Аддиктивті мінез - құлықтың жіктемесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Теориялық бөлім. Аддиктивті мінез-құлықтың бір формасы ретінде құмарлық
ойындарға тәуелділікті теориялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Аддиктивті мінез-құлық түсінігі және оның дамуына әкелетін факторлар
1.2 Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Ересектердің құмарлық ойындарға тәуелділік ерекшеліктері
... ... ... ... .
1.5 Компьютерлік ойындардан тәуелділік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ...
2 Эксперименттік бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ..
2.1. Зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері, зерттеу жүргізілген орын
мен зерттелушілер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.2 Психодиагностикалық әдістемелер сипаттамасы
23 Эксперименттік және бақылау топтарының мәліметтері бойынша корреляциялық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде психологтар адамның мінез-құлқының ауытқушылық
мәселесіне үлкен назар аударады. Ақиқат өмірге көңіл толмаушылық және одан
алыстау тілегі адам өмірінің күрделі мәселелерінің бірі. Бірақ алыстау
формалары мен тәсілдері әртүрлі және жиі жағдайда патологиялық сипатқа ие.
Адам өмірі, оның жағдайы және мінез-құлқы әртүрлі факторларға (есірткі,
алкоголь, тамақ, жұмыс, азарттық және компьютерлік ойындар және т.б.)
тәуелді болады. Сондай формалардың бірі - аддиктивті мінез-құлық.
Бұл жұмыс адамдардың азарттық ойындарға тәуелділігі немесе гэмблинг
тәуелділік сұрақтарын зерттеуге арналады. Азарттық ойындарға деген құмарлық
ұзақ және бай тарихқа ие. Берілген сұрақты талқылаудың эмоционалды
қысымдылығын елестету үшін Ф. Достоевский, А. Куприн, Дж. Лондон и А. Грин
сияқты танымал жазушылардың шығармаларын қарауға болады, өйткені олар
өздері азарттық ойыншылар болған. Ұтып алу және ұтылып қалу жағдайындағы
көптеген оқиғалар және мәліметтер ойынға деген құмарлықпен байланысты.
Ойынға тәуелді адамның өмірі қалыпты өмірден өзгеше болады және толығымен
жаңа құндылыққа бағынады.
Азарттық ойындарға деген тәуелділік (ойынмания, лудомания және
гэмблинг-тәуелділік) бүкіл әлемге жайылған, соның ішінде Қазақстанда да
көптеп кездеседі. Азарттық ойындарға жасерекшелік құрамы (жеткіншектік
кезеңнен кәрілік кезеңге дейін), материалды қамтамасыздығы, қарым-қатынас
шеңбері, этникалық тобы және т.б. жағынан әртүрлі адамдар қабаты
тартылады. Бұл жәйт азарттық ойындардың әртүрлі формалары мен түрлерінің
адамдардың түрлі категориясының кіріс деңгейі мен қызығушылықтарына
байланысты қарастырылған кеңдігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, азарттық
ойындарды кез келген адам ойнай алады, өйткені азарттық ойындардың
көпшілігі ерекше шеберлікті қажет етпейді.
Бұл мәселе қазірігі дамыған коммуникация кезінде ерекше өзекті болып
отыр. Интернет жүйесінің пайда болуымен, компьютер бар үйдің барлығында
казино әрбір үйде қол жетерлік нәрсе. Бүгінгі күні жұмсақ жиғаздан тұрмай-
ақ азарттық ойындарды үйде ойнауға болады. Мұндай интернет-казинолардың
тартымдылығы жасерекшелік бойынша шектеулердің болмауы, ойыншылардың
толығымен жасырындылығының кепілдігі. Мұндай мүмкіншіліктердің болуы жас
ерекшелік бойынша шектеу қойылған балалар мен денсаулық жағдайына
байланысты ойын клубтарына бара алмайтын кәрі адамдардың ойнауына жағдай
жасайды. Екінші жағынан, ойынға деген кіші отбасы мүшелерінің
қызығушылықтарының дамуына жағдай жасайтын кейбір теледидарлық лотереяларға
бүкіл отбасының қатысуы кең таралған.
Сонымен бірге соңғы кездері компьютерлік ойындарға деген тәуелділіктің
пайда болғанын айту қажет. Мұндай тәуелділіктің таралуы компьютерлік
технологияның адам іс-әрекетінің барлық аймағына енуімен және компьютерлік
ойындардың жоғары деңгейде шынайы дамуы мен күрделігімен шартталған.
Азарттық ойындардың ежелгі тарихы мен кең таралу мәселесіне
қарамастан, адамда мұндай аддикцияның пайда болуы мен дамуы толықтай
қарастырылмаған және зерттелмеген.
Осыған байланысты, зерттеу жұмысының мақсаты азарттық ойындарға
тәуелділіктің пайда болуы мен дамуын, патологиялық ойыншылардың
психологиялық портретін анықтау, мәселенің мүмкін болар шешімдерінің
теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін жұмыста келесі міндеттерді шешу
қарастырылады:
• адамның аддиктивті мінез-құлқының әртүрлі түрлері мен дамуын
теориялық зерттеу;
• азарттық және компьютерлік ойындарға патологиялық тәуелділердің
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу және анықтау;
• көрсеткіштерді бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстыру;
• лудомания мәселесін шешудің мүмкін болар нұсқасын анықтау.
Зерттеу объектісі: азарттық ойындарға тәуелділік шеккен адамдар.
Зерттеу пәні: аддиктивті мінез-құлықтың бір формасы ретіндегі құмарлық
ойындарға тәуелділік.
Зерттеу болжамы: азарттық ойындарға тәуелділердің тұлғалық сипаттары
сау зерттелушілерден өзгеше болады.
Зерттеу әдістері:
1) А.Маслоудың өзін-өзі таныту сұрақтамасы;
2) К.Леонгард пен Г. Шмишектің бейімделген мінездемелік сұрақнамасы;
3) Ч.Д. Спилберг пен Ю.Л. Ханиннің реактивті және тұлға мазасыздығы
деңгейін анықтау шкаласы.
4) Құмарлық ойындарға (компьютерлік, ойын автоматтарына) тәуелділікті
анықтауға арналған авторлық сауалнама.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: алғаш рет қазақстандықтардың құмарлық
ойындарға тәуелділердің психологиялық ерекшеліктері зерттелді.
Зерттеудің теориялық мәні: құмарлық ойындарға тәуелділік және
аддиктивті мінез-құлық туралы психолог ғалымдар еңбектерінің жүйелі
талдануы осы мәселенің теориялық құрастырылуына белгілі бір ғылыми үлесін
қосады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: зерттеу мәселесінің эксперименттік
тұрғыдан зерттеліп, талдануы барысында алынған нәтижелер осы мәселені іс-
жүзінде шешуге белгілі бір көмегін тигізеді, психокоррекция мен
психологиялық кеңес беруде және осындай тәуелділіктердің психологиялық
тұрғыдан алдын алуда бағыт-бағдар береді.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ БІР ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ ҚҰМАРЛЫҚ
ОЙЫНДАРҒА ТӘУЕЛДІЛІКТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Аддиктивті мінез-құлық түсінігі және оның дамуына әкелетін факторлар
Аддиктивті мінез-құлықты анықтау үшін мінез-құлық нормасы, мінез-құлық
патологиясы және девиантты мінез-құлық ұғымдарын қарастыру қажет.
Тәуелділіктің болмауы индивидтің мінез-құлық нормасына сәйкес екендігін
көрсетеді. К.К. Платонов пікірінше, норма – бұл топтың бөлісетін елесі
түріндегі топтық сана құбылысы және бұл нормалар өзара әрекеттеседі және
оларды бейнелей отырып, қалыптастырады, әлеуметтік рөлдерін есепке ала
отырып, тұрмыстарына оптималды жағдай жасайтын олардың мінез-құлықтарына
қойылатын талаптар жайлы пікірлері.
Мінез-құлықтық патология (П.Б. Ганнушкин бойынша) адам мінез-құлқында
бейімделе алмаушылыққа, тоталдылық, тұрақтылыққа деген бейімділіктің болуы.
Бейімделе алмаушылыққа бейімділік дегеніміз адамның қоғамда толық мәнді
бейімделуіне мүмкіндік бермейтін, қоршаған адамдармен өзараәрекетте
қақтығысу, қанағаттанбау, шындыққа қарсы келу, әлеуметтік-психологиялық
жекелену түріндегі мінез-құлық шаблондарының болуы. Патологиялық мінез-
құлық стереотиптері көп жағдайда бейімделе алмаушылыққа әкеледі және оның
кез-келген жерде көрініс беруі тотальдылықтың белгісі болып табылады.
Тұрақтылық бейімделе алмаушылық сапаларының ұзақ уақыттық көрінуі. Мінез-
құлық патологиясы психопатологиялық факторлармен шартталған, сонымен бірге
әлеуметтену процесі барысында қалыптасқан мінез патологиясына негізделеді.
Адамның девиантты мінез-құлқын қоғамда қабылданған нормаларға қарсы
келуші және психикалық процестердің үйлеспеуі түрінде көрінетін, бейімделе
алмаушылық, өзіндік кемелдену процесінің бұзылуы немесе өз мінез-құлқындағы
адамгершілік және эстетикалық бақылаудан бас тарту түріндегі қылықтар
жүйесімен немесе жекелеген қылықтарымен белгілеуге болады (В.Д. Менделевич,
2003 г.).
Аддиктивті мінез-құлық (ағылшынның addiction сөзі – қазақшасы бұзылуға
бейімділік дегенді білдіреді) - деструктивті, девиантты мінез-құлықтың бір
формасы, өзінің психикалық жағдайын өзгерту құралдарына байланысты
шындықтан кетуге талпынумен көрінеді (Большой психологический словарь, 2003
г.).
Аддиктивті мінез-құлықтың болуы микро және макро ортаның өзгерген
жағдайына бейімделушіліктің бұзылуын көрсетеді. Короленко және Сигал
(1991) бойынша, аддиктивті мінез-құлық шындықтан өз психикалық жағдайын
өзгерту арқылы кетуге талпынумен сипатталады.
Аддиктивті мінез-құлықтың анықтамасы оның барлық формаларына қатысты.
Психикалық жағдайды өзгерту арқылы шындықтан кету әртүрлі тәсілдерді
қолданумен жүзеге асады. әр адамның өмірінде оны қанағаттандырмайтын, өз
психикалық жағдайын өзгерту қажеттілігімен байланысты кезеңдері болады. Осы
мақсатты жүзеге асыру үшін адам әдетке, стереотипке айналатын жекедара
жолды қарастырады. Аддикция мәселесі адамның психикалық жағдайын өзгертумен
байланысты шындықтан кету идеясы басымдылық жасап, орталық идея болған
кезде басталады. Адам өзі үшін маңызды мәселелерді шеше алмайтын процесс
басталады. Сонымен қатар, оның рухани дамуы да тоқтайды (Короленко,
Дмитриева, 2001 г.).
Шындықтан кету механизмі келесідей көрініс береді. Адам таңдаған тәсіл
әрекет жасады, ұнап қалды және санада жақсы жағдайды қамтамасыз ететін
әрекет жасаушы құрал ретінде шегенделеді.
Ары қарай шешімді қажет ететін кедергілер автоматты түрде мәселеден
жағымды кету жолымен алмастырылып, кейінге шегеріледі. Біртіндеп ерік
күші әлсірей бастайды, өйткені аддиктивті мінез-құлық еріктік функциялардың
жүзеге асуын төмендетіп, қарсылық көрсетудің аз тәсілін таңдауға
итермелейді. Қиындықты жеңудің төмендеуі, оларды меңгеруден қашу
шешілмеген көптеген мәселелердің туындауына әкеледі.
Аддиктивті мінез-құлықтың дамуына әкелетін факторлар
Аддиктивті мінез-құлық процесінің пайда болуына және дамуына
биологиялық, психологиялық және әлеуметтік әсерлер жағдай жасайды
(Короленко Ц.П. Дмитриева Н.В., 2000 г.).
Биологиялық алғышарттар әрбір адам үшін анықталған әртүрлі әсерлерге
елеңдеу тәсілі, мысалы, ішімдікке. Алғашқыда ішімдікке психикалық жағдайды
өзгертуші зат ретінде елеңдеуші адамдар, алкогольдік аддикцияның пайда
болуына бейім болатыны анықталған. Америка ғалымдары аддиктивті мінез-құлық
формаларына тұқымқуалаушылық факторлардың әсер ететін генетикалық
бейімділіктің болатынын айтады.
Қоғамның дезинтеграциясы және уақытында бейімделу мүмкіндігінің
болмауына байланысты өзгерістердің өсуі аддиктивті мінез-құлықтың
әлеуметтік факторы болып табылады.
Аддикцияның пайда болуында балалар травмасы, балаларға зорлық-зомбылық
көрсету факторы үлкен мәнділікке ие.
Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтардың көпшілігі:
қараусыздық, құқық бұзушылық, психоактивті заттарды қолдану, осының
барлығының дамуының бір көзі бар - әлеуметтік бейімделмеушілік, оның тамыры
бейімделмеген отбасы болып табылады. әлеуметтік бейімделмеген бала,
жеткіншек күрделі өмірлік жағдайда құрбан болады, оның толық қанды дамуы
құқығы дөрекілікпен бұзылған. әлеуметтенудің терең деңгейдегі кемістігі бар
отбасы ерікті немесе еріксіз түрде балаларды психоактивті заттарды
қолдануға және құқық бұзушылыққа итермелейді. Криминологтар жағдайы төмен,
дисфункционалды келесі отбасы түрлерін бөліп көрсетеді:
Жалғанаманшылық (псевдоблагополучная) отбасы айқын көрінетін деспоттық
сипатпен ерекшеленеді, ата-аналардың біреуі басқа отбасы мүшелерін өзіне
бағындырады, қатал, физикалық жазалау қолданылатын өзара қатынас орын
алады.
Толық емес отбасында ата-ананың отбасындағы дефектісі бала, жеткіншек
тұлғасының қалыптасуына және әлеуметтенуіне теріс әсер етуі мүмкін.
Мәселелі отбасы ата-ананың арасындағы отбасындағы басшылыққа деген
тартысымен, отбасы мүшелерінің қандайда бір бірлескен іс-әрекеттің
болмауымен, ата-ана және балалар арасындағы бөлектенумен сипатталады.
Аморальды отбасы. Мұндай отбасында ата-ана немесе басқа мүшелерінің
құқық бұзушылық, ішімдікке салыну, алкоголизм, жиі қақтығыстар, төбелестер,
ата-аналарының жағымсыз мінез-құлықтары байқалады.
Криминогенді отбасы. Мұндай отбасының мүшелері қылмыс жасағандар. Кейбір
жағдайда отбасы мүшесі немесе тұтастай отбасының негізгі іс-әрекеті
қылмыстық іс -әрекет екенін айтуға болады.
Психологиялық факторға тұлғалық ерекшеліктердің қалыптасуындағы әртүрлі
өмір кезеңіндегі психикада бейнеленген психологиялық жарақатты жатқызамыз.
Аддиктивті, ауытқыған мінез-құлықтың туындауына жағдай жасайтын фактор
ретінде жүйке-психикалық ұстамсыздық, мінез акцентуациялары (гипертимды,
ұстамсыз, комформды, истероидты, эпилептоидты типтер), топтасудың мінез-
құлықтық сипаты және т.б. жеткіншектік шақтың ерекшеліктері жатады (Личко
А. Е., 1986, Жмуров В. А., 1994, Шабанов Я. Д., Штакельберг О. Ю., 2000,
Овчарова Р. В., 2000 и др.). Мұндай факторларға бұл кезеңге тән
реакциялар: эмансипация, топтасу, қызығушылық (хобби) және қалыптасып
келе жатқан сексуалды қызығушылық ерекшелерін жатқызуға болады (Личко А.
Е., 1986).
Аддиктивті мінез-құлық формасына бейім жеткіншектердің мінез-құлқының
негізгі түрткісі төзу мүмкін емес шындықтан қашу болып табылады. Бірақ көп
жағдайда мектептегі және ата-аналармен, мұғалімдермен, құрбыларымен болған
тұрақты табыссыздықтарды уайымдау, жалғызсыздық, болашақта сұранысқа ие
болмау және тұлға ретінде қалыптаса алмау және т.б. көптеген сезімдердің
болуы.
Соңғы кездерде аддиктивті және компульсивті мінез-құлыққа жататын
синдромдар саны көбейіп кетті. Компульсивті мінез-құлық дегеніміз қарқөынды
қозу және эмоционалды заряд алу үшін қолданылатын әрекеттер және соңынан
адамда дискомфорт сезімін туғызады, тұлға өзін күшпен басқарады (Гоголева
А.В., 2002 г.). мінез-құлықтың мұндай паттерндері ішкі (ойлар, бейнелер,
сезімдер) немесе сыртқы (жұмыс, ойын) болып бөлінеді. Компульсивті мінез-
құлық ішкі тұлғааралық мәселелерді шешпей, қысқа уақыт аралығына жақсы
көңіл-күйді имитациялауға мүмкіндік береді. Егер бұл стресті меңгерудің
жалғыз тәсілі болса, мұндай мінез-құлық патологиялық деп саналады (Кулаков
С. А., 2000).
Тұлғаның аддиктивті ерекшеліктерін талдай отырып, В.Д. Менделевич Е.
Бернға негізделеді және оның теориялырын сүзгілеу арқылы тұлғаның
аддиктивтілігінің мәнін ашады. Е. Берн бойынша, адамда ашығудың алты түрі
бар: сенсорлық стимуляция аштығы, мойындау аштығы, байланыс бойынша немесе
физикалық сипауға ашығу, сексуалды ашығу, құрылымдық немесе уақытты
құрылымдау бойынша ашығу, бастамашылық бойынша ашығу.
Аддиктивті тұлғада ашығудың әр түрі асқынады. Олар аштық сезімін шынайы
өмірде қанағаттандыра алмайды және дискомфорттан құтылуға талпынады.
Сонымен, аддиктивті тұлғаның мінез-құлқындағы негізгісі шынайы өмірден
қашуға талпыныс, күнделікті, міндеттерге және регламентацияларға толы іш
пысыратын өмір алдындағы қорқыныш, эмоционалды күшті бастан кешулерге
өмірге қауіп төндіретін жолдар арқылы бару, өз іс-әрекетіне жауап беруге
дәрменсіздік болып табылады.
1.2 Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасу кезеңдері
Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасуы кең жекедара өзіндік
ерекшеліктермен сипатталады, бірақ тұтастай қарастырғанда бірнеше заңды
кезеңдерді бөліп қарастырамыз. В. Каган (1999) аддиктивті мінез-құлықтың
қалыптасуының нанашақорлық (алкогольді және алкогольді емес) нұсқасының үш
кезеңін бөліп көрсетеді:
1 кезең. Алғашқы дәм тату. Әдетте біреудің әсер етуімен немесе
компанияда жүзеге асады. Бұл жерде қызығушыфлық, еліктеу, топтық конформизм
және топтық бекітілу маңызды рөл атқарады. Терең мотивация адам санасының
өзгеруіне байланысты туындаған қажеттіліктен шығады: жас ерекшелік жағынан
неғұрлым кіші болған сайын алғашқы дәм татудан кейін аддиктивті мінез-
құлық ашылған процеске айналады және сананы өзгертуге деген қажеттілік аз
деңгейде болса, әлеуметтік қолдау алған тәсілдермен қанағаттандырылады. Бұл
кезеңдегі құралдарды таңдау ырықсыз және субмәдениеттің этномәдени
ерекшеліктеріне, топтың тәжірибесіне, құралдың қолжетерлігіне тәуелді
болады. Әртүрлі себептерге байланысты (қызығушылықты қанағаттандыру,
жазалау қорқынышы, қауіптену, уайымдау, топтан шектетілу және т.б.)
алғашқы дәм тату шылым шегу және мәдени шектелген алкоголизациядан басқа
жалғасын таппайды.
2 кезең. Іздену аддиктивті мінез-құлқы. Алғашқы дәм татудан кейін
психоактивті заттардың әртүрін – алкоголь, дәрілер, есірткілер, тұрмыстық
және өндірістік химикаттарды тәжірибеден өткізу кезеңі басталады. Бұл
әдетте кіші жеткіншектік кезеңге тән. Жеткіншектердің біреулері үшін
қолдану топқа жату белгісі ретінде, кейбіреулеріне – сананы өзгерту
фактісі, үшіншілері үшін – тудыратын эффект сапасы және кайф ерекшелігі
маңызды. Әдетте бұл кезең топта өтеді және алкогольдік типте көрінеді –
көңіл көтеру үшін, қабылдаудың ұшқырлығы, сексуалды барьерді меңгеру,
қатынастарды көрсету (иіскемесең, сыйламайсың). Жаңа заттарды іздестіру
және оларды қолдану тәсілдерін тәжірибеден өткізудің белсенділігімен
сипатталады. Бұл кезеңнің өту шамасына қарай қандайда бір құралды немесе
олардың спектрін жекедара қалау қалыптасады. Бұл әдетте 15 жастан кейін
жүзеге асады. Жекедара психикалық тәуелділік әлі жоқ болса да, бірақ топтық
психикалық тәуелділік қалыптасуы мүмкін. Мұндай полисубстантты аддиктивті
мінез-құлықтан В. Каган (1999) моносубстанттыны бөліп көрсетеді, яғни,
алғашқы дәм татулар және тәжірибеден өткізу үшін басқа құралдарды іздестіру
мәдени дәстүрдің басымдылығымен анықталады (Ресейдің ауылды аудандардағы-
самогон, басқа этноәлеуметтік ортадағы - гашиш, опиаты және т.б.).
3 кезең . Аддиктивті мінез-құлықтың ауруға айналуы. Шартты түрде
әлеметтік, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық және биологиялық деп
бөлуге болатын, әртүрлі факторлардың әсер етуі арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік факторлар – қоғамның тұрақсыздығы, психоактивті заттарға
қолжетерліліктің болуы, позитивті әлеуметтік және мәдени дәстүрлердің
болмауы, өмір деңгейлерінің алшақтығы, миграциялылықтың интенсивтілігі,
тығыздығы және т.б.
Әлеуметтік-психологиялық факторлар – топтық және ұжымдық мазасыздықтың
жоғары деңгейі, отбасымен және басқа да позитивті-мәнді топтармен
байланыстың әлсіздігі, топтық санада девиантты мінез-құлықтың қиялдануы мен
батырлануы, балаларға және жеткіншектерге арналған көңіл көтеру
орталықтарының болмауы, ұрпақтар арасындағы байланыстың әлсіздігі.
Психологиялық факторлар – тұлғалық идентификацияның жетілмеуі, ішкі
диалогқа түсе алушылықтың әлсіздігі немесе жетіспеушілігі, психологиялық
стреске төмен қарсы тұра алушылық, мінез-құлықты басқара алудың
шектеулілігі, ішкі қақтығыстарды шешудің құралы ретінде сананы өзгертуге
жоғары қажеттілік, тұлғаның конституционалды акцентуациялық ерекшеліктері.
Биологиялық факторлар – психоактивті заттардың табиғаты және
агрессивтілігі, индивидуальды толеранттылық, детоксикация процесінің
ағзада бұзылуы, мотивация жүйесінің өзгеруі және аурудың өту барысын
бақылау.
Психоактивті заттарды (алкоголь, есірткі және т.б.) қолданумен туған
аддиктивті мінез-құлықтың ауруға өту процесі келесі кезеңдерден өтеді:
1 кезең. Психикалық тәуелділіктің қалыптасуымен және тереңдеуімен
сипатталады, қолданудағы үзіліс психикалық үйлесімсіздікке, жабырқаушылық,
мазасыздық, қолданған затқа деген әуестіктің ұшқырлануымен туындаған
дистрофияға әкеледі. Бұл кезеңде қабылданатын заттың мөлшерінің артуына
деген қорғаныс рефлекстері әлсірейді және өшеді, толеранттылық жоғарылайды,
әлеуметтік бейімделе алмаушылық тереңдейді.
2 кезең. Бір заттарға деген физикалық тәуелділік қалыптасады (алкоголь,
опиаттар, бірнеше стимуляторлар) және басқаларын (кокаин,
марихуана)қолданудағы психикалық тәелділікпен сипатталады. Егер бұл кезеңде
физикалық тәуелділік туындамаса, онда бұл кезеңнің негізгі белгісі ретінде
психикалық және физикалық бұзылулармен болатын созылмалы интокцикация
көрінеді. Созылмалы интоксикацияның белгісі қолданылатын заттың типіне
байланысты болады.
3 кезеңге өту (толеранттылықтың төмендеуі, абстинентті психоздар,
терең әлеуметтік деградация) әдетте жасөспірімдік кезеңде жүзеге асады.
1.3 Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесі
Аддикцияның химиялық және химиялық емес формалары бар. Химиялық
формасына алкоголизм, нашақорлық, токсикомания, шүылым шегу жатады.
Химиялық емес аддикцияға — компьютерлік аддикциялар, азарттық ойындар
(гэмблинг), махаббаттық, сексуалды аддикциялар, қатынас аддикциясы,
ургентті аддикциялары, жұмысқорлық, тамаққа деген аддикция (шектен тыс көп
тамақ жеу, ашығу).
Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесіне келесі аддикция түрлері жатады.
Химиялық аддикциялар
Химиялық аддикциялар аддиктивті агент ретінде психикалық жағдайды
өзгертетін әртүрлі заттарды қолданумен байланысты. Бұл заттардың көпшілігі
улы және органикалық бұзылуларды тудырады. психикалық жағдайды өзгертетін
кейбір заттар зат алмасуға араласып, физикалық тәуелділікті тудырады.
Алкогольдік аддикция
Химиялық аддикциялардың ішінде ең жақсы зерттелгені алкогольдік аддикция
болып табылады. Жағдайдың парадоксальдылығы зерттелді деген ұғым
алкогольдің адам ағзасына тигізетін улы әсеріне қатысты. Процестің
аддиктивті буынын жаншу адамдар неге алкогольді шектен тыс қолданады деген
сұраққа жауап бере алмайды.
Алкоголизм — созылмалы психикалық ауру, спиртті ішімдіктерді ұзақ уақыт
бойы қолдану негізінде дамиды. Мұндай ауру жеке психикалық бұзылу емес,
бірақ оның барысында психоздар пайда болуы мүмкін. Алькогольдік мас болу
эндогенді психоздардың туындауына себеп болады. Бұл аурудың соңғы сатысында
деменция (кемақылдық) дамуы мүмкін.
Алкогольден психологиялық тәуелділік алкоголь қалаған эффектіні тудыра
алады деген сезімге шегенделеді. Алкогольді қолдану эффектісі көп жақты,
бірақ оларды бөліп көрсету қарапайым және шартты сипатқа ие. Алкогольдің
негізгі дифференцацияланған эффектілерін бөліп көрсетеді. Оған көтеріңкі
көңіл-күй тудыратын эйфориялық эффект, алкогольдің релакс тудыра алатын
транквилизаторлық қабілеті, қиялды стимуляциялаумен жүретін кайф-эффект
жағдайы, арман аймағына өту, шындықтан кету жатады.
Алкоголь тек қана психологиялық ғана емес, сонымен бірге зат алмасудың
компоненті бола отырып, физикалық та тәуелділік тудырады. Тәуелділіктің
туындауына, тәуелділіктің жылдам қалыптасуына алкоголді қолдану ерекшелігі,
қолдану стилі әсер етеді. Бұл жерде басынан бастап алкогольді үлкен
мөлшерде қолдану жайлы айтылады. Физикалық тәуелділік келесі белгілермен
көрінеді: бақылаудың жоғалуы, драйв әсерін айқындайтын психологиялық
мазмұны жоқ биологиялық тілек, алкогольді қолданудан бас тарта алмау.
Алкогольді аддиктивті мінез-құлықтың даму процесінде алкогольдің белгілі
бір түрінің дамуына әкелетін аддиктивті мотивацияны бөліп көрсетуге болады.
Короленко және Донских (1990) алкогольді аддиктивті мінез-құлықтың дамуы
бар адамдарды бақылау негізінде келесі негізгі аддиктивті мотивацияларды
сипаттайды.
Атарактикалық мотивация. Атарактикалық мотивацияның мазмұны
эмоционалды дискомфорт құбылысын, мазасыздық, төмен көңіл-күйді жоғалту
немесе жұмсарту мақсатында алкогольді қолдануға талпыну.
Субмиссивті мотивация. Мотивация мазмұны біреу жасаған алкоголді
ішімдікті ішуден бас тарта алмаушылық.
Гедонистикалық мотивация. Алкоголь көңіл-күйді жоғарлату,
қанағаттанушылық алу мақсатында қолданылады.
Мінез-құлықты гиперактивтілеу мотивациясы. Алкоголь қозуды тудыру үшін
және оны белсендендіру үшін қолданылады.
Жалғанмәдени мотивация. Бұл жағдайда алкогольдік ішімдіктің атрибутты
қасиеттеріне мән беріледі.
Нашақорлық және токсикомания
Олардың арасындағы айырмашылық шартты түрде. "Нашақорлық" ұғымы есірткі
ретінде тіркелеген заттарды қолдану арқылы психикалық жағдайды өзгертуге
қатысты, "токсикомания" — тіркеуде жоқ заттарды қолданған кезде
қолданылады.
Нашақорлық — ауру жағдайы, психикалық және физикалық тәуелділік
құбылысымен сипатталады, көп рет қайталау арқылы психоактивті заттарды
қолдануға тұрақты қажеттілік, меңгерілуі мүмкін емес елігу формасына
айналады. Ауруларды Халықаралық классификациялауда (МКБ-10) нашақорлық –
бұл психоактивті заттарды қолдану негізінде психикалық және мінез-құлықтық
бұзылулар. Күшті психикалық тәуелділікті барлық есірткілер тудыра алады,
бірақ физикалық тәуелділік біреуіне айқын көрінеді (опия дәрілері),
басқаларға - айқын емес, күмәнді (марихуана), ал үшіншілерге (кокаин)
қатысты мүлдем жоқ.
Токсикомания — ресми есірткі тізіміне алынбаған заттарға психикалық және
физикалық тәуелділіктің болуымен көрінетін ауру. Психоактивті улы заттар
есірткі сияқты қасиеттерге ие (Ц. П. Короленко, 2000, М. В. Коркина,
Лакосина, А. Е. Личко, 1995).
Психикалық жағдайдың өзгерісін тудыратын заттарды қолданған кезде де
өмірге қауіп төндіретін бақылауды жоғалту белгісін кездестіругше болады.
Оған шектен тыс ұйқы шақыратын дәрілерді қолдану жатады. Есірткі және
басқа психоактивті улы заттарды қолданудың кең таралуына әкелетін қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдай, халықтың көп бөлігінің өмірлік деңгейінің
төмен болуы.
Есірткі заттарын қолдану мотивациясы алкогольдік аддикциядағыға жақын,
өйткені әрекет механизмі ұқсас: эмоционалды үйлесімсіздік сезімін жоғалту
немесе жұмсарту, қанағаттанушылық, эйфория алу, сонымен бірге ұсынылған
заттан бас тарта алмаушылық және белгілі бір өмір стилін, имиджін ұстану,
жоғары талғамға сәйкес келу және т.б.
Шылым шегушілік (никотинизм)
Алкогольмен бір қатарда табак — қанағаттанушылық алудың кең тараған
құралы болып табылады. Ауруларды Халықаралық классификациялауда табакқа
тәуелділік, иіскеу, шайнау және басқа формалары табакты шегуден сәл
төменірек болып табылады. Темекі шегу сигар және трубка тартудан қарағанда
кең тарағандығы және қауіптілігі жағынан алдыңғы орында тұр. Никотин
нейровегативті және зат алмасу процестеріне көп жақты әсер етеді. Негізгі
әсер табакты шеккенен кейін бірнеше секундтан кейін басталады. Никотин
фсихофармакологиялық зат. Оның психотропты әсері басқа фармакологиялық
заттарға қарағанда төмен интенсивті. Темекі эмоционалды теңесу және
тыныштандыру эффектісін береді.
Никотин — алкалоид, табак түрлерінің жапырақтары мен тұқымдарында
болады. Никотин жағымсыз иісті және жгучий дәмі бар сұйықтық болып
табылады. табакты шегу барысында никотин түтін арқылы дем алу жолдарына
өтеді, алдымен қоздырушы, ал үлкен мөлшерде парализ әрекетін береді.
Никотин аддиктивті мінез-құлықтың физикалық тәуелділігін тудырады,
қолдануды тоқтатудағы астинентті симптомдар өте ауыр болып келеді (Гоголева
А.В., 2002 г.).
Темекі шегу — бұл ағзаның созылмалы интоксикациясы. Табак құрамындағы
никотин, есірткелік қосындылар тобына жатады. Ол басқа есірткелік заттарға
тән эйфория жағдайын тудырмайды, бірақ физикалық және психикалық
бейімділік басқа да есірткелік заттардікі сияқты. Сондықтан ауруларды
Халықаралық классификациялауда табакқа тәуелділік алкогольдік, нашақорлық
тәуелділіктермен бір қатарға қойылып, психоактивті заттарды қолданумен
шартталған ақыл-ой және мінез-құлықтық бұзылулар категориясына енгізілген.
Табакқа тәуелділіктің дамуы шегу сипатымен (шегуді бастаған жасерекшелік
кезі, тәжірибесі, шегу жиілігі), ағза ерекшелігімен, табак шегушінің
мінезімен байланысты.
Психоәлеуметтік жағдай маңызды рөлге ие – ата-анасының, мұғалімінің,
және басқа ересектердің (идентификацияға тенденция) шылым шегуі және шылым
шегуші достарының әсері. Бір кезде басталған шылым шегудің жалғасы көптеген
факторларға байланысты. Шылым шегуші шылымның психикалық функцияларға
әсерін, әсіресе қанағаттану және қанағаттанбау сезімін анықтауды үйренеді,
оған жиі қайталанатын бір типті манипуляциялар әсер етеді. Ары қарай шылым
шегу фармакологиялық шартталған: қайталап шылым шегуде соматикалық
бейімделу, дозаны жоғарылатуға қажеттілік, абстиненцияның көрінуін меңгеру.
Құмарлықпен шылым шегу алкогольдік және барбитураттарға бейімділік типіне
жақын болып келеді. Сондықтан, шылым шегу алкогольмен, нашақорлықпен
корреляциялық байланыста болуы таңқаларлық жағдай емес.
Химиялық емес аддикциялар
Химиялық емес аддикцияларға азарттық ойындар (гэмблинг), сексуалды және
махаббат аддикциясы, қатынастар аддикциясы, жұмысқорлық аддикциясы, ақшаны
жұмсауға деген аддикция, ургенттік аддикция, сонымен бірге тамаққа деген
аддикция (шамадан тыс артық тамақ жеу немесе ашығу) жатады (Короленко
Ц.П. Дмитриева Н.В., 2000 г.). жоғарыда аталғандардың ішінде екі ұғым –
қатынас аддикциясы және ургенттік аддикция түсініктемені қажет етеді.
Қатынас аддикциясы адамның белгілі қатынас типіне деген әдетімен
сипатталады. Қатынас аддиктілері топтарды қызығушылықтар бойынша жинайды.
Мұндай топ мүшелері бір-біріне жиі және қанағаттанушылықпен қонаққа барады,
көп уақыттарын бірге өткізеді. Кездесулер арасындағы өмір болашақтағы
кездесулер жайлы ойлармен жүреді.
Ургенттік аддикция үнемі уақыттың жетіспеуі жағдайында жүрумен
сипатталады. Қандай да бір басқа жағдайда болу өкініш сезімін және
үйлесімсіздік туғызады.
Махаббат, сексуалды аддикциялар және қашу аддикциясы.
Аддикцияның бір-бірімен жанасып жататын үш түрі бар, олар: махаббат,
сексуалды аддикциялар және қашу аддикциясы. Жоғарыда аталған үш
аддикцияның пайда болуына бейім адамдарда өзіндік бағасының адекватты
деңгейін өздері үшін тұрақтандыра алмаған мәселесі бар адамдар жатады.
Олар өздерін сүю қабілетіне ие емес, өзі мен басқа адамдар арасындағы
функционалды шекараны қоюда қиындықтары бар. Оларға мінез-құлықтағы,
сезімді көрсетудегі, белсенділікті жүзеге асырудағы қалыпты мәселелер тән.
Ондай адамдар өзін басқаларға бақылауға мүмкіндік береді және өздері
басқаларды бақылағысы келеді.
Махаббат аддикциясы – бұл басқа адаммен қатынасқа шегенделген аддикция,
мұндай қатынас екі аддиктті адам арасында пайда болады. Махаббат
адиктісінің бір нұсқасы ретінде қашу аддикттісімен қатынас орын алады.
Екі аддиктивті адам арасындағы қатынас сау емес эмоцияға негізделеді.
Екі аддиктивті адам арасындағы қатынаста эмоцияның қарқындылығы және оның
эстремалдығы оң және теріс қатынаста да орын алады. Мұндай қатынастар ері
мен әйелі арасында, анасы мен баласы арасында, достар арасында, кәсіби
маман және клиент арасында, шынайы өмір сүруші адам мен ешқандай жеке
бастық байланысы болмаған танымал әлеуметтік фигура арасында да пайда болуы
мүмкін.
Қашу аддикттісі – аддикттінің бұл түріне де эмоциялық бұзылулар,
қорқыныш жатады, бірақ қорқыныш кері сипатқа ие, мұнда алдыңғы орынды
мінез алады. Сана деңгейінде аддиктте интимді жақындасудан қашу болады,
өйткені жақындасу арқылы өзінің еркіндігін жоғалтамын деп ойлайды.
Қашу аддиктісінде негативті қарқындылық оның өміріне енгісі келетін,
оның еркіндігін шектеу, қылықтарын бақылау сезімнің туындауына байланысты
және махаббат аддиктісі оны толығымен басқара бастағанда басталады.
Махаббат аддиктісінің талаптарына байланысты теріс эмоциялардың жинақтала
бастағанын сезінеді. Қашу аддиктісі бұл қатынастардан қаша бастайды,
олардың қарқындылығын азайтуға тырысады, Мен бос емеспін деген сөздерді
жиі қолданады. Мұндай уақытша босанулар қорқынышты жеңілдетеді.
Сексуальды аддикциялар жасырын аддикцияларға жатады. Бұл мәселеге
байланысты қойылған түзу сұрақтарға жауап алу қоғамда қалыптасқан
әлеуметтік тыйым қоюшылықпен байланысты. Шындығында сексуалды аддикциялар
өте көп, бірақ қоғамдық санада мұндай мінез-құлықтың бар екендігін
терістейді.
Сексуалды аддикциялар пайда болу механизмдеріне байланысты терең,
трагедияланған түрі, бұл жалпы аддиктивті мінез-құлық фонында өте ерте
қалыптаса бастайды және кеш пайда болған сексуалды аддикциялар, аддиктивті
мінез-құлықтың басқа формасының орынына келген, мысалы жұмысқорлық (Комер
Р. 2002 г.).
Сексуалды аддиктілерде секс олар үшін маңызды қажеттілік және өзінің
қалыптасқандығын көрсететін жалғыз аймақ деген сенім пайда болады.
Бұл негізгі сенім сексуалды аддикцияның жинақталатын орталығы болып
табылады. Осы сенім жүйесі айналасында қалыптасқан бағдар, шындықтың
бұрмалану жүйесін құрайды.
Жұмысқорлық
Қазіргі кездегі жұмысқорлық жұмысқор жұмыс істейтін ұжымның аддиктивті
қасиеттерімен үздіксіз байланыста болады. Жұмысқорлық мәселесі әлеуметтік
жүйеде орын алған қоғамның аддиктивтілігі, жекелеген ұжымның аддиктивтілігі
ретінде көрінеді. Жүйе ретінде белгілі бір мазмұнды, рөлдерді, идеяларды,
процестерді біріктіретін бірлікті қабылдаймыз. Жүйе белгілі бір
аяқталғандықты және шектеулерді белгілейді.
Барлық жүйелер оған қатысатын адамдардан жүйе құрылымына сәйкес белгілі
бір мінез-құлықты талап етеді, егер қалыптасқан нормаларға адам мінез-құлқы
сәйкес келсе, онда ол марапатталады.
Ұйымның өзі аддиктивті субстанция ретінде функция атқара алады. Бұл
процесс әрбір мекеме қызметкерлерінің өмірінде орын алатын, мысалы,
жұмысқорлыққа қатынас, әлеуметтік қабылданған және қолпашталатын феномен
ретінде қойылған мақсатпен бірге көрінуі мүмкін. Сонымен, жұмысқорлық бұл
жүйе шеңберінде өнімді және тілекті болып көрінеді.
Аддиктивті жүйенің бір сипаты ретінде адамның уақытын бос жібермеуге
талпыну болып табылады. Осы мақсатқа байланысты өндірістік процесс қатысты
емес қосымша белсенділік формалары қолданылады.
Аддиктивті жүйеге қызметкерлердің қабілеттіліктерін, таланттарын шектеу
тенденциясы тән. Бұл бақылауды төмендетіп алушылықпен байланысты.
Нәтижесінде тоқыраушылық, дамудың тоқтап қалуына жағдайлар жасалады.
Аддиктивті ұйымдар адамдардың кәсіби дамуын тоқтатып, оларды объективті
түрде кәсіби мүгедектер етеді.қиын бақыланатын және өлшенетіннің барлығы
қызығушылық танытпайды. Аддиктивті ұйым үшін туындаған мәселе психологиялық
қорғаныс механизмі сапасында қолданылатын басқа кеңістікке өтетін тұлғалық
қақтығыстарды туындату тән.
Аддиктивті ұйымдар жұмысқорлықты тікелей стимулдайды, адамдардың тіпті
ұйым жұмысына байланысты болмаса да, ұйым шеңберінде үнемі бос жүрмеуін
қолдайды. Жұмысқа бағытталған жұмысқорлықтың мақсаты мәселеден кету құралы
болып табылады, адам оны байқамайды, ол өзін ақша табу үшін немесе басқа
мақсатқа жету үшін жұмыс істеп жүрмін деп сендіреді. Мұндай психологиялық
қорғанысқа қоғамның көптеген мүшелері жүгінеді. Өзін мұндай жолмен жұмсау
тәсілі потенциалды мүмкіндіктерді жұмсай алмаушылыққа, дамудың тоқтап
қалуына әкеледі.
Тамаққа деген аддикция - Артық тамақ ішу
Тамаққа деген аддикция тамақты адамның өзін қанағаттандырмайтын
субъективті шындықтан кету үшін аддикт агенті ретінде қолданғанда пайда
болады. Тітіркенушілік, табыссыздық және іс пысқан кезде, оларды жою үшін
тамақ ішу процесі пайдаланылады. Бұл тамақ ішу кезінде психологиялық
жағымсыз мазмұнды санасыздықтан шығару үшін жағымды дәм тату түйсіктеріне
шегендеу жасалады.
Мұндай шындықтан кету жолы көңіл-күйді бақылаудың тиімді тәсілі болуы
мүмкін және тәуелділіктің жылдам қалыптасуына жағдай жасайды.
Тамаққа деген аддикция – тәуелділіктің ерекше түрі. Бір жағынан –
бұл психологиялық тәуелділік, ал екінші жағынан – аштықты басу ойыны
жүреді. Тамақ аштықты басу емес, мәселенден кетудің психологиялық құралы
бола бастағанда, жасанды жолмен жасалған аштықты стимулдау арқылы
қанағаттандыру драйвіне белгілі әсер жүре бастайды.
Бұл процесс психофизиологиялық сипатқа ие, өйткені артық тамақ жейтін
адам зат алмасудың басқа балансына өтеді. Сонымен, тамақты шындықтан кету
құралы ретінде қолданудың психологиялық механизмімен қатар физиологиялық
мсеханизмдер де, яғни тамаққа жегісі келгендіктен талпыну жүзеге асады.
Ашығу
Ашығу механизмінің пайда болуы екі себеппен түсіндіріледі. Бірінші
нұсқасы медициналық, жеңілдену диетатерапиясын қолданумен шартталған.
Жеңілдену диетатерапиясы әртүрлі бұзылыстары бар пациенттерге қолданылады.
Ашығу аймағына ену тәбетке байланысты қиындықтармен сипатталады. Біраз
уақыттан кейін жаңа күш пайда болады, тәбет жоғалады, көңіл күй
жоғарылайды, қозғалыс белсенділігі күшейеді, шатық жеңіл меңгеріледі.
Мұндай күй белгілі бір уақыт барысында жалғасады және адам біртіндеп бұл
күйден шығады. Кейбір пациенттер бұл күйді жалғастырғысы келеді, өйткені
бүл күй оларды қанағаттандырады немесе өтіп жатқан жағдай субъективті
түрде ұнайды. Қол жеткен эйфорияда бақылау жоғалады және адам өмірге
қауіп төнген кездің өзін де ашыға береді.
Ашығудың медициналық нұсқасынан басқа медициналық емес нұсқасы да бар.
Мұндай нұсқамен өмір деңгейі жоғары мемлекеттерде қызығушылықтар танытады.
Ашығу әсіресе жағдайы жақсы, қамтамасыз етілген отбасындағы жеткіншек
қыздарда тіркеледі. Ашығу қабылданатын тамақ мөлшерінің шектеунен
басталады, жиі жағдайда арнайы кесте ойластырылады. Аштыққа барудың
психологиялық механизмі физикалық өзін өзгерту тілегі, жақсы көріну.
1.4 Ересектердің құмарлық ойындарға тәуелділік ерекшеліктері
Азарттық ойындардың таралуына келетін болсақ, соңғы кездерде азарттық
ойындар мәселесі ойын автоматтары мен казинолардың кең таралуына байланысты
үлкен мәнділікке ие болып отыр. Әртүрлі, өзінің жарқыраған, көзтартарлық
түрімен, жағымды акустикалық эффектісімен көптеген адамдарға күшті
суггестивті әсер етеді. Аз уақыт ішінде көп ақша табу мүмкіндігі де маңызды
мәнділікке ие болады. Ойын автоматтары көптеген елдерде көңіл көтерудің
басқа түрлерін басып, кең таралды. Мысалы, 70-жылдардың аяғында
Ұлыбританияда, әсіресе үлкен емес қалаларда, ойын автоматтары залдарының
кең танымалдылығына байланысты кинотеатрларға барудың төмен деңгейі
мәселесі басталып, оларды жабу сұрақтары да туындады. АҚШ-та Conrad (1978)
мәліметтері бойынша, мәселелі гэмблерлер саны, яғни, ойын автоматтарына
тәуелді аддиктивті ойыншылар саны 4-тен 10 млн. аралығында болды.
Көңіл көтеру формасы ретіндегі азарттық ойындар ежелден бар және
адамдардың көп бөлігі казинода, ойын автоматтарында, жүгіруге барады,
лотереялық билеттер сатып алады. Бірақ зерттеу жүргізілген елдердің
көпшілігінде патологиялық ойыншылар саны үнемі жоғары. Ол халықтың 3,7%
құрайды және ол Монте-Карло немесе казиносы және ипподромы жоқ кішкене қала
болсын бәрібір. Канада үкіметі 1993 жылы казино ашылған Онтарио
провинциясында арнайы зерттеулер жүргізді. Виндзор университеті жүргізген 7-
жылдық моринторинг барысында адамдар саны өспегенін, бірақ жергілікті
тұрғындардың 82% казиноға бір рет те болса да барғанын шегендеген.
Осыған байланысты көптеген американдық зерттеушілері азарттық ойындарды
халыққа зиянын тигізетін салмақты әлеуметтік мәселе ретінде қарастырады.
Ойын барысында босаңсу, эмоционалды қысымды жою, жағымсыз мәселелерден
арылу және ойынға уақытты жағымды өткізу құралы ретінде қарау мәселені
тереңдете түседі. Бұл механизм бойынша біртіндеп ойынға тартылу болып,
тәуелділік қалыптасады.
Ойынның демократияланған, әрбір адам қол жеткізе алатын әртүрі
бар.ойынға аддикция үнемі ойын жайлы ойлағанда және ойынға қатысуға
талпыныс жасағанда басталады. Алғашында ойын жайлы қуанышпен айтады және
қатысуға шақырады. Біртіндеп уақыт өткізудің бұл тәсілі қайталана береді,
адамға деструктивті әсер етеді.
Гэмблинг-тәуелділікті қалыптастыратын факторлар
Азарттық ойындарға қатысу жағдайларында аддиктивті процестің басталуын
анықтау өте күрделі, өйткені аддикция біртіндеп дамып, көп жағдайда сындық
қатынастар орын алмайды. Қазіргі кезде аддиктивті мінез-құлықтың бұл
формасының дамуына жағдай жасайтын бірнеше факторларды бөліп көрсетуге
болады. Оған отбасындағы дұрыс емес тәрбие, оның әртүрлі нұсқалары:
қамқорлықтың жетіспеуі, тұрақсыз және болжамданбаған қатынастар,
қатаңдықпен біріккен шамадан тыс талаптар, сұранысқа бағдар жатады. Ойында
ата-ананың, таныстардың қатысуы, үй жағдайында баланың немесе жеткіншектің
көзінше жиі ойындарды ұйымдастыру үлкен мәнділікке ие. Материалды
жағдайларды алдыңғы орынға қою, отбасындағы қаражат жағдайына үлкен көңіл
аудару, аухатты туыстары мен таныстарына көп назар аудару, барлық мәселе
ақшаның жетіспеушілігінен туындайды дегенге сенімнің болуы ойынға деген
аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасуына жағымды жағдайлар туғызады. Венгер
психоаналитигі Шандор Ференци (1999) инфантилді күштілік болжамы атауына
ие болған түсініктеме негізді. Ференци мүлдем кішкене бала өзінің
қәуқарсыздығы жайлы ойламайды да деп есептейді. Төсекте жатып, ол
үлкендердің мінез-құлқын басқарады, яғни оны тамақтандыруға, киіндіруге,
көңілін көтеруге көндіреді. Өзі жүре бастағанда құлайды, жараланады, күшті
екендігі біртіндеп сейілдей бастайды. Адамдардың көпшілігі күштілік сезімін
балабақша жасы кезінде жоғалтады. Бірақ кейбір кездерде ол жанданады,
мысалы, ойын кезінде, ойыншы иллюзияға енеді, ол түсу керек нөмірлерді таба
алатындай болады. Кім де кім казинода немесе биржада ойнаса, онда оған
инфантилді күштіліктің белгісі табыстылықтағы нық сенім сезімі таныс.
Ойыншылардың мінез-құлқын түсіндіруде психоанализден басқа да бағыттар
бар. Ойынға деген құмарлықты тәуекелділікпен және ұшқыр сезімдерге
қажеттілікпен түсіндіреді. Әлеуметтік зерттеулер құмарлық ойындарды
адамдардың екі типі ойнайтынын көсетеді. Олардың көп бөлігі салмақты,
жалықтыратын мамандық иелері (бухгалтер, кітапханашы, ветеринар), ал
қалғандары жоғары тәуекелділікпен байланысты кәсіби іс-әрекеттен бос
болмайтындар (полицейлер, биржалық маклерлер, хирургтер). Біріншілер
күнделікті бірсарынды өмірдегі ұшқыр сезімнің жетіспеушілігінен, екіншілер
тұрақты мінез сипатынан көрінетін тәуекелділікке бел буушылықтан барады.
Балалар мен ересектерге жасалған генетикалық зерттеулер адамдардың
популяциясындағы синтездің қарқындылығында белгілі айырмашылықтартың
болатынын анықтады. Опиодты пептидтерді бұзатын ферменттер (катализаторлар)
болатыны анықталды. Тәуелділікке бейім адамдарды бұл фермент белсенділігі
жоғары, соған байланысты адамның қанағаттанушылық сезімін және оң
эмоцияларын қамтамасыз ететін опиоидтардың ішкі жетіспеушілігі байқалады.
Азарттық ойын аддикциясының белгілері
Ц. П. Короленко және Т. А. Донских (1990) аддиктивті мінез-құлықтың бір
түрі ретіндегі азарттық ойындарға тән сипаттарды бөліп көрсетеді. Оларға
келесілерді жатқызады:
1. Жиі әуестену, ойынға кететін уақыттың молаюы.
2. Қызығушылық шеңберінің өзгеруі, алдыңғы мотивациялардың
ойынмен ығыстырылуы, ойын жайлы ойлардың мазалауы, ойын
комбинацияларымен байланысты қиялдық жағдайлардың
үстемдік жасауы.
3. Үлкен ұтыстан және жиі ұтылыстан кейін ойынды тоқтатуға
деген бақылауды жоғалту.
4. Ойыннан кейінгі аралылықтағы салыстырмалы қысқа уақытта
және күрделі меңгерілетін ойынға қайта қатысу тілегінен
психологиялық үйлесімсіздік, тітіркенушілік, мазасыздық
жағдайы дамиды. Мұндай күй нашақорлардың абстиненция
күйін еске түсіреді, адамда бас ауруы, ұйқының бұзылуы,
көңіл-күйдің төмендеуі, зейіннің шоғырланушылығының
төмендеуі байқалады.
5. Ойынға қатысу біртіндеп жиілеп, жоғары тәуекелділікке
талпынумен сиаптталады.
6. Ойын тілегімен ілесе жүретін қысым жағдайы кезеңдері
пайда болады, азарттық ойынға қатысу жолдарын табудың
мүмкіндіктері қарастырылады.
7. Ойынмен қош айтысқысы келгендер аз ғана арандату бола
қалған жағдайда, азарттық ойындарға қатысуды қайта
бастайды, яғни азғыруға қарсы тұрушылықтың төмендеуінің
жылдам қарқындауы байқалады.
Азарттық ойынға қатысушы адамдар алкогольдік ішімдіктерді жиі қолданады,
сонымен бірге есіркелік дәрілерге әуес болып келеді, яғни, аддиктивті мінез-
құлықтың қиыстылған формасы енгізіледі. Оларға тұлғааралық қатынастардың
күрт бұзылуы, отбасылық қақтығыстар, ажырасу, жауапсыздық, еңбек және
өндірістік тәртіпсіздік, жиі жұмыс ауыстыру, заңды тікелей бұзу әдеттегі
жәйт.
Аддиктивті мінез-құлықты, азартты ойындарға белсенді қатысушы әйел
адамдардың тұлғалық ерекшеліктерін психологиялық талдау барысында
авторларға осы топқа тән кейбір жалпы заңдылықтарды орнатуға мүмкіндік
берді. Балалық кезде оларда күшті экстраверттілік (ашықтық, қарым-қатынасқа
талпыныс, бөтен адамдармен кездесуде және таныс емес жағдайда ұялу
сезімінің болмауы, қоршағандарға белсенді қызығушылық таныту) байқалған.
Балаларда өзінің ерекшелігі, басқалардан артықшылығы, таңдаулы
тақырыптарындағы қиялға бейімділік орын алған. Олар кез келген жағдайдан
шыға алуға жәрдемдесетін жағдайлардың болатынына, барлығы жақсы жаққа қарай
өзгеретініне, өмірде барлық жағынан жолы болғыштығына ерте кезден сенеді.
Балалық кездің өзінде оларда домино, лото, карта, кейбір жағдайларда –
монополия типті ойындарға қатысу талпыныстары пайда болған. Бұл ойындарды
басқа балалармен, ересектермен ойнаған, тіпті кей кездерде ойын өте ұзақ
уақытқа созылған. Ары қарай жоғарыдағы ойындарға интеллектуалды күшті қажет
ететін ойындар (күрделі карта ойындары, "мастермайнд" және т.б.) қосылған.
Білім алу процесінде және оқу орