеңберінде банк клиенттердің тапсырысы (өтініші) бойынша
олардың мүлкін сақтау, жеткізіп беру және басқару міндеттерін мойнына
алады. Сенімгерлік сақтауға берілген мүлік ақша, бағалы қағаздар, құжат
немесе заттай түрінде де болуы мүмкін.
Соңғы уақытта банктер көптеген арнайы мамандандырылған несие ұйымдары
тарапынан орасан бәсекелестікке тап болып отыр. Бұндай несие ұйымдарының
қатарына шағын несиелік ұйымдарды, инвестициялық үлестік қорларды,
ломбардтарды, лизингтік компанияларды жатқызуға болады. Аталған ұйымдар
банктерді жаңа өнімдер мен қызметтерді іздестіруге, олардың санын
арттыруға, клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыруға, яғни өз қызметін
жетілдіруге итермелейді.
Қазіргі жағдайларда коммерциялық банктердің қызметтерін (функция-рын)
кеңейту тенденциясы жалғасуда. Несие нарығында өз орнын нығайта түсу үшін
олар өздеріне тән емес операцияларды да белсенді түрде жүзеге асыруда,
дәстүрлі емес қаржы салаларына меңгеру үстінде. Осылайша банк-тердің
экономикадағы ролі артып келеді.
ІІ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің лизингтік
операцияларының қазіргі жағдайына талдау
Бүгінгі күні Қазақстанның лизингтік нарығында екінші деңгейдегі
банктермен ашылған 8 лизингтік компания жұмыс жасауда. Сонымен қатар кейбір
отандық банктермен қатар шетелдік банктер де, соның ішінде ТАИБ Қазақ Банкі
де лизингтік операцияларды іске асырады.
Қазақтандағы банктік лизингтік компаниялар түрлері және олардың
кұрылтайшы бакктері туралы төмендегі 1-кестеден көруге болады.
Кесте 1 – Қазақтандагы банктік лизингтік компаниялар түрлері
Компанияның аталуы Тіркелу уақыты Банк
Альянс лизинг АҚ Тамыз, 2002 Альянс Банк АҚ
БТА ORIX Лизинг АҚ Тамыз, 2000 БТА Банк АҚ
Халық лизинг АҚ Қазан, 2000 Қазақстанның Халық
Банкі АҚ
Центрлизинг ЖШС Қаңтар, 2002 БанкЦентрКредит АҚ
Нұр-ИнвестЛизинг ЖШС Қазан, 2000 НұрБанк АҚ
Темірлизинг АҚ Қыркүйек, 2002 Темірбанк АҚ
АТФ Лизинг АҚ Қараша, 2000 АТФ Банк АҚ
Альфа-Лизинг Компаниясы Тамыз, 2003 Ресейлік Альфа Банк
ЖШС
Ескерту – қарастырылған мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Қазақстанда лизинг қызметі 2000 жылдан бастап белсенді түрде дами
бастады. Бұдан лизинг шарттарының негізгі үлесі Казагрофинанс лизинг
компаниясына қарасты болды да, оган мемлекеттің катысы үлкен болаы.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен
елдің жетекші банктері құрған лизингтік компаниялардың саны тез өсті.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының нарығында 20 лизингтік
компаниялар жұмыс жасауда. Астана қаласында 4 лизингтік компания (Астана
финанс, Астық лизингтік компаниясы, КазАгроФинанс және Агромашлизинг),
Қарағанды қаласында 1 (Қарағанды лизинг компаниясы) және Алматыда 10
(Центрлизинг, Альфа-лизинг, Нұр-Инвест, Халық лизинг,
Темірлизинг,Казтранслизинг, Альянс лизинг, БТА лизинг, АТФ лизинг және
Медикал лизинг групп) лизингтік компаниялар жұмыс істеуде.
