Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру моделі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

I. Құндылық ұғымының ғылыми-теориялық негіздері

1.1. Ұлттық құндылықтар туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

1.2. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..9

II. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылықтарын қалыптастыруды оқу-
тәрбие үрдісінде жүзеге асырудың тиімді әдістерін зерттеуге арналған
педагогикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижесі

2.1. Бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген эксперименттік жұмыстың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

2.2. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын оқу үдерісі
барысында
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...22
Корытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

КІРІСПЕ

Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа
тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап,
педагогика ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мәселелердің
бірі болып отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық
тұрғыдан тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі
бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030
халыққа жолдауында былай деп жазылған: Толық өркениетті ел болу үшін
алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды боиымызға сіңіріп, содан кейін
өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн.[1]
Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен
адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып
тәрбиелеу.
Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға
тәрбиелеу үшін:
- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру;
- жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш
сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту;
- ана тілі мен дінін , оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін,
рухани-мәдени мұраларды қастерлеу;
- жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық
мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа
жетеміз.
Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып
келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет,
этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы
жетіп отыр. Сонымен бірге ұрпақ тәрбиесіне, жалпы халықтың рухани дамуына
байланысты ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Әл-Фараби,
Қожа Ахмет Иассауи, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари,
Асанқайғы, т.б. қазақ ақын- жырауларының мұраларынан, билер мен шешендердің
тәлімдік сөздерінен көреміз.
Әр адам өзінің ұлттық тамырын, әдет-ғұрпын, мәдениетін түсіне
алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір
сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық әдет-ғұрып, салт-
санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін
қалыптастырады.

Қазақ халқының салт-дәстүрінің ұрпақ тәрбиесіне қосар үлесі аса
зор, мәні үлкен. Ендеше құрметті ата-аналар, ұстаздар оқушыларымызға білім
беру барысында ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану олардың ұлттық рухты
қалыптастыруға мол үлесін қоспақ. Баланы жастан демекші, мектеп
оқушыларының санасына халқымыздың тәрбие негізі, асыл қазынасы – салт-
дәстүрлерін дұрыс жеткізе білсек, ертеңгі күні олардан зор ұлтжанды қазақ
азаматы шығатынына кәміл сенуге болады.
Қазіргі кезде халықтық педагогика элементтерін бастауыш
сыныптарда қазақ тілі, ана тілі, математика, дүниетану, бейнелеу өнері,
дене шынықтыру сабақтарында кеңінен қолданудың маңызы артып келеді. Мысалы:
математика сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, ән-күй
сабақтарында түрлі әуендермен, дүниетану сабағында табиғи денелерді
қолдануды және хайуанаттар дүниесін елестететін ойындармен танысады.
Оқушыларды жоғары мәдениетті адам етіп тәрбиелеу сіздер мен – біздің басты
міндетіміз.
Сондай-ақ ұлттық құндылықтарды оқушы бойына сіңіруде ақын-
жазушылар мен еліміздің ұлтжанды азаматтарымен болған кездесулер әсер етеді
десек артық болмас.
Қоғамның белгілі қайраткері, ақын М.Шахановтың халықта ең
бірінші ұлттық рух болуы керек дегенін әр кез есте сақтап, еліміздің
жарқын болашағы үшін атсалысуымыз қажет. Ол үшін біз, ұстаздар қауымы
оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп қана қоймай, олардың тәрбиелік
түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре білуіміз керек. Ұлттық тәлім
тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу мұғалімдердің ата-аналармен қосылып
жүргізген шараларына байланысты болмақ. Өйткені, бірінші ұлттық тәрбиенің
ошағы – отбасында, екінші – мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни
мұғалімдер мен жұртшылық тығыз байланыста болуы шартты нәрсе дей келе
мектебімізде ата-аналармен бірлесіп көптеген іс-шаралар өткізіледі, атап
айтсақ соның ішінде салт-дәстүрді дәріптеуде Наурыз мейрамы, Ораза Айт
күндеріне байланысты имандылық тәрбиесі сынып сағаттарында өткізіліп
тұрады.
Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді:
Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті
мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды.
Сонымен қорытындай келе, осындай халқымыздың маңдайына біткен
ұлттық құндылықтарымызды, сонау өткен ғасырлардан өшпес мұра болып
қалыптасып келе жатқан дархан халқымыздың таратқан үлгі насихаты асыл
мұраларымызды өздеріңіздің талмай, қажымай еткен еңбектеріңіздің арқасында
дарынды да тәрбиелі оқушылардың бойына сіңіріп, ұлттық мәдениетімізді
әлемдік деңгейдегі мәдениетке жеткізіп сақтауға деген патриоттық сезімді
қалыптастыруға бір кісідей атсалысайық!
Зерттеудің көкейкестілігі. Жас ұрпақтың санасын шыңдауға қызмет ететін
білім жүйесін қалыптастыру – қазіргі заманның өзекті мәселесі болып тұр. Ал
мұндай білім жүйесі сол ұлттың төл болмысымен санасу арқылы жүзеге асады.
Өйткені, өткен тарихтың сын көзінен өткен құнды ұлттық дүниетаным мұралары
жас буынның рухына негіз болып қаланып, болашаққа бағыт жасап отырған
жағдайда ғана ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілмейді.

Оқыту үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылықтарын
қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық және ғылыми әдістемелік жолдарын
қарастыра отырып тақырыпты Бастауыш мектептің пән сабақтарында оқушыларды
ұлттық құндылықтармен таныстыру деп алдым.
Зертеудің мақсаты: ұлттық білім мен тәрбие беру негізінде бастауыш сынып
оқушыларын ұлттық құндылықтарға бағыттап, пән сабақтарында пайдаланып
отыру.
Зерттеу пәні: қазақ мектебінің оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық құндылықтарды
пән сабақтарында пайдалануды ұйымдастыру, оны теориялық тұрғыда негіздеу
және әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеті: бастауыш мектептің пән сабақтарында оқушыларды ұлттық
құндылықтармен таныстыру.
Зерттеу ғылыми болжамы: егер, бастауыш сынып оқушыларының пән сабақтарында
ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың теориялық негіздері педагогикалық
шарттар тұрғысында айқындалып, мазмұны мен әдістемесі жасалса, нәтижесі
шығарылса, онда, оқушылардың сезімталдығын ояту және оқу-тәрбие үдерісінде
ұлттық мәдениет негізін қалайтын ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың
мүмкіндіктері артады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: қазақ халқының мәдени,
рухани және ұлттық құндылықтарын дамыту және пайдалану жөніндегі идеялар
мен тұжырымдар, халық педагогикасы дәстүрлерінің жетістіктері.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Ресми материалдары, Үкіметтің
қаулы-қарарлары, белгілі педагогтардың еңбектері, қағидалары және т.б. оқу-
тәрбие үдерісінде ұлттық құндылықтар туралы материалдарын тиімді жүзеге
асыру жөніндегі озық тәжірибелер.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты психологиялық,
педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау, мектеп құжаттарын,
бақылау, сауалнама, сұхбат, сұрақ-жауап өткізу, әдістемелік жүйенің
мақсатқа сәйкестілігін және педагогикалық тиімділігін тәжірибелік-
педагогикалық жұмыс барысында тексеру.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектеп оқушылары.
Зерттеу базасы: эксперименттік тәжірибе Батыс Қазақстан облысы, Орал
қаласы, №1 ЖОББ мектебінің бастауыш сынып оқушыларына әдістеме,
сауалнамалар мен ашық сабақтар жүргізу түрінде өткізілді.

I. Құндылық ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
1. Ұлттық құндылықтар туралы жалпы түсінік

Құндылық дегеніміз не? Құндылық – тәрбие мен оқутудағы
адамгершілікке бағытталған мұраттар. Оларға меймандостық, кісілік,
сыйластық, имандылық, кішіпейілділік, салауаттылық, қайырымдылық, ізгілік,
еркіндік, өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, сыпайылық, мәдениеттілік,
шығармашылдық, рухани байлық, махаббат сынды қасиеттер жатады.
Құндылықтар – шынайы ғана болады, ол адамға тәуелді емес, дей
тұрғанмен ол адам санасында орын алады. Құндылықтар сезім арқылы
қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге болады, соның нәтижесінде тұлға
құндылықты игереді, соған сай әрекет етеді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: құндылық – нарқы жоғарылық,
қымбаттылық, бағалылық. Құндылық арқылы сол заттың маңызын, мәнділігін,
пайдалылығын, қажеттігін білуге болады - деп сипаттайды.
Қазақ инцеклопедиясында құндылық обьектінің жағымды немесе
жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-әлеуеттік ұғым деген анықтама
берілген. Ежелгі философиялық көзқарастарда құндылыұтың әртүрлі
көріністеріне жататын табиғи, қоғамдық құбылыстар, адамның іс-әрекетін
бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді
этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылады. Құндылықтар обьектінің
адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Құндылықтар өмірге,
еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне баға беру қатынасын тұрады.
Құндылық қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-
мағыналар қызметін өзіне бағындырады, реттейді.[17]
Отандық философ Т.Қ.Ғабитов құндылықтар – қасиеттер дей отырып,
бұл қасиеттердің бала кезден, ана сүтімен бірге өзінің ана тілі арқылы,
мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрыптары мен салт
дәстүрін игеру нәтижесінде орнығатындығын ерекше бағалайды. Ол құндылық
қатынас әрқашан да субьектінің бойында белгілі бір эмоцияларды – қуану,
сүйсіну, таңдану, табыну т.б. туызатындығын айта келе, мынадай
құндылықтарды анықтайды: адам өмірі, еркіндік, адамгершілік, отбасы, қарым-
қатынас, жеке бақыт, ұрпақ көбейту, күнкөріс көзі және әрекет мәні
ретіндегі жұмыс, игілік, белсенділік, заңдылық, мейірімділік, тәуелсіздік.
Құндылықтар өмір сүріп қана қоймайды, сонымен қатар бір-бірімен салыстырыла
отырып, өзіндік құндылықтық қатарды, құндылықтықсатыны құрайтындығын
айтады.
Әлеуметтанушы Б.Ерасов құндылықтың пайда болуы, адамның
қажеттілігін қанағаттандыратын іс-әрекет, бүл блгілі бір мақсатта жүреді,-
дейді. Сөйтіп, әлеуметтану ғылымында әлеуметтік-мәдени құндылықтардың
мынадай түрлерін ажыратады: саяси мұраттар, мемлекет тарихы, мемлекет
мәдениеті, мемлекеттік шекара, дәстүлері, тіл, т.б.
Педагогикалық сөздікте: құндылық - адамның ішкі құқы, ізгілігі,
адамдармен қарым-қатынасы кезінде, іс-әрекет кезіндегі көрсетілген
тұрақтылығы, қайырымдылығы, мейірімділік тәрбиесі делінген. Себебі
педагогикада құндылық тәрбие барысында жүзеге асады.
Педагогика ғылымында құндылық мәселесіне қатысты көптеген еңбектер
жарық көрді. Бұл еңбектерде құндылық ұғымы әр қырынан қарастыпылып, оның
мәні мен табиғатына, тәлім-тәрбиелік жақтарына жан-жақты көңіл бөлінген.
Мәселен, В.А.Караковский өз зерттеулерінде құндылықтардың тәрбиелік
ықпалына ерекше мән беріп, төмендегідей құндылықтар иерархиясын ұсынады:
Адам, Денсаулық, Өмір, Отбасы, Отан, Жер, Адамзат, Бейбітшілік, Еңбек,
Білім, Мәдениет, Даму.
Қ.Жарықбаев құндылық мәселесін ұлттық психология тұрғысынан
қарастырды. Құндылық тұлға іс-әрекетінің барлық түрінде маңыздылығы,
пайлалылығы, қажеттілігі арқылы көрініп отырады да іс -әрекетін, мақсат-
мұраттарын, себеп-салдарын анықтап, олардың іске асуына ықпал етеді және
жеке тұлғаны қалытастыруға тигізетін әсері де мол болады.
Ал жеке тұлға – әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің
субъектісі ретіндегі индивид. Нақтырақ айтсақ, ана тілі мен ұлттық салт-
дәстүрін құрметтейтін, басқа тілде де жетік сөйлей білетін, дүниетанымы,
ақыл-ой парасаттылығы қалыптасқан, еңбекқор, мақсат қоя алатын және сол
мақсатқа жету жолдарын таңдай білетін, жауапкершілігі мол, мінез-құлқы,
айналадағы адамдарға, қарым-қатынас мәдениеті жоғары, Отанын сүйетін,
күрделі жағдайларда нақты шешім қабылдай алатын, өзіне сын көзбен қарай
білетін салауатты тұлға.[8]
Ұлттық құндылық. Ұлттық құндылықтар – нақты бір ұлт өкілдерінің
құнды деп есептейтін дүниелері мен ең маңызды, бағалы қасиеттерінің
жиынтығы. Ұлттық құндылықтар – әрбір халықтың, этностың мәдениетінің
өзегі, жеке тұлғаның ішкі мәдениетінің іргетасы.
Ұлттық құндылықтар әрбір этникалық қауымдастықтарының өзіндік
тұрмысы, табиғаты, мәдениеті негізінде түзген құндылықтарының жүйесі.
Нақтылай түссек, құндылықтар дегеніміз – халықтың ұлттық тілі, ұлттық мінез-
құлқы, салт-дәстүрлері, ерекше адамгершілік қасиеттері, ауызша-жазбаша
ұлағатты тәлім-тәрбиелік мәні бар даналық өсиеттері, ділі мен діні.
Педагог-ғалым К.Оразбекова ұлттық тәрбиенің негізгі тамыры арқылы
ұлттық тұлғаны қалытастырудың педагогикалық негіздерін жүйелей отырып,
ерекше құнды қасиеттер ретінде ақыл мен парасатты атап айтады. Ол қазақ
даналығындағы он қасиеттен тұратын адамгершілік құнды сапаларды адамдарға
сезіммен қарау, өз ісінің дұрыс-бұрыстығына баға беру, халқына қымет ету,
өз сырларын өзгеге шашпау, әр жағдайда сақ болу, артық сөйлемеу,
әдептілікті сақтау, кішіпейіл болу, кешірімді болу, біреудің ісіне
араласпау деп қарастырады. Бұл еңбек бойынша қарым-қатынас құндылықтарын
меңгертудің мүмкіндігі мол.
Ұлттық құндылықтарды танып білу және меңгеру мәселелері ұлы ойшылдар
еңбектерінен бастау ала отырып, ағартушыларымыз Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, сонымен қатар, XX ғасырдың I-жартысындағы педагогтар мен
қоғам қайраткерлері М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов,
А.Байтұрсыновтардың рухани мұраларымен үндестік табады. Осынау мол мұраны
жас ұрпақтың игілігіне айналдыра отырып, олардың ұлт азаматтары ретінде
қалыптасуына көмектесудің маңызы күннен күнге артып отыр.
А.Байтұрсыновтың ұлттық құндылық бағдарға қатысты мынадай ой-
пікірлері бүгінгі ұлт мектебінің ұлы мұраттарының үндестігі:
- оқулықтардағы оқу материалдарында этнопедагогика элементтерінің
қамтылуын ескеру;
- бастауыш мектепте берілетін білім мен тәрбие ұлттық негізге
бағытталуы;
- бастауыш мектептегі оқудың ана тілінде жүргізілуі.
Бүгінгі таңда қазақ халқының ұлттық құндылықтарының мәнділігі
егеменді ел болуымызбен байланысты, сонымен қатар, жаһандану үдерісі
жағдайында жас ұрпақтың ұлттық келбетін қалыптастыру қызметіне
байланыстыодан әрі артып отыр. Мәселен, философ С.Нұрмұратов этно-ұлттық
құндылықтар мәселесін зерттеуде осы құрылымды, жүйені құрайтын ұғымдарға
тоқталып, ұлттылық ұғымына талдау жасайды. Ұлттылық ұғымын және оның
құрамдас салаларын талдай келе, оның маңызды саласы ретінде этникалық
келбеттің қалыптасуын қарастырып, оны әр халықты басқа халықтардан
ерекшелеп отыратын өзіндік тұрақты құндылығы мен дәстүрлерінің жиынтығынан
көруге болады деген тұжырымды ой түйді.
Ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін ұлттық санадан кейінгі
маңызды орын алатын ұлттық құндылық. Ұлттық құндылыққа – ұлтымыздың
мәдениетін, әдебиетін, өнерін, музыкасын, т.б.жатқызамыз.
Егерде ұлттық мәдениетке келетін болсақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-
тіршілігіне бейімделген ежелден өзінінің ұлттық мәдениетін қалыптастырды.
Ол мәдениет негізінен көшпенді өмір салтына бейімделген болатын. Сондықтан
қазіргі қазақ мәдениетін еуразиялық ұлы дала көшпенділерінің мұрагері деуге
болады.[8]
Ұлттық құндылықтарымыздың туын биік ұстап, жас ұрпақты қасиетті
халқымыздың тәлімгерлік үлгісімен тәрбиелеу- ең маңызды міндет.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев: Біз құрап жатқан қоғамның ең жоғарғы
құндылығы – адам, бүкіл өзгерістердің бәрі сол үшін, соның игілігі үшін
жасалып жатыр,- деген. Олай болса, оқушының өз өмір жолын таңдай білу
қабілетін дамытуда, ер бала мен қыз баланың өмірлік ұстанымын, табиғи
міндеттерін түсіндіруде, өз өміріне ойлы көзбен қарап, адам өмірі ең жоғары
құндылық екенін санаға сіңіруде ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие берудің
маңызы зор деп білемін.

2. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын
қалыптастыру моделі
Қазақстан мектебінің жаңа ұлттық моделі қалыптасуына байланысты
ұлттық идеяның дамуына ерекше мән берілуде. Ұлттық идеялар ғасырлар бойы
келе жатқан мәңгілік ұлттық құндылықтармен сабақтасып, ұлттың өзіндік
ділімен үнемі дамып, жаңа сипат алып, қоғам дамуының заңдарына айналып
отырады. Ұлттық мектептің ұлы мұраты – аталар сөзімен өсіп-өніп, бабалар
бұлағынан нәр алған, ұлылар тәрбиесіне тағзым етер өркениет әлеміне қазақ
құбылысы болып кіретін дана халқымыздың ұрпағын қалыптастыру. Бүгінгі
сәбилер ертеңгі күннің болашақ ұрпағы, өз ұлты арасында ұлт мүддесі үшін
қызмет ететін азамат. Сондықтан болашақта Мен қазақпын-деп мақтана алатын
ұрпақтарымыздың ірге тасы бастауыш сыныптан қалануы тиіс.[8]
Бастауыш мектеп жасы баланың адамгершілік тұрғысынан өзін-өзі
тануымен, әлеуметтенуі, яғни әлеуметтік тәжірибені меңгерумен ерекшеленеді.
Өзінің жеке басының құндылығын жоғары бағалай алатын, жеке басының мүддесін
қоғамдық мүдделермен ұштастыра білетін, ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру
жұмысының мәні зор.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруда
олардың жетістік жақтары мен кемшіліктерін көре білуі, өзінің жеке басының
құндылығын, даралық сипатын саналы түрде сезінуге бағыттап отырудың мәні
зор. Өйткені құндылықтарды игеру механизмі адамның өзін-өзі айқындау
құндылығының үлгісі арқылы жүзеге асады. Өзін-өзі айқындаудың алғашқы
кезеңінде оқушы игеретін құндылықтардың мәнін аша келе белгілі бір
құндылықтарға ие болады. Оқушының өзін-өзі реттеуі жүзеге аса отырып, жеке
тұлғаның ар-ұят, өзін-өзі сынау, өз мінез-құлқын қоғамдағы үлгімен, досымен
салыстыра алу қабілеттері көрініс табады.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың
теориясын қарастыра отырып, оны тәжірибелік тұрғыдан нақты және дәйекті
талдау мазмұн мен мәнді сақтап, ықшамдауды қажет етеді. Ол модель
ұғымының мағынасын ашу арқылы жүзеге асады. Модель термині латынның
modules сөзінен шыққан, ол өлшем, әдіс, бейне деген ұғымдарды
білдіреді. Оқу-тәрбие үдерісін зерттеуде модель – сол зерттеліп отырған
мәселенің жалпы құрылымы мен жеке бөліктері арасындағы байланысты көрнекі
түрде елестету құралы болып табылады. Модель құру модельдеу деп аталады.
Педагогика ғылымында 70-80 жылдарда тәрбие жүйесін модельдеу ісімен
А.В.Мудрик, О.С.Газман, педагогикалық оқу орындары студенттерінің
гуманистік бағдарын модельдеумен И.А.Колесникова, тұлғаның адамгершілік
мәдениетін қалыптастыруды модельдеумен С.В. Поляков, Н.В.Кузьмина
айналысқан.
Жеке тұлғаның тәрбие арқылы құндылық бағдарын қалыптастыруды модельдеу
(Г.Қ. Нұрғалиева, Б.Кудышева, т.б.), құндылық негізінде ұлттық тәрбие
жүйесін, құндылықтар негізінде қазақ этнопедагогикасының логикалық-
құрылымдық моделін жасау ( К.Ж. Қожахметова және т.б.), рухани-адамгершілік
қасиеттер арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың моделін жасауда
(К.А.Исмаилова, Б.Н.Игенбаева, А.Қаплиева, т.б.), оқушылардың білімге
құндылық бағдарын қалыптастыру моделін жасауда (К.Қ.Найманбаева)
зерттеушілер айналысқан.
Демек, ұлттық құндылық бағдар оқушының идеалын, сенімін анықтайды,
жеке тұлға ретінде қалыптасуында жетекші рөл атқарып, жаңа қажеттіліктердің
туындауына ықпал етеді. Сондай-ақ, ұлттық құндылық бағдар бастауыш сынып
оқушыларын өз бетіндік, дербес іс-әрекетке бағыттайды. Ұлттық құндылық
бағдарды сезінуі оқушының өз бетінше сол құндылықтарды ой санадан өткізіп,
өзіндік тұжырымдар жасауы және соларға ұмтылуы түрінде көрініп отырады.
Құндылық, Ұлттық құндылық, Ұлттық құндылық бағдар ұғымының
теориялық негізіне сүйене отырып, бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыру моделін құруды жөн
санадым.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын
қалыптастырудағы бұл модельдің негізі мақсат, міндеттерден, қағидалар мен
нормативтік негіздер жүйесінен, құндылық бағдар қалыптастыру механизмінен,
тұтас технология ретінде қарастырылған мазмұн, әдіс, құралдар жүйесінен,
нәтижеден тұратын кешен.
Мақсаты - ұлттық құндылықтар жүйесі туралы бастапқы білім негіздері
қалыптасқан, ұлттық құндылықтарды танып, бағалайтын және оны таңдайтын,
өзіндік сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық рухы жоғары тұлға қалыптастыру.
Міндеттері – бастауыш сыныптағы ұлттық құндылықтардың мазмұндық
жүйесін нақтылау, оқушылардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың
бағдарламасы мен әдістемесін жасау, ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру
жолдарын көрсету, нәтижесін бағалау.
Модельде көрсетілген мақсат-міндеттерді жүзеге асыру механизмі мен
мазмұндық, технологиялық құрылымын анықтау үшін Қазақстан Республикасының
білім туралы Заңы, Бастауыш білім стандарты, Қазақстан Республикасының
білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының кешенді бағдарламасы, Бастауыш
білім тұжырымдамасы, т.б. нормативтік құжаттар зерделенген.
Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын
қалыптастыру моделін жасауда төмендегідей педагогикалық қағидаларды
басшылыққа алады:
▪ Тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;
▪ Тәрбиелік ықпалдардың бірлігі;
▪ Тұлғаға бағытталған;
▪ Жас және дара ерекшеліктерді ескеру.
Тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы қағидасы ұлттық құндылық бағдар
қалыптастыру жұмыстарының мақсатын белгілеуде маңызды. Өйткені, егеменді
мемлекет жағдайында және әлемдегі жаһандану үдерісі барысында қазіргі
қоғамымыздың болашағына берік сенімі бар азаматтарды тәрбиелеу негізгі
міндеттердің бірі болып табылады. Кез-келген тәрбие жұмысының құндылығы
оқушылардың қоғамдық сапаларын қалыптастырудағы ықпалымен бағаланады.
Жас және дар ерекшеліктерді есепке ала отырып, бастауыш сынып
оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін физиологиялық, психологиялық
педагогикалық тұрғыдан сипаттай келе, олардың ұлттық құндылық бағдар
қалыптастыруға байланысты есепке алынуы басты назарда болды.
Тұлғаға бағытталған қатынас педагогикада тұлғалық-бағдарлы ұғымымен
түсіндіріледі. Яғни, тұлғаға субъектілік көзқарас негізінде қарым-қатынас
жасау. Тұлғалық-бағдарлы қатынас – оқушының қызметтері (талдау, мотивация,
рефлексия, т.б.) көрінетін жағдайларды тудыруды көздейді. Ал ұлттық
құндылық бағдар қалыптастыру бастауыш сынып оқушыларының дербес
мүмкіндіктерін дамытуға, олардың бойында субъектілік сапалық өзгерістердің
қалыптасуына жағдай туғызуы қажет.
Модельдің келесі құрылымында бастауыш сынып оқушыларының ұлттық
құндылық бағдарын қалыптастыру механизмі баяндалады. Бастауыш сыныптағы
оқушыларда ұлттық құндылық бағдардың қалыптасу механизмдерін іске қосу осы
жас кезеңіндегі баланың барлық сфераларының өзара үйлесімділігі арқылы
жүзеге асады: эмоциялық, танымдық, әрекеттік.
Қарастырылған ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру мазмұнының жүзеге
асырылуының өзіндік механизмі бар. Құндылық бағдар теориясына сүйене
отырып, бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын төмендегідей
сызба түрінде көрсетуге болады:

1-сурет. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарының сызбасы
Іздену сатысында оқушыларға ақпараттар беру, қызығушылық туғызу,
объектілерге көңіл аударту арқылы мотивациялық-құндылық компонент көрініс
табады. Мотив іс-әрекеттің ішкі қозғаушысы ретінде сана арқылы пайда болады
да ішкі стимулға айналады. Бастауыш сынып оқушылары білуге құмарлығымен
ерекшеленеді және олар өздеріне қызық немесе ұнаған нәрсеге мейлінше
ұмтылыс білдіреді. Баланың осы қасиетін іздену сатысына жатқызуға болады.
Мотивация оқушының жеке өз сұранысы мен қоғамдық сұранысты дамытуға әсер
ететін басты қозғаушы күш. Бұл не істеу керектігін және қандай
құндылықтарға ұмтылу керектігін білу, шын мәнінде соған
ұмтылу.(қызығушылық, қажеттілік, ынта). Сол арқылы іздену механизмі іске
қосылады. Бастауыш сынып оқушысында адамдар арасындағы қарым-қатынасқа
байланысты мотивтер баладағы белгілі бір іскерліктердің болу болмауына
байланысты.
Бастауыш мектептегі алғашқы жылдар (6-7 ж.) баланың таным әрекеті
үшін сензитивті кезеңі болып табылады. Ұзақ әрі жағымды эмоцияларға толы
болған мақсат, қатынас, құндылық жеңіл түрде өзіндік мүддеге айналады.
Сондай-ақ бұл жастағы оқушылардың ұлттық құндылықтарға қатысты мәліметтерді
қабылдаудағы жағымды көңіл-күй жағдайы, оған әсерленуі, эмоционалды реңкті
қабылдай алуы да әсер етеді. Мысалы, салт-дәстүр рәсімдерін орындауда
қуаныш сезіміне бөлену, эмоциялық еліктегіштік, жаны ашу, ар-намыс,
ықыластық, алғысғ т.б. адамгершілік көңіл-күй арқылы көрініс тауып
отырады.
Бағалау – салыстыру, мәнін ашу, құндылығын көрсету нәтижесінде
мүмкін болады. Демек, бала ұсынылып отырған объектіні үлгімен салыстыра
отырып, оның мәнділігін анықтайды. Таныған, бағалаған құндылықтарының
жүйесі баланың ол құндылықтары иеленуіне және оған байланысты құндылық
қатынасының пайда болуына көмектеседі. Оқушылардың құндылық қатынасының
базалық құрылымына оның танымдық әрекеті кіреді (Кикина М.И.). Сондықтан,
құндылықтарға ерекше мән беру, соған сәйкесті эмоциялар туғызу, құндылық
бағалау әрекеттерін жүзеге асыру негізінде қалыптасқан құндылық қатынасының
мәні зор.
Бастауыш сынып оқушыларының құндылық, ұлттық құндылық сияқты
ұғымдарды меңгеруі, олардың ұлттық құндылықтарды қабылдағы ойлау
белсенділігі, құндылықтарды бағалау, таңдау талпыныстары, меңгергенін
достарымен талқылай алуы, сұрақтар қоя білуі. Бұл кезеңде құндылықтың
маңызын, құндылықтар жайында білімдердің қажетті мөлшерін, тереңдігін,
әсерлілігін қамтамасыз ету көзделеді.
Бастауыш сынып оқушысының тұлғасы өзіндік сананың қалыптасуымен
ерекшеленеді. Дүниені қабылдау ерекшелігі оның психологиялық қасиеттерімен
түсіндіріледі: табиғи елгезектігі, орындаушылығы, еліктегіштік, эмоциялық
айқындығы, өз тұлғасының басқа адамдарға бағытталғандығы. Құндылық бағдар
қалыптастырудың механизмі: іздену,бағалау, таңдау, көшіруде осы өрістің
қызметі ерекше мәнді болып табылады.
Құндылық объектілерді таңдау, сондай-ақ, жеке тұлғаның құндылықтарды тануы
мен бағалауын қажет ететін жағдайларды тудыру барысында мақсатты іс-
әрекетті жүзеге асыра отырып, ұлттық құндылықтарды жеке тұлғаның қажеттілік
объектісіне айналдырамыз. Бұл саты тұлғаның қажеттілік объектіден нақты
біреуіне таңдау жасауы арқылы көрініс табады. Құндылық қатынас
қалыптасуының бастауыш сынып оқушыларындағы ерекшелігі – өсіп келе жатқан
тұлғаның қоршаған дүниені танып білуі келесі бір адамның қатысуымен жанама
түрде жүзеге асады.
Көшіру сатысында баланың таныған, қабылдаған құндылықтарына
қатынасы оның ішкі сеніміне айналып, оны әрекетін, мінез-құлқын реттеп
отыруға көмектеседі. Бала белгілі бір затты, құбылысты ерекше бағалап,
соған ұмтылады, бірнеше объектіден нақты біреуіне таңдау жасайды. Сөйтіп,
баланың күнделікті өмір барысындағы мінез-құлықтары, іс-әрекет сапалары
тұлғадағы ұлттық құндылық бағдар нәтижесі ретінде көрініс тауып отырады.
Меңгерген құндылық түсініктері мен ұғымдарына сәйкес қимыл-әрекет тәсілінің
жиынтығы, өзін-өзі реттеу іскерлігі қалыптасады.
Құндылықтарды иелену, қабылдау нәтижесі ретінде енді соған сәйкес іс-
әрекет көрініс беруі керек. Өйткені, ұлттық құндылық бағдар болу үшін бала
ұлттық құндылықтар жүйесін қабылдап қана қоймай, оны түсініп, қалай
пайдалану керектігін білуі керек.
Бастауыш сыныпта ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру процесі
тұлғаның санасы мен сезіміне, мінез-құлқына бірдей деңгейде әсер ету арқылы
құндылық бағдарлы мінез-құлықты тудырады. Осы механизмдер жүйесі адам
бойында қалыптасқанда ғана бүкіл тәрбие процесінің сапалы жаңаруы, оның
құнды толығуы мүмкін болады.
Мұғалімнің ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмысында электрондық
оқу құралын көмекші ретінде пайдалануына болады. Соның нәтижесінде
балалардың қызығушылығы, қиялы дамиды. Оқушы өз мүмкіндігін көрсете білуі
үшін ақпаратты өзіндік іздеу, бағалау, таңдау және оны тиімді пайдалану
дағдыларын меңгереді.

Мазмұн

2-сурет. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын
қалыптастырудың технологиялық құрылымы
Әрбір модуль өз ішінде микромодульдерге бөлінген (мысалы Салт,
дәстүр модуліндегі бөлімдер: -ең қымбат қазына, аталар сөзі-тәрбие
көзі,ата оқ жонар, ұлағатты сөздер, мәдени мұра, т.б.). Электронды оқу
құралдағы әр модельге қатысты негізгі бағдарламада бекітілген ақпараттар
гипермәтінде берілді. Гипермәтіндерде ұлттық құндылықтардың мәнін ашатын
ұғымдар, анықтамалар, деректемелер жинақталады. Гипермәтін арқылы мұғалім
белгілі бір идеялар мен білімдерді оқушыларға жеткізуді, құндылық
нысандарға баға беруді және соған байланысты эмоция туғызуды қамтамасыз
етеді. Оқу құралында дыбыстық, бейнелік материалдар, түрлі тапсырмалар,
түрлі тапсырмалардың болуы да бұған әсер етеді.
Мәселен, мұғалімнің сабаққа дайындалу кезінде қосымша ақпараттар
іздеу, оларды сұрыптау, көрнекі құралдар мен тапсырмалар дайындау, т.с.с.
әрекеттерінде оң жаңалықтар байқалса, оқушыллардың да өз бетімен іздену,
өзіндік ой-пікір білдіру , дербес тапсырмаларды орындауда өз тұлғасын
өзектендіруі олардың тұлғалық өсуіне әсер етіп, ұлттық құндылық бағдар
қалыптастыруының негізін салды. Сондай-ақ оқу құралымен жұмыс жасауда
интерактивті іс-әрекет оқушының өзіне керекті құнды мәліметтерді гипермәтін
материалдарынан, суреттерден, тапсырмаларды орындаудан алатындай етіп
ұйымдастырылған.[8]

II. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылықтарын қалыптастыруды оқу-
тәрбие үрдісінде жүзеге асырудың тиімді әдістерін зерттеуге арналған
педагогикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижесі

2.1. Бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген эксперименттік жұмыстың
нәтижелері
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық құндылық бағдарын қалыптастыруды
оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асырудың тиімді әдістерін зерттеуге арналған
педагогикалық тәжірибе жұмысының нәтижесінде оқушылардың ұлттық құндылық
бағдарын қалыптастырудың көрінісі ретінде халқымыздың ұлттық құндылық
мәнін ұғынатындығы және ұлттық құндылық білімдерінің маңыздылығын түсініп,
оны қажетіне қарай өз бетінше қолдана алатындығы анықталды.
Ұлттық құндылық бағдардың қалыптасу деңгейін анықтау мақсатымен
оқушылардың Отанға, туған жерге, ұлттық салт пен дәстүрге өзіндік
қатынасын, еліміздің тарихи тұлғалары туралы білімдерін, отбасы
құндылығының мәнін түсінуін қарастыру барысында олардың ұлттық құндылық
бағдарын анықтау міндеті тұрады.
Мақал – мәтелдер әдістемесі (С.М.Петрованың құрастыруы бойынша)
Жеке тұлғаның өсуі мен тәрбиенің соңғы мақсатын бағалау үшін
маңызы зор. Себебі, оқушылардың адамгершілігінің даму деңгейі мен құндылық
бағдарын көрсетеді.
Бұл әдістеменің мақсаты: Оқушының адамгершілік тәрбиесінің деңгейін
анықтап, олардың өзіне, өзге адамдарға және өмірге қарым-қатынастарының
ерекшеліктерін анықтау.
Жүргізілу барысы: Оқушыларға 60 мақал-мәтел жазылған үлестірме қағаздар
таратылады. Ол екі нұсқада болуы мүмкін. Бірінші жағдайда әр мақал –мәтелді
зейін қойып оқып шығып, оның мазмұнымен келісу дәрежесіне сәйкес төмендегі
шкала байынша бағалаймыз:
Ұпай – елеусіз дәрежеде келісемін;
Ұпай – жартылай келісемін;
Ұпай – жалпы алғанда келісемін;
Ұпай – түгелдей дерлік келісемін;
Ұпай – сөзсіз келіскмін.
Екінші жағдайда әр оқушы берілген мақалдарды түгел оқып,и мазмұнына
келісетін мақалды таңдай білуі керек.
Әдістеменің мәтінінің мазмұны өмір, адам жайлы мағынасы бір-
біріне қарсы 30 жұп мақал-мәтел берілген.
Бұл әдістеме көмегімен бастауыш сынып оқушыларының өмірге,
адамдарға және өзіне деген құнды қарым-қатынастары анықталды. Әдістеме 3-4
сынып оқушылары арасында өткізілді.

Мақал – мәтелдер әдістемесінің қорытындысы бойынша:

Тәжірибе жұмысына қатысқан 59 оқушының 31-нің (52,3%) өмірге деген
құндылықты қатынасы байқалса, 17-сі (28,4%) өзге адамдарға атап айтқанда
досына, жақын адамына құндылықты қатынасы қалайтындарын көрсетті. Білімге
құндылық қатынас 11 оқушының (19,3%) жауаптарында көрінді.
Осы білімге деген құндылық қатынасын көтеру мақсатында пән
сабақтарында Ең қымбат қазына – тіл, Кітап – алтын қазына, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.