Валюталық операцияларды тіркеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе 5
1 Шетел валютасындағы операциялар және оларды есепке алудың теориялық
негіздері 7
1.1 Валюталық бағам түсінігі мен түрлері 7
1.2 Валюта бағамының белгіленуі және бағамды болжау 9
1.3 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялары реттеу нормативтері
13
2 Валюталық бағам өзгерісінің әсері ХҚЕС қолданылу тәжірибесі 18
2.1 Валюталық шоттарды ашу тәртібі 18
2.2 Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі 21
2.3 Шетелдік валютамен операцияларды қолданыстағы валютамен көрсету 25
3 Қазақстан Республикасындағы валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамалары
29
3.1 Қазақстанда валюталық режимді ырықтандыру мəселелері 29
3.2 Валюталық режимді ырықтандыру бойынша іс-əрекеттердің бір ізділігі 33
Қорытынды 35
Пайдаланылған ақпарат көздері 38

Кіріспе

Қазақстан Республикасы халықаралық сауда саласында және ел ішіндегі
макроэкономикалық жағдайға бейімделумен халықаралық экономикалық айырбас
барысында өзгерістер мәселелеріне жиі кезігеді. Қазақстан экономикасын
әлемдік экономикамен байланыстыратын негізгі буын – валюта саясаты мен
ұлттық ақша бірлігінің валюталық бағамындағы өзгерісі. Сыртқы экономикалық
саясат жүйесінде валюталық саясат ең маңызды орынды алатыны белгілі.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың негізгі бағыттарының бірі деп, ақша-
несие саясаты, сондай-ақ қаржы нарығы және ұлттық валютаның айырбас
бағамының тұрақтылығына, инфляция деңгейіне аса назар аударуы осының
айғағы.
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық саясат
мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық валюта
бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты қызмет
атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру механизмі
жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның қазіргі негізгі
талаптарға сай келмеуі, таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын қалыптастыру
және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу проблемалары тәрізді
валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық реформаларының байланыстылығы
оның ерекшелігі болып саналады.
Валюта бағамы үшiн қажеттi:
• тауарлармен, қызметпен сауданың жанында валюталардың ауыс-түйiсi,
капиталдар және қарыздардың қозғалысында. Экспортшы шетелдiк валютаны
ұлттыққа айырбастайды, өйткенi басқа елдердiң валютасы осы мемлекеттiк
аумақтағы заңды сатып алушы және төлеу құралы ретiнде айнала алмайды.
Импорт шетелде сатып алған тауарлардың төлеуi үшiн ұлттық валютаны
шетелдiкке айырбастайды. Қарыздар сыртқы заимдар бойынша берешектi өтеу
және пайыз төлеу үшiн шетелдiк валютаны ұлттыққа алады;
• әлемдiк бағалар және ұлттық немесе шетелдiк валюта бейнеленген әр түрлi
ел құндық көрсеткiш ұлттық рыноктердi салыстырулар;
• фирмалар және банктердiң шетелдiк валютасындағы есептердiң периодты
қайта бағалауы. Валюталық курстiң мәнi бұл құн дәрежесi. Ақша баға валюта
бағамы.
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар және
көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу
пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және ұлттық
валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін зерттеудің өте өзекті
екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін зерттеу және оның
мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта
саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру
мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар
жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, осы зерттеу тақырыбының
өзектілігін толық растайды.
Курстық жұмысты жазудағы мақсатым – осы жоғарыда аталған маңызды
мәселенің бірі болып табылатын валюталық бағам өзгерісі бойынша жалпы
түсінік беру. Түрлерін ескере отырып, валюталық операцияларды есепке алу.
Валюталық бағамның белгіленуі және бағам болжамының жасалуы туралы,
Валюталық бағам өзгерісінің әсері ХҚЕС жүргізілу мақсаты қарастырылады.

1 Шетел валютасындағы операциялар және оларды есепке алудың теориялық
негіздері

1.1 Валюталық бағам түсінігі мен түрлері

Әрбір елдің валюталық жүйесінің негізгі элементі – оның ұлттық
валютасы. Елдің макроэкономикалық операцияларының барлық есебі ұлттық
валюта арқылы жүргізіледі. Валюта бағамы (курс) – ұлттық валюта бірлігінің
шетелдік валюта бірлігіне қатынасы. Валюталық бағам екі валютаның баға
қатынасы ретінде заңды түрде бекітілуі немесе өзара котировка процесінде
анықталуы мүмкін.
Іс жүзінде экономикалық даму қарқыны мен экономикалық бағдарламаларды
бағалау үшін валюталық бағамның бірнеше түрлері қолданылады. Сол арқылы
макроэкономикалық өзгерістерге қалай әсер ететіндігін анықтауға болады.
• Номиналды валюталық бағам – екі валюта арасындағы бағам, яғни ұлттық
валюта бірлігінің шетелдік валюта бірлігіне шаққандағы бағамы.
• Нақты валюталық бағам – өз елінде немесе ұлттық валюта айырбасталатын
басқа елдегі баға өзгерісі деңгейін ескере отырып, есептелетін
номиналды валюта бағамы.
Нарық түрлеріне байланысты валюта бағамының келесі түрлері
ажыратылады:
• Спот-бағам – бағам жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен кейін 2
күннің ішінде валюталар айырбасталатын бағам.
• Форвардтық бағам – бағам жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен 3
күннен кейін белгілі бір кезеңге дейін валюталардың айырбасталатын
келісімді бағамы.
• Фьючерстік бағам – мәміле шартында белгіленген күні активтің орындалу
бағасы.
• Нарықтық бағам – Қазақстан Қор Биржасындағы немесе Ұлттық Банк
сайтындағы ресми бағам.
Халықаралық экономикада негізінен валюталық бағам ретінде спот-бағам
қабылданады.
Валюта бағамының бірлігі дегеніміз – барлық валюталық операциялар үшін
бір ғана тиімді бағамды қолдану.
Валюталық бағамның белгіленуіне (реттелуіне) байланысты 3 түрі болуы
мүмкін:
• белгіленген (фиксированный) валюталық бағам;
• тұрақсыз валюталық бағам, белгілі коридор шегінде тербеліп тұрады;
• сұраныс пен ұсынысқа қатысты еркін қалқымалы валюталық бағам.[7]
Баға кесу (котировка, франц. coter – баға белгілеу, баға белгіленімі)
– құнды қағаздардың, шетел валюталарының бағамын немесе биржалардағы
тауарлардың бағасын белгілеу. Бағаны, әдетте, тауар, қор немесе валюта
биржасының баға белгілеу комиссиясы белгілейді және тауарлардың көтерме
сауда бағасының, құнды қағаздар бағамы мен валюталар бағасының биржалық
бюллетеньдерінде жарияланады. Толық баға кесу сатушылар да, сатып алушылар
да ұсынатын баға белгіленімін қамтиды. Котировка мынадай түрлерге
ажыратылады: акциялар котировкасы – қор биржасында акциялардың нарықтық
бағасын белгілеу; валюталық баға кесу – нарықтық валюта бағамын не орталық
банк (Қазақстанда Ұлттық банк) және ел үкіметінің нормативтік-құқықтық
актілері айқындайтын бағамды белгілеу; түрлі валюталардың бір-біріне
қатынасы бойынша бағамының ара салмағын тіркеу процесі әрі нәтижесі. Ол не
шынайы бағамды (валюталар құнының бір-біріне шынайы қатынасын көрсететін),
не нақ сол мезет үшін неғұрлым тиімді бағамды белгілеу мақсатымен
жүргізіледі. Оның негізгі үш түрі бар:
а) ұлттық валютаның басқа валютаға қатынасы бойынша айқындалған
тіркеулі бағамын әкімшілік жолмен белгілеу. Бұл ретте тым жоғарылатылған
ара салмақ та, тым төмендетілген ара салмақ та экспорт-
импорт операцияларының көлеміне әсерін тигізеді. Тіркеулі бағамның
артықшылығы мынада: валюта операциялары бойынша жасалған мәмілелердің
тәуекелдігі барынша аз болады. Алайда тіркеулі бағам кезінде белгіленген
бағам шынайы экономикалық жағдайға сай келмейтін ахуал туындауы ықтимал;
ә) валюта бағамын осы валютаға сұраным мен ұсынымның арасындағы
айырманы нақты бейнелейтіндей бағаның ара салмағын шынайы тұрғыда
көрсететін валюта бағамын еркін белгілеу; алайда мұндай еркін белгілеу
кезінде валюта бағамының болжауға келмейтіндей деңгейдегі елеулі өзгерісі
салдарынан тәуекелдік жоғары болады. Бұл орайда валюта биржасында жекелеген
ойыншылардың қаржы мүмкіндігі есебінен валютаның олар үшін нақ сол сәтте
қажетті ара салмағын қалыптастыруға ықпал ететін валюталық алыпсатарлықтың
туындауы ықтимал;
б) бағамның аралас белгіленуі, мұнда қатысушылар еркін сауда-саттықты
бағамдардың ара салмағына қол жеткізгенге дейін жүргізуі мүмкін, сонан соң
сауда-саттық не тоқтатылады, не бағам орталық банктің (Қазақстанда Ұлттық
банктің) валюталық инвестициялары есебінен теңестіріледі. Мұндай әдіс қысқа
мерзімде валюталардың ара салмағын белгілеу кезінде бағамдардың айтарлықтай
ауытқуын болдырмауға мүмкіндік беріп, қаржы қызметінің субъектілеріне
осындай мәмілелердің салдарын неғұрлым дәл болжауға септігін тигізді.
Валюталық баға кесу түрлі валюталардың бағамын тіркеу тәсілі ретінде, бір
жағынан, елдер арасындағы экономикалық сәйкессіздікті болдырмауға, екінші
жағынан, қаржы операциялары бойынша серіктестерге экономикалық қысым
көрсетуге мүмкіндік береді; бағам котировкасы – шетел валютасының немесе
құнды қағаздардың бағамын нарықтық бағам негізінде белгілі бір кезеңге
ресми тіркеу; кесімді котировка – құнды қағаздардың жекелеген түрлерінің
котировкасы, оны биржа рыногының неғұрлым маңызды қатысушылары биржадан тыс
жүзеге асырады және олар биржадан тыс шұғыл мәмілелер жасасу үшін
пайдаланады; облигациялар котировкасы – қор биржасында сатылатын және сатып
алынатын облигациялардың бағамдық бағасын белгілеу; ресми котировка –
валюта мен құнды қағаздардың белгілі бір күнгі бірыңғай бағамы (бағасы),
оны ақпарат құралдары биржадан тыс хабарлайды және ол биржадан тыс есеп
айырысулар үшін пайдаланылады; тауар котировкасы – биржаның баға белгілеу
комиссиясы тіркеп, жариялайтын биржалық тауарлар бағасы.[10]

1.2 Валюта бағамының белгіленуі және бағамды болжау

Валюталық баға кесу (котировка валюты) – бұл бір валюта (базалық)
бірлігінің басқа валюта (кесілетін немесе контрвалюта) бірлігімен берілген
құны, немесе трейдердің қандай да бір валютаны сатып алуға немесе сатуға
мүмкіндік алатын баға болып табылады. Сатылатын валюталық жұптың
белгіленуінде (мысалы, eurusd) базалық валюта бірінші, ал кесілетін валюта
– екінші жазылады.
Валюталық баға кесу сандық және графиктік формада ұсынылады.
Техникалық анализдің негізі форекс баға кесулерінің тарихын гравик түрінде
зерттеу болып табылады. Баға кесу графиктері өз кезегінде барлар (ағылшын
жүйесі), жапондық шамдар (японские свечи) және сызықтық график түрінде
ұсынылуы мүмкін. Трейдерлер арасында неғұрлым жиі қолданылатыны оларды
талдаудың визуалды қарапайымдылығы арқасында жапондық шамдар болып
табылады. Егер валюталық баға кесу графигі жоғары жылжыса, онда бұл базалық
валютаның жоғарылауын көрсетеді. Егер де керісінше төмен қозғалыс болса,
онда бұл базалық валютаның арзандауын білдіреді.
Ереже бойынша, валюта нарығында баға кесу екі бағадан тұрады:
1. Бұл валютаны сатушылар оны сатуға дайын валюталық баға кесу
2. Бұл валютаны сатушылар оны сатып алуға дайын валюталық баға кесу
Біріншісі – Bid бағасы, екінші баға Ask немесе Offer деп аталады. Ask
пен Bid арасындағы айырмашылық спрэд деп аталады.
Әрбір валюталық мәміле құрамына екі валютамен жасалатын операциялар
кіреді, сондықтан олардың қайсысы базалық валюта немесе белгіленетін
валюта, және баға кесу валютасы немесе контрвалюта екенін білу өте маңызды.
Трейдер базалық валютаның белгіленген көлемін сатып алады немесе сатады
да, валюта бағамының өзгеруіне тәуелді баға кесу валютасының көлемін
өзгертеді. Баға кесу валютасы бөлім, ал базалық - алым болып табылады.
Алымы өскен жағдайда, базалық валюта өз позициясын күшейтеді де
қымбаттайды, ал егер алымы азайса, онда базалық валюта өз позицияларын
босатып, арзандайды.
Валюталық баға кесудің, бір валютаның басқа валюта бірлігіндегі бағасы
ретінде, үш түрі болады. Көптеген елдерде валюта котировкасының екі түрі
қолданылады:
1) тікелей котировка - ұлттық валюта бірлігінің шетелдік валюта
бірлігінің белгілі бір шамасына қатынасы → 147,63 теңге – 1 АҚШ доллары;
2) жанама котировка – шетел валюта бірлігінің белгілі бір шамадағы
ұлттық валюта бірлігіне қатынасы;
3) кросс-котировка – екі валюта бірлігінің бір-біріне қатынасы олардың
әрқайсысының үшінші валютаға, негізінен АҚШ долларына қатынасы арқылы
анықталады → 1 $ – 120 теңге, 1 $ - 31,8 рубль, 1 – 4,75
Валютаны белгілеу үшін 3 әріпті код қолданылады. Алғашқы 2 әріп елді
білдіреді, соңғысы сол елдің валютасы. Мысалы, USD – АҚШ доллары; JPY –
Жапон иені, KZT – Қазақстан теңгесі.
Ең жиі қолданылатыны – тікелей котировка.
Рынокта шет елдік валютаға сұраныс пен ұсынысты салыстыру процесінде
белгіленетін валюталық бағам котировкасы уақыттық өлшемді де білдіреді.
Қазіргі кезде банктер үшін екі жұмыс күні жеткілікті болып есептеледі, осы
кезде құжаттар алмасу, тиісті шоттарды жабу, аударымдар жасау
жүргізіледі.[8]
Кейде американдық шарттар (сол секілді еуропалық шарттар) терминін
кездестіруге болады, ол Құрама Штаттарында орналасқан тұлға көзқарасы
бойынша тура баға кесуді білдіреді. Сәйкесінше бағам котировкасы шетел
валютасының бір бірлігіне американдық долларлар мен центтердің белгілі бір
көлемімен өрнектеледі. Мысалы, баға кесу – 1,28 доллар бір еуро үшін.
Валюта бағамын ресми түрде Орталық Банк белгілейді, бейресми түрде
банкілер белгілейді. Валюта биржалары сақталған елдерде валюта бағамын
белгілеу күннің белгілі бір уақытында тіркеледі. Алайда биржалық белгіленім
негізінен анықтамалық сипатта болады. Валюта нарығының көбінде бағам
белгілеу кезінде фиксинг – валютаның банк аралық бағамын әрбір валюта
бойынша сұраным мен ұсынымды салыстыру жолымен айқындау рәсімі қолданылады.
Сонан соң сатушының бағамы (жоғары) мен сатып алушының бағамы (төмен)
белгіленеді. Банкілер сатылатын шетел валютасын сатып алынатын валютадан
гөрі қымбатқа бағалайды. Валюта бағамын белгілеу шетел валютасымен
төленетін төлем құралының түріне, клиентке чекті, аударма
векселін (траттаны) сату күнімен салыстырғанда нақты төлем төлеу мерзіміне
қарай сараланады. Мерзімді мәміле бойынша белгіленімнің қолма-қол мәміле
бойынша белгіленімнен өзгешелігі бар. Олардың арасындағы
айырма форвард бағамы төмен болғанда спот бағамынан шегерім арқылы
(таңбалануы: дисконт – dіs немесе депорт – D) немесе ол жоғары болса,
сыйлықақы арқылы (таңбалануы: pm немесе репорт – R) айқындалады. Сыйлықақы
валютаның мерзімді мәміле бойынша белгіленген бағамы қолма-қол мәміле
бойынша белгіленген бағамынан жоғары болады дегенді білдіреді. Дисконт
форвардтық операция бойынша бағам қолма-қол мәміле бойынша белгіленген
бағамнан төмен екенін көрсетеді. Валютаның мерзімді мәміле бойынша сандық
тұлғада белгіленетін бағамы (сыйлықақы мен дисконт әдісімен
емес) аутрайт (out-rіght) деп аталады.
Валюталық баға кесу әрдайым өзгеріп отырады, олар ағымдағы сұраныс пен
ұсыныстың қатынасына тәуелді болады.
Валюта бағамы, бұл ақпарат кәсіпорынның экономикалық қызметі мен
қаржылық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті болып табылады. Жеке тұлғалар
үшін де валюта бағамын болжау маңызды болып келеді, себебі ол жинақтауларды
қажетті пропорцияда бөлуге мүмкіндік береді.
Жинақтар қай валютада жұмсалатын болсаң, сол валютада сақталу керек
деп саналғанымен, валюта бағамының қозғалысын болжау кәсіпқойлардың еншісі
болғандықтан, ақша қаражаттарын әр түрлі валютада сақтауға тура келеді.
Сондай-ақ көптеген саяси шешімдер мен процестер валюта бағамын болжау
мақсатында жан-жақты талдау жүргізу кезінде айтарлықтай түсінікті және
айқын бола түседі (негізінен басқа валюталарға қатысты доллардың және
долларға қатысты еуроның болжамы маңызды).[8]
Қазіргі заманғы экономикалық ғылымда болжам жасаудың негізгі екі әдісі
бар. Бұл іргелі (фундаментальный) және техникалық талдау. Қысқаша бұл екі
әдісті былайша сипаттауға болады: фундаменталдар бағаларды қозғайтын
себептерді зерттейді, ал технарьлар бағалық қозғалыстардың өзін
зерттейді.
I. Болжаудың фундаменталды әдісі.
Айырбас бағамына әсер ететін факторлар:
Айырбас бағамдарының өзгерісін болжау барысында көптеген факторларды
ескеру керек, олар келесі белгілер бойынша топталады.
• Экономикалық факторлар:
Салыстырмалы пайыздық мөлшерлемелер. Пайыздық мөлшерлемелер
инвестицияларды түрлі валютада бағалау көрсеткіші ретінде жүреді. Егер
шетел валютасындағы ссудалар ұлттық валютадағы ссудаларға қарағанда жоғары
пайызбен берілетін болса, онда ақшаны несиеге шетел валютасында берудің
мәні бар. Осылайша, инвесторлар өз капиталын салуға неғұрлым тиімді орын
табу үшін салыстырмалы пайыздық мөлшерлемелерді салыстырумен айналысады.
Тәжірибе жүзінде инвесторлар тарапынан жоғары сұраныстың болуы нәтижесінде
пайыздық мөлшерлемелері жоғары валюталар бағасы басқа валюталармен
салыстырғанда өсіп отырады.
Сатып алу қабілетінің паритеті. Бұл көрсеткіш әр түрлі валюталардың
салыстырмалы сатып алу қабілетін көрсетеді. Ол белгілі бір тауар жиынтығына
түрлі елдерде негізінен американдық доллар болып есептелетін базалық
валютада қайта есептегендегі бағаларын салыстыру жолымен анықталады.
Экономикалық жағдайлар. Экономикалық жағдайлар ұзақ мерзімді жоспарда
айырбас бағамына әсер ететін негізгі фактор болып саналады. Бұл жерде мына
көрсеткіштердің өзгеру тенденциялары неғұрлым маңызды болып келетінін
ескеру қажет:
• Төлем балансы
• Экономикалық өсу
• Инфляция деңгейі
• Ақша ұсынысы
• Жұмыссыздық
• Салық ставкалары
Капитал сұранысы мен ұсынысы. Капитал нарығындағы сұраныс пен
ұсыныстың күтілмеген өзгерістері банкаралық нарықтың пайыздық
мөлшерлемелеріне әсер етеді, бұл өз кезегінде айырбас бағамының ставкасына
әсер етеді.
Саяси факторлар. Валюта нарығына ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді
перспективада да төмендегідей саяси факторлар әсер етуі мүмкін:
• Экономикалық саясат
• Елдегі саяси жағдайдың тұрақсыздық деңгейі
• Қаржы биліктерінің, әсіресе Орталық Банк саясаты
• Орталық Банктің ел валютасын қатайту немесе босату мақсатында
валюта нарығы қызметіне қатысуы
Нарықтың көңіл-күйі. Бұл фактор айырбас бағамының қысқа мерзімді
өзгерісіне әсер етеді және нарық қатысушыларының айырбас бағамының
қозғалысы перспективасына көзқарастарымен анықталады. Трейдерлер нақты бір
елдің экономика жағдайы туралы жаңалықтарға мән береді. Жиі олар
өзгерістерді немесе өкіметтің маңызды жарғыларын алдын-ала болжап, нақта
оқиғалар орындалғанға дейін валюталарды сата немесе сатып ала бастайды.
Мұндай жаңалықтар жалпыға мәлім болған кезде, нарық көңіл күйін валюта
бағамы қозғалысының олардың жариялану сәтіндегі бағыты анықтайды.
II. Техникалық талдау
Техникалық талдауды жақтаушылар өз болжамдарын алдыңғы уақыт
периодтарындағы нарық қозғалыстарының графиктерін зерттеу негізінде
жасайды. Нарық қозғалысы ретінде негізгі үш ақпарат түрі түсіндіріледі:
валюталық бағам динамикасы, белгілі бір уақыт аралығындағы жалпы мәмілелер
көлемі және сауда сессиясы ішінде жабылмаған позициялар көлемі.
Техникалық талдау негізгі үш қағида негізінде жасалады:
Нарық қозғалысы барлығын ескереді. Бұл тұжырымның мәні, айырбас
бағамына әсер ететін кез келген фактор – экономикалық, саяси,
психологиялық, алдын-ала оның графигінде есепке алынады. Сондықтан бағалар
графигін зерттеу – болжам жасаудың міндетті шарты.
Бағалар бағыт бойынша қозғалады. Тренд – бұл бағам қозғалысының
белгілі бір бағыты. Техникалық талдаудың негізгі тапсырмасы – трендтерді
оларды саудада қолдану үшін анықтау. Трендтердің үш типі бар:
1. Бұқа (Bullish) – бағаның жоғары қозғалысы
2. Аю (Bearish) – бағаның төменге қозғалысы
3. Боковой (Sideways, Flat) – баға жоғары немесе төменге шамалы
ауытқумен бір деңгейде болады.
Техникалық талдаудың барлық теориялары мен әдістемелері тренд қайта
айналым туралы ерекше белгі бермейінше, бір ғана бағыт бойынша қозғалады
деген тұжырымдамаға негізделген.
Тарих қайталанады. Техникалық аналитиктер бұны ғасырдан ғасырға
адамның психологиясының өзгеріссіз қалуымен түсіндіреді. Тура мәнінде
техникалық анализ нарықпен байланысты белгілі бір оқиғалардың тарихымен,
яғни адам психологиясын зерттеумен айналысады. Басқаша айтқанда, болашақты
түсіну өткенді зерттеу арқылы жүреді.[13]

1.3 Қазақстан Республикасындағы валюталық операциялары реттеу нормативтері

Коммерциялық банктердің сыртқы экономикалық қызметі тауарлар мен
әрекеттерді экспорттау-импорттау, Қазақстан Республикасының аумағында шетел
валютасында оларды өткізу, еліміздің ішінде бейрезидент тұлғалардың
шаруашылықпен ауналысудағы тауарлық емес сипаттағы мәміле кезінде теңге
және шетел валютасында банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты.
Әрбір егеменді мемлекетте заңды төлем құралы ретінде сол елдің ұлттық
валютасы қолданылады. Сондықтан сыртқы сауда, қызмет, несие, инвестиция,
мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті жағдайы төлеуші
немесе сатып алушылар шетел валютасын сатып алу немесе, сату нысанында бір
валютаны басқа валютаға айырбаутау болып табылады. 21 ҚХЕС сәйкес валюталық
операция – бұл шетел валютасында деноминацияланатын немесе ондағы есепті
талап ететін операция.
Валюталық нарықтар – шетел валюталарын, сұраныс пен ұсыныс негізінде
қалыптасқан бағам бойынша ұлттық валютаға сатып алып сататын немесе айырбас
жүргізілетін ресми орталықтар.
Валютаны айырбастау операциялары ежелде ауыстыру ісі нысанында ерте
заманда және орта ғасырларда пайда болып, бірақ қазіргі түсініктегі
валюталық нарық ХІХ ғасырда қалыптасты. Олар келесідей негізгі
ерекшеліктермен сипатталады:
• Байланыстың электронды құралын кеңінен қолдану және олар бойынша есеп
айырысуларды жүзеге асыруда шаруашылық қызметті интернационалдандыру
негізінде валюталық нарықты интернационалдандыру күшейеді;
• Операциялар барлық елдерде түкпірінде тәулік ішінде үздіксіз
жасалынады;
• Валюталық операциялар техникасы сәйкестендірілген, есеп айырысулар
банктің корреспонденттік есепшоты арқылы жүргізіледі;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру мақсатында валюталық
операциялардың кең көлемде дамуы;
• Алып-сатарлық және төрелік операциялар коммерциялық мәмілелермен
байланысты валюталық операциялардан біршама асып түседі; олардың
қатысушыларының саны бірден өсті және олардық құрамына банктер мен ұлт
аралық корпорациялардан (ҰАК) басқа заңды және жеке тұлғалар да
жатады;
• Тұрақты экономикалық жағдайларға тәуелсіз өздерінің биржалық
тауарларына байланысты тенденциясы бар валюталық бағамның
тұрақсыздығы.
Атқарымдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық келесілерді қамтиды:
• Халықаралықесеп айырысулардың уақытылы жүзеге асырылуы;
• Валюталық және несиелік тәуекелді сақтандыру;
• Әлемдік валюталық несиелік және қаржылық нарықтардың өзара байланысы;
• Банк, кәсіпорын, мемлекеттің валюталық резервтерінің әртараптандырылуы
(диверсификациясы);
• Валюталық бағамды реттеу;
• Қатысушылардың валюталық бағам айырмасы ретінде алатын алып-сатарлық
пайдасы;
• Экономиканы мемлекеттік реттеуге бағытталған валюталық саясатты
жүргізу.
Институционалдық көзқарас тұрғысынан валюталық нарық – бұл банктердің,
брокерлік фирмалардың, корпорациялардың, әсіресе ұлтаралық корпорациялардың
(ҰАК) жиынтығы. Банктер банкаралық нарықта өзара және тауарлы-өнеркәсіп
клиентурасымен 85-95% валюталық мәмілелер жасайды.
Валюталық қатынастың субъектілеріне Қазақстан Республикасының
резидент және бейрезидент тұлғалары жатады.
Валюталық реттеудің объектілері валюталық құндылықтар мен
жүргізілетін операциялар болып табылады. Оларға: шетел валютасы және бағалы
қағаздар (акция, облигация, төлем құжаттары, қарыздық міндеттеме, қымбат
металдар) жатады.[11]
Валюталық құндылықтармен жүргізілетін операциялар екі түрге бөлінеді:
ағымдағы валюталық операциялар, олардың құрамына елден валюта аудару және
керісінше валюта қабылдау, саудалық сипатқа жатпайтын аударымдар және тура
инвестициялар, қаржылық несиелер және т.б. капитал қозғалысымен байланысты
операциялар жатады.
Шетел валютасында банктік операциялар жүргізуге лицензияларды Ұлттық
банк шексіз мерзімге береді және атаулы болып табылады, яғни үшінші тұлғаға
берілмейді. Банк валюталық операциялардың лицензияда көрсетілген жағдайда
және келесілерге сәйкес жүргізуге құқы бар:
• Шетел валютасындағы қаражаттарды заңды және жеке тұлғалардың шотына
және салымына орналастыруға және қабылдауға;
• Банктер мен ұйымдарға шетел валютасында несие және қарыздарды тарту
және ұсыну;
• Заңды және жеке тұлғалардан шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып
алу және сатуды жүзеге асыру;
• Валюталарды сатып алу және сатуды жүргізу;
• Шетел мемлекеттерінің банктерімен корреспонденттік қатынастарды
белгілеу;
• Өз клиенттеріне шетел валютасында кассалық қызмет көрсету;
• Шетел валютасында саудалық және саудалық емес операциялар бойынша есеп
айырысуды жүзеге асыру;
• Халықаралық банктік тәжірибеге сәйкес басқа да операцияларды жүзеге
асыру.
Валюталық операцияларды жүзеге асыруға құқық берілген банктер
уәкілетті деп аталады. Валюта нарығында банктің рөлін анықтайтын негізгі
фактор банктің көлемі, оның репутациясы, бөлімшелер мен филиалдардың
шетелдік желісінің даму деңгейі, жасалатын халықаралық банктік есеп
айырысудың көлемі болып табылады. Сондай-ақ банк және оның валюта саясаты
орналасқан орындарда кезең сайын енгізілетін валюталық шектеулер, телкстік
және телефондық байналыс жағдайы маңызды рөл атқарады.
2000 жылдың сәуірінен бастап Ұлттық банк теңгенің еркін қалқымалы
бағамын белгіледі. Ол Ұлттық банк қатынасуынсыз валюталық нарықта сұраныс
және ұсыныс негізінде ұлттық валюта бағамын құрылуын болжайды. Бұндай
жағдайда валюталық реттеудің маңызы кенеттен өседі, негізгі міндеттері
келесілер болып табылады:
• Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілетін валюталық
операциялардың жүргізілу тәртібі мен қағидаларын анықтайтын
нормативтік құқықтық актілерді шығару, валюталық операциялар
субъектінің құқықтары мен міндеттері, валюталық заңдылықтарды бұзғаны
үшін жауапкершілік;
• Валюта заңдылықтарының орындалуын бақылау (валюталық бақылау);
• Валюталық нарық, жүргізілген валюталық операциялар көлемін және
құрылымының жағдайын талдау.
Валюталық реттеу мәселелерін шешу үшін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі келесі негізгі әдістерді қолданады:
• Валюталық операциялар объектілері мен субъектілерін, валюталық
операциялар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жіктелуін,
валюталық құндылықтармен айналысу тәртібін белгілеуді анықтайтын
валюталық операцияларды жүргізу тәртібін белгілеу;
• Сипатына, субъектісіне, объектісіне, көлеміне байланысты белгілі
валюталық операцияларды жүргізуге шектеу енгізу;
• Шетел валютасын пайдаланатын қызметтерді лицензиялау;
• Валюталық операцияларды тіркеу;
• Валюталық операциялар туралы есептемені жинау және талдау;
• Валюталық заңдылықтардың орындалуын бақылау;
• Валюталық реттеу мәселері бойынша халықаралық байланыс. (Қазақстан
1992 жылдың ортасынан бастап халықаралық валюта қорының (ХВҚ) мүшесі
болып табылады, ал 1996 жылдың 16 шілдесінен бастап ХВҚ келісім
баптарының VIII бабына енді, онда мемлекеттердің өздерінің
валюталарының айырбасталымдылығын қамтамасыз ету міндеттері
қарастырылған, яғни ағымдағы валюталық операциялар бойынша шектеулер
енгізбеу).[12]
Валюталық реттеудің негізін құраушы жүйе валюталық бақылау болып
табылады. Валюталық бақылаудың мақсаты - ҚР-ның резидент және бейрезидент
тұлғаларыныі валюталық операция жүргізу кезінде заңдылықтарды сақтауын
қамтамасыз ету. Валюталық бақылаудың негізгі баптары:
• Заңдылықтарға сәйкес жүргізілетін валюталық операциялардың сәйкестігін
анықтау және оларды жүзеге асыру үшін қажетті лицензиялар мен
куәліктердің болуы;
• Шетел валютасындағы төлемдердің шарт жағдайына сәйкестігін тексеру;
• Валюталық операциялар бойынша есеп жүргізу және есеп берудің
толықтығын және объективтігін тексеру.
Валюталық қатынастарды реттеу кезінде негізгі рөлді арнайы валюталық
заңдылықтар атқарады. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудің негізгі
органы республиканың заңдылықтарына сәйкес валюталық реттеудің қызметтерін
атқаратын Ұлттық банк болып табылады. Үкімет және басқа да мемлекеттік
органдар валюталық реттеудің заңдылықтарына сәйкес өз құзыретінің шегінде
жүргізеді. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативтік актілер 1998 жылдың
24 желтоқсанында Валюталық реттеу туралы заңға толықтырулар мен
қосымшалар енгізілген заң болып табылады. Ол Қазастан аумағында
жүргізілетін валюталық операциялардың принциптері мен тәртібін валюталық
операция субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, валюталық заңдылықтар
бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылау агенттері ретінде
валюталық операцияларды жүргізу кезінде валюталық заңдылықтардың орындалуын
бақылау міндеті жүктелген уәкілетті банктер мен банктік емес қаржылық
мекемелер болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында келесідей валюталық
шектеулер қолданылады:
• Резиденттер арасында жүргізілетін операциялар бойынша барлық төлемдер
тек қазақстандық валютада жүргізілуі керек, тек Ұлттық банктің
нормативтік құқықтық актілерінде, салық және кеден заңдылықтарында
көрсетілген жағдайлардан басқа;
• Шетел валютасын сатып алуға, сатуға және айырбастау өкілетті банктер
мен банктік операциялардың бөлек түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан
тыс жерде жүргізуге болмайды;
• Қызмет және тауар үшін төлем ретінде және несие ретінде резиденттер
алатын шетет валютасы, олардың өкілетті банктеріндегі шоттарына
міндетті түрде есепке алынуы керек.
Сонымен қатар, Қазастан Республикасының Президенті халықаралық
міндеттемелердң орындау мақсатында және күтпеген жағдайлардың туындау
кезінде кез келген валюталық операцияларды шектеуге және тоқтатуға құқылы.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Ұлттық банк
туралы заңы күші бар Жарғысына сәйкес ҚР Ұлттық банк шетел валютасында
операциялар жүргізцге қажетті шектеулерді енгізуге, оның ішіне осындай
операциялардың көлемі немесе сыйақылар мөлшерлемесінің деңгейі кіреді және
құқы бар. ҚР-ның Валюталық реттеу туралы Заңына сәйкес ҚР-ның Ұлттық
банкі резиденттердің экспорттық операцияларына валюталық төлем жне
экспорттық валюталық түсімді міндетті сату тәртібіне шек қоя алады. Соңғысы
нақты уақытта уақытша тоқтатылған.[1]

2 Валюталық бағам өзгерісінің әсері ХҚЕС қолданылу тәжірибесі

2.1 Валюталық шоттарды ашу тәртібі

Шетел серіктестігімен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін валюталық шот
ашу қажет. Егер заңды тұлғаның банкте теңгелік шоты болмаса, онда оны ашу
үшін келесі құжаттар ұсынылады:
• Нотариалдық куәландырылған құрылтай құжаттарының көшірмесі;
• Заңды тұлғаның валюталық шоташу туралы арызы;
• Уәкілетті тұлғалардың қол мен мөр үлгілері;
• Салық төлеуші ретінде есепке тұрғаны туралы анықтама;
• ҚР-ның уәкілетті органына тіркелгені туралы куәлік;
Банкте төлемдерді жүргізу үшін өзара шарттар, келісімдер, мәмілелер
көшірмесі бар заңдық іс жасалынады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар банкте валюталық шот
ашу үшін келесі құжаттарды ұсынуы керек:
• Шот ашу үшін арыз;
• Жеке басын куәландыратын құжаттың көшірмеі;
• Клиенттің салық есебіне тіркелгендігін растайтын салық қызметінің
органы берген бекітілген нысандағы құжат;
• Мемлекеттік тіркеуден өткендігін растайтын уәкілетті орган берген
құжаттың көшірмесі немесе соған теңесетін құжат (патент немесе
лицензия) көшірмесі.
Шотқа келіп түскен валюталық қаражаттар заңды болуы қажет: уәкілетті
банктер арқылы ішкі валюта нарығында теңгеге сатып алынған экспортты
валюталық түсім, жарғылық капиталға салым, қаржылық көмек, қайырымдылықтар,
сыйлықтар, несиелер, қарыздар, валюта. Заңды тұлғалар шетел валютасындағы
несиені тек бейрезидент тұлғалармен есеп айырысу үшін және шетел
валютасында алынған банктік несиелер бойынша міндеттемелерді орындау үшін
ғана ала алады. Клиенттердің валютаны сатып алуы валюталық қаражаттарды
сатып алуға берілетін арыз арқылы және кросс-операция (айырбастау) бойынша
жүзеге асырады, ал сату валюталық қаражаттарды сатуға арыз-тапсырма
негізінде жүргізіледі.
Тауарды импорттау (жұмыстар мен қызметтер) бойынша келісімшарттардың
көлемі алдын ала валюталық шоттан төленген кезде клиент банкке тиісті өзара
шарт, келісімшарт немесе келісімдерді ұсынуы қажет. Ұсынылатын құжаттар
негізінде валюталық шот ашу кезінде тоғыз таңбалы саннан тұратын нөмір
беріледі.

(1)

Мұндағы: 1 – валютаның коды;
2 – шоттың баланстық нөмірі;
3 – клиенттің нөмірі (жеке).
Онда шоттың ашылған күні, клиенттің атауы, нөмірі және қосымша
ақпараттар жазылатын, валюталық шоттарды тұркеу кітапшасы жүргізіледі. Сол
уақытта клиенттерге папка ашылады: онда шот бойынша ақша қаражаттарымен
байланысты барлық материалдар жиналатын заңды іс және дербес шот
көрсетіледі.
Жоғарыда айтылғандай, банктер шетел валютасында операция жүргізу үшін
лицензия алулары қажет. ҚР Ұлттық банкі лицензиялауды заңдылықтарға сәйкес
жүзеге асырады. Бүгінгі күні шетел валютасында қолма-қол есеп айырысу
негізінде бөлшек сауда және қызмет көрсетулермен байланысты әрекет,
резиденттердің мемлекет заңдылықтары бойынша құқықтарына сәйкес шетел
банктерінде жіне қаржы институттарында шоттар ашумен байланысты қызметтерге
лицензия беріледі.
Кейбір шетел валютасындағы операциялар Ұлттық банкке тіркелуі қажет,
мысалы, 100 мың АҚШ долларынан асатын ақша қаражатының бейрезиденттен
резиденттердің пайдасына өтетінін қарастыратынын капитал қозғалысымен
байланысты операциялар. Ұлттық банк қаржылардың резидент еместерден
резиденттердің пайдасына өтуін қарастыратын капитал қозғалысымен байланысты
валюталық дперациялардың келесі тіркеу тәртібін анықтаған:
• 180 күннен асатын мерзімге дейінгі алынатын несие;
• 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің экспорттық мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
• 180 күннен асатын мерзімге резиденттердің импорттық мәмілелерін
бейрезиденттердің несиелеуіне байланысты есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
• ҚР-дағы бейрезиденттердің инвестициясы;
• Жылжымайтын мүліктерге мүліктік және басқа да құқықтық төлемдеріне
аударымдар;
• Бейрезиденттердің 180күннен асатын мерзімге резиденттердің экспорттық
мәмілелерін несиелеумен байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру.
Валюталық операциялар бойынша есеп және есеп беру тәртібі және нысаны
ҚР Қаржы министрлігі мен статистикалық уәкілетті мемлекеттік органдарының
келісіміне сәйкес ҚР Ұлттық банкпен бекітіледі және Қазақстанның заңды және
жеке тұлғалары міндетті түрде орындауы керек.[5]
Республикадағы барлық заңды және жеке тұлғалар ҚР Ұлттық банк және
өкілетті банктерге олардың сұрауы бойынша, валюталық реттеу заңының
талаптарын орындау мақсатында қажетті ақпараттар мен қаражаттарды ұсынуға
міндетті.
Жекелеген валюталардың ұзақ немесе қысқа позицияларында бірінші
кезекте мүмкіндігі болатын қолма-қол өтелмеген мәмілелермен байланысты
олардың қолдағы бар мүмкіндіктері жабылмаған мәмілелерімен валюталық
операцияларды жүргізу кезінде банктер әр түрлі тәуекелге бел буады.
Валюталық позиция банктің шетел валютасындағы талаптар мен
міндеттерінің ара қатынастарын білдіреді. Олардың нақты валюта бойынша тең
болуы кезінде валюталық позиция жабық деп есептелінеді, ал тең келмеуі
кезінде – ашық.
Жабық валюталық позиция кезінде банк шетел валютасын сатып алу
мәмілесін жасайды да және дәл сол уақытта оны алынған табыспен басқа сату
мәмілесімен жабады. Ұлттық банк жабық валюталық позиция көлемін шектемейді.
Валюталық бағам банк үшін жағымсыз бағытта өзгеруі мүмкін
болғандықтан, ашық валюталық позиция банктің зиян шегу тәуекелімен
байланысты. Сондықтан да Ұлттық банк, оның мөлшерін шектеп, арнайы бөлек
есептілікті тағайындайды.
Егер сатылған валюта бойынша міндеттемелер оған деген талаптардан
жоғары болса ашық валюталық позиция қысқа болуы мүмкін және егер сатып
алынған валюталар бойынша талаптар оларға деген міндеттемелерден жоғары
болса, онда ұзақ болуы мүмкін.
Ашық валюталық позициясының шегі қатаң валютадағы банктің жарғылық
капиталының
Ашық валюталық позициясының шегі қатаң валютадағы банктің жарғылық
капиталының 30% құрауы керек, ал ұзақ валюталық позиция жұмсақ валюта
бойынша 5%, валюталық нетто-позицияның жарғылық капиталдың 50% құрауы
керек.
Банктік валюталық операциялардың жіктелуі жалпы банктік критерийлері
бойынша, сондай-ақ тек валюталық операцияларға ғана тән басқа да белгілері
бойынша жүзеге асады. Сонымен, олар келесідей жіктеледі:
• ҚР аумағында жасалатын;
• Қазақстанның валюталық құндылықтарының шекарадан өтеуіне байланысты;
• Республикадан тыс жерде банктер жасайтын.[9]

2.2 Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі

ІІ дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың түрлері
кеңінен дамыды. 50 жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде
валютаны жедел ұсыну (спот) және мерзімді (форвардтық) мәмілелер кеңінен
қолданылды, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады. 70
жылдардан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталық мәмілелер
дамыды. Бұл алып-сатарлық мәмілені және валюталық тәуекелден сақтандырудың
жаңа нысаны. Қолма-қол валюталық операцияларды көп банктер жүзеге асырады,
мерзімді операциялар мен своп мәмілелерін негізінен ірі банктер, ал
опционды операцияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады. Жедел ұсыну
(своп) валюталық операциялары өте кең таралған және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.