Лизингтік қызметтер нарығында қазіргі кезде ең ірі қатысуы
КазАгроФинанс лизингтік компаниясы. Ол ауыл шаруашылығын қаржыландыру
үшін құрылған мемлекеттік компания. Қаржыландыру көзі төмен пайыздык
қойылыммен (2-3%) және жылдық 5-6% қамтамасыз ететін, лизингтік төлемдері
жыл сайын өтелетін мерзімі жеті жылға дейін, ресурстарды ұсынатын
мемлекеттік бюджет болып табылады. Лизинг алушыларға қойылатын жетерліктей
қатаң талаптар мен Ауыл шаруашылық министрлігімен және басқа мекемелермен
келісуді қажет ететін бюрократтық шаралар машиналарды жеткізуде
қиындықтарды туғызады.
Қазақстандық лизингтік компаниялардың көзқарастары бойынша 2000 жылға
дейін Қазақстандағы лизинг жаңадан туылган кездегі қалпында болып келді.
Азаматтық кодексте лизингтік қатынастарды қамтамасыз ететін заңдылық және
лизинг туралы арнайы заңның қабылдануын талап етті. Бұл оқиғаны күтуге 2
жыл уақыт керек болды, Қазақстан Республикасында 1999 жылы 1 шілдеде
Азаматтық кодекстің ерекше бөліміқабылданды, мұндамүліктік қарыз
келісімінің түрлері секілді, лизингке байланысты көптеген сүрақтары корініс
тапты. Ресей Азаматтық кодексынан (АК) Қазақстан АК-нің айырмашылыгьі
лизингке жер де берілетін болды, бұл әрине Қазақстанда көзгалмайтын мүлік
лизингінің дамуына әсер етеді.
Егер постсоветтік кеңестіктегі басқа елдермен салыстырганда, Қазақстан
Республикасының салық заңы лизингке жақсы әсерін тигізеді: Соңғы жылдары
нарықта лизинг қызметінің динамикалық дамуына әсер еткен жеңілдіктер
қабылданды. Оны келесі диаграммадан көруге болады (1-сурет).
Сурет 1 – Орта Азия және Қазақстан елдеріндегі лизингтік мәмілелердің
көлемі
Ескерту – Leaseuropе европалық лизинг компаниясының мәліметтері
негізінде автормен құрастырылған [64]
2009-2010 жж. Қазақстанда лизинг қатынастарының өсу тенденциясы
байқалса, жылдық өсу қарқыны 51% өсіп, 170 млн. долл. кұрады, Өзбекстандагы
лизинг бизнесінің өсу қаркыны 75% өсіп, жыл соңында 88 млн. долл. тең
болды. Ал Қырғызстанмен Тәжікстандағы лизинг бизнесінің жагдайын талдайтын
болсақ, онда 2010 жылы 2009 жылмен салыстырғанда, бұл қатынастар бәсеңдей
түскенін байқай аламыз. Бұл елдегі түрақсыз саяси жагдай мен несиелеудегі
жоғары тәуекелділік факторларының әсерінен қалыптасқан жагдай деген
ойдамыз.
Дамыған елдерде ортақ көлемде инвестицияларда лизинг үлесі негізгі
капиталдың 20-30%, ал дамушы елдерде 5-15% құрайды. Егер ортақ көлемді
инвестицияда лизинг 4 % дәрежесіне дейін оссе, онда болашак 3-4 жылда
лизинг нарығы көлемінің көрсеткіші 650 млн АҚШ долларын құрайды. Егер ЕҚКДБ
болжамына сәйкес. Бұл көрсеткіш 10% жетсе лизинг 1,4 млрд АҚШ долларының
көлемінде болады. Лизинг индустриясының даму динамикасын жақсарту үшін,
және үлкен пайдалылығын көру үшін, лизинг операцияларын қадагалап отыратын
заң жүйесіне кейбір түзетулер енгізуге тура келеді.
Еліміздегі лизингтің дамуына әсер ететін заң базасын құру, барлық
ондіріс секторының дамуына себепті болады, қосымша жұмыс орындары мен
бюджетке түсетін салықтардың көбеюінен басқа, Қазақстан экономи.касының
шикізат экспортынан тәуелсіздігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстандағы ЖІӨ-дегі лизингтің үлесі туралы мәліметтер келесі кестеде
берілген.
Кесте 2 – ЖІӨ-гі лизингтің үлесі
Көрсетікіштер 01.01.2007ж.01.01.2008ж.01.01.20 09ж01.01.2010ж
.
ЖІӨ-гі лизингтің
үлесі, % 0,28 0,40 0,44 0,52
Негізгі қорларға
салынатын инвестициялар
көлеміндегі 1,01 1,53 1,52 1,86
лизингтің үлесі, %
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде құрастырылған
Қазақстан қаржылық лизинг нарығының алдағы уақытта қарқынды дамуын
көрсететін барынша ұқсас қаржылық қызметтер нарығыбар ТМД елдері арасында
ЖІӨ көлемінде лизингтік қызметтің ең аз үлесін алып отыр.
Лизингтік нарықтың мұндай қарқынмен даму өндірістің негізгі
құралдарының жоғары дәрежеде төзуы, жаңа өндірістің дамуы, алдыңғы
жылдардағы карқынды құрылыстың дамуымен, сондай-ақ мемлекеттің қолдауымен
тікелей байланысты.
Бірақта, Қазақстанда біршама лизингтік операциялардың көлемі өскенімен,
лизинг негізгі құралдардың жаңаруын қаржыландырудың толық қанды құралына
айнала алмай отыргандыгы жасырын емес. Сарапшылардың багалауынша лизингтік
операциялардың көлемі 2005 жылы 22 млн АҚШ долларын құраса, ал 2011 жылы
оның көлемі 1 600 млн АҚШ долларына жуық шаманы құраған.
2011 жылы лизинг арқылы негізгі құралдарға салынған инвестициялардыц
сомасы 6,2% құрады. Ал Германияда аталган көрсеткіш 18%, Ұлыбританияда 38%,
Швецияда 28% және Ирландияда 25% құрап отыр. Халықаралық тәжірибеге
сүйенетін болсақ, аталган бизнестік біздің елімізде болашағының барлығына
күмән келтіруге болмайды.
Лизингтік қызметті құқықтық жағынан қамтамасыз ету міндетті түрде
керек, бірақ лизинг даму шарты жеткіліксіз. Лизингтік сектордың қалыптасуы
- жұмыс істеуді қажет ететін экономикалық шарттарга тэуелді және алгашқы
кезекте кіші және орта кәсіпкерлікті инвестициялауды қаржылық
институттардың мүмкіндіктері.
Сурет 2 –ТМД елдері арасында ЖІӨ көлемінде лизингтік қызметтіңең аз
үлесі
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Шындығында Қазақстандағы лизингтік нарықтың даму негізі 2000 жылы
Қаржы лизингі туралы заңның қабылдануымен байланысты болды. Лизинг нарығы
қаржы нарығының ең бір тез дамып отырған нарығының біріне жатады. 2005 және
2011 жылдар аралығында лизингтік операциялар көлемі 75 есеге өскен (3-
сурет).
Қазақстан үшін экономикалық өсуде. Соңғы үш жылда жоғары қарқын
көрсетілген, кәсіпкерлік құру мен инвестиция тартудын негізгі механишініи
бірі лизинг болу керек, бұган оның барлық жетістіктері бар. Лизинг дамуының
оңтайлы шарты Қазақстанда жергілікті өнеркәсіп пен инвестиция
көлемінлизингтен ортақ дүниежүзілік пропорцияға дейін әкелді. Алайда
Қазақстандағы лизинг секторының өсуі бүгінгі күні оның пөтенциалымен
саластыруға келмейді. Оның себебі – қаржы ресурстарына шектеулік, сонымен
бірге лизинг механизмі арқылы кіші және орта кәсіпкерлікті қаржыландыру көп
инвестиция қажет етеді.
Ендігі жерде лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы
ұиымдастырудың ерекшеліктеріне тоқталайық.
Қоғамдағы және кәсіпорындардағы еңбек бөлінісінің деңгеиіне және елдегі
лизингтік қатынастардың даму сатысына байланысты жалпы экономика
салаларындағы әртүрлі шаруашылық субъектілерінің арасындағы лизингтік
қатынастардың ұйымдастыру формаларын анықтау мүмкіндігі туады. Осы
формалардың бірі лизингтік қатынастарды банктік кұрылымдар арқылы
ұйымдастыру болып табылады. Мұндай жағдайда лизингтік қатынастар тікелей
банктер немесе банктердің еншілес лизингтік компаниялары арқылы
ұиымдастырылады.
Сурет 3 – Лизингтік операциялардың жалпы көлемі
Ескерту – ҚР статистика агенттігі материалы негізінде құрастырылған
Жалпы банктік тәжірибеде коммерциялық банктер мен лизингтік компаниялар
арасындағынесиелік қатынастар әртүрлі формаларда кұрылуы мүмкін [65, 77
б.]:
1. Банктер лизингтік компанияларга олардың жүргізетін әрбір
опрациялары бойынша клиенттің төлем және несиелік кабілетілігіне
толық талдау жасалғаннан кейін кепілдендірілген несиелер береді
және мұндай несиенің мерзімі әдетте лизингтік келісімшарттың
мерзімімен толық сәйкес келеді.
2. Банктер лизингтік компанияларға кез келген қарыз алушыларга
берілетін сияқты кепілдендірілмеген қарапайым банктік несиелер
береді.
Осыған байланысты тәжірибеде банктік капиталдың лизингтік бизнеске
катысуының екі әдісі кездеседі:
1) тікелей әдіс;
2) жанама әдіс.
Көптеген лизингтік компаниялар өз қызметтерін іске асырудың алгашқьі
кездерінде ақша қаражаттарын жинақтаудың сыртқы көздеріне, соның ішінде
әсіресе банктік несиеге көпмөлшерде тәуелді болады. Мұндай жағдай бүгінгі
таңда шетелдік тәжірибеде толық түрде дэлелденген. Мысалы,шетелдердегі
лизингтік компаниялардың жалпы ресурстарының ішіндегі банктікнесиеніңүлесі
75%- ке дейін жетеді. Лизингтік компаниялардың өз қызметтерін жүзеге асыру
барысында сырттан тартылған қаражаттарды, яғни, банктік несиені көпмөлшерде
пайдалануы ақша формасында лизингтік компанияға берілетін банктік несие мен
тауар формасында лизинг алушыга берілетін несиенің ерекше бір формасы болып
табылатын лизингтің арасындағыөзара тыгыз байланысты куәландырады. Яғни,
несиенің бір формадан басқа бір формага ауысуы көрінеді. Сонымен бірге
лизингтік фирманың банктік несиені көпмөлшерде пайдалануы сол фирманы
қаржыландырудың осы түріне негүрлым көп тәуелді етеді. Сондықтан банктер
мен лизингтік фирмалардың қызметтері бір-біріне байланысты болады. Міне,
осындай жағдайларда лизингтік фирма қызметінің тиімділігі банктен несие алу
мүмкіндігіне, карыздык өсімақының үлгеру деңгейіне және банктік саясаттың
анықтаған тағы басқа жалпы деңгейлеріне тәуелді болады.
Бүгінгі таңда еліміздегі отандық лизингтік компаниялардың сырттан
қаражаттар тарту мүмкіндігі жылдан-жылға үлғайып келеді деуге болады. Оны
коммерциялық банктерден экономика сапаларына бөлінген лизингтік
коммерацияларды қаржыландыруға арналған сомалар көлемінен көруге болады (3-
кесте).
Кесте 3 – Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларды қаржыландыруы
Көрсеткіштер 2007 ж. 2008 ж. 2009 ж. 2010 ж.
Лизингтік операцияларды қаржыландыру,47,3 85,1 170 321
млн. АҚШ долларымен
Лизингтік мәмілелер саны 120 440 1300 2700
Ескерту – Халықаралық Қаржы компаниясының 2010 жылғы есептік мәліметтері
негізінде құрастырылған [62]
Осы кесте бойынша мәліметтерді 10-суреттен көруге болады.
Осы диаграммадан көріп отырғанымыздай, 2010 жылғы мәліметтер бойынша
еліміздің коммерциялық банктерінен бөлінген лизингтік қаржыландырудың өсу
динамикасының болуы саяси тұрақтылық, экономиканың өсу тенденциясы,
өндірістің жандандырылуы сияқты факторлар ықпал етті деген ойдамыз.
Қазіргі уақытта экономика салаларына банктік сектордан бөлініп отырған
орта және ұзақ мерзімді несиелердің үлес салмағының жоғарлауы еліміздің
экономикалық өсуіне әсер етеді деген қорытынды шығаруға болады. Сонымен
бірге, лизингтік операциялардың ұзақ мерзімді сипатта болатындығын
ескерсек, он да бүгінгі тан да лизингтік компаниялардың коммерциялық
қызметінде және отандық лизингтік нарыктың стратегиясы мен тактикасын
қалыптастыруда банктік несиелердің маңыздылығы артуда. Мұндай жағдай
лизингтік компанияның банк алдындағы төлемдік міндеттемедерін өз уақытында
орындауын және өтімділік деңгейін қамтамасыз етуін талап етеді.Лизингтік
компаниялардың несиелік қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, коммерциялық
банктер лизингтік операциялардың көлеміне, бағытталуына және оның нақты
түрлерінің дамуына әсер етуге мүмкіндіктер алады.
Сурет 4 – Коммерциялық банктерінен заңды тұлғаларға бөлінген
қаражатсомасы
Ескерту – қарастырылған мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Коммерциялық банктер лизингтік фирмалармен несиелік қатынастарды
ұйымдастыру кезінде несиелеудін банкте қабылданған жалпы тәртіптерін
пайдалану арқылы жүзеге асырады. Сондықтан да мұндай несиелік операцияларды
клиенттерге несие беру бойынша қарапайым активті операциялар ретінде де
қарастыруы мүмкін. Бірақ кейбір жағдайларда лизингтік компаниялар үшін
несиені беру және оны өтеудің ерекше механизмін жасауды да қарастырады.
Яғни, лизингтік компанияларға берілетін несиелер бойынша баға белгілеудің
және олардың төлем қабілеттілігін анықтаудың ерекше кағидалары көрсетілуі
мүмкін [66, 25 б.].
Бүгінгі таңда біздің елімізде лизингтік операциялардың дамуы лизинг
шартымен пайдалануға беру максатында жабдықтарды сату үшін қажетті ақша
қаражаттарын жинақтау мәселесіне келіп тірелуде. Ал, коммерциялық банктер
айналыстағы бос ақша қаражаттарын жинақтаумен айналысатын мекемелердің бірі
болып табылатындықтан. лизингтік операцияларды банктік операциялардың бірі
ретінде қарастыру лизингтік бизнестің дамуы үшін тиімді әдістердің бірі
болып табылады.
Соңғы жылдарда мемлекет банктердің нақты секторды, соның ішінде кіші
бизнес пен ауыл шаруашылыгын несиелеу бойыша қызметін жандандыруга
бағытталған көптеген түрлі шаралар қабылдап отыр. Бұл мәселелерді шешудегі
салмақты үлес қаржылык лизингке келеді, лизингтің арқасында кәсіпорындар,
кепілдік мүлігі болмаған жағдайда да, өндірісті техникалық қайта
қаруландыру үшін қажетті қаржылық және материалдық көмекті ала алады.
Бірақ, екінші деңгейлі банктер лизингтік мәмілелерді қаржыландыруда әлі
де болса, ынталанушылық байкалтпай отыр, мұны бірнеше жагдайлармен
түсіндіруге болады. Біріншіден, банктер өзінің несиелік саясатын ескеретін
көп жоспарлы қызметін атқарып отыр, оның құрамына қаржылық лизинг
мәселелері әрқашан кіре бермейді.
Екіншіден, банктердің белгілі бір бөлігі бұрынғыдай өндірістік
қызметпен байланысты емес операциялардан кіріс алуды қалайды. Ал өндірістің
түрлі салаларындагы лизингті ұйымдастырудың және жүргізудің айқын
процедуралары болмағандықтан, банктерге оған қызмет көрсетудің сәйкес
стандарттарын жасауға және оларда өзінің қатысуының тиімділігін анықтауға
мүмкіндік бермейді. Лизингтік мәмілелерді жүргізу әлі де көптеген қосымша
формальдылықтармен түйіндескен. Солардың ішінде, жылжымалы мүліктің
каржылық лизинг келісімшартын мемлекеттік тіркеу туралы талаптар, егер
сатып алынатын жабдық шетелден әкелінсе, оның сертификаттау және
стандарттау бойынша шарттарын орындау, есепке алудагы лизинг нысанының
дұрыс айқындалу мәселесі жатыр. Лизингтік қатынастардың (тура және жанама)
қатысушылар тобы да едәуір, олардың адалдылығынан және төлем
қабілеттіліктерінен міндеттер тізбегінің орындалуы тәуелді. Бірақ,
құжаттарды рәсімдеудегі көптеген қиындықтарга қарамастан, өндірушілер
лизингтік мәмілелерге қатысуға мүдделі.
Республикамыздағы қызмет ететін барлық лизингтік компаниялардың
лизингтік активтердің құрылымын төмендегі 4-кестеде беруге болады.
Лизинг нарығындағы қатысушылардың құрылымынан көріп отырғанымздай ҚР
екінші деңгейдегі банктердің үлесі өте жоғары 85% құраса, ал қалған
лизингтік компанияларга не бары 15% үлес келеді. Сонымен қатар лизинг
нарығындағы жекемекшік және мемлекеттік компанияларың арақатынасы 61% мен
39% құрайды және оны 12-суреттен көруге болады.
Кесте 4 – Лизингтік компаниялардың лизингтік активтерінің құрылымы
Лизинітік активтер 01.01.2008 ж.01.01.2009 ж.01.01.2010 ж.
Ауыл шаруашылық техникалары 49 22 35
Көлік құралдары 25 29 15
Құрылыс техникалары 8 15 13
Өнеркәсіптік құралдар 14 9 3
Өзгелері 4 25 34
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Лизинг нарығындағы қатысушылардың құрылымын анықтауда 2008 жылдың 1
қаңтарына берілген статистикалық мәліметтерге сүйеніп, төмендегідей
диаграмма құруға болады (5 -сурет).
Сурет 5 –Лизинг нарығындағы банктердің үлесі
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған
Республика коммерциялық банктерінің лизингтік несиелеу белсенділігі
жетерліктей жоғары және тұрақты ұлгаю тенденциясы бар. Банктермен берілетін
несиелердің үлкен бөлігі экономиканың өнеркэсіп және сауда сияқты
салаларына түсіп отыр. Олардың экономикадагы несиелердің жалпы көлеміндегі
үлес салмағы 2010 жылдың аягына сәйкесінше 33,4% және 29,8% құрап отыр.
Кіші бизнес субъектілеріне осы күнге берілген несиелер үлесі 23,5%.
Кәсіпорындардың айналым құралдарын толыктыруга ұсынылган несиелердің үлес
салмағы 2009-2010жж. үшін сэйкесінше 61,5%, 66,4% және 63,5% жоғары (13-
сурет).
Сурет 6 – Лизинг нарығындағы жекеменшік және мемлекеттік компаниялар
арақатынасы
Ескерту – ҚР статистика агентігі материалы негізінде автормен
құрастырылған [67]
Астыңғы диаграмма бойынша лизинг құралдарына берілген қаржының
экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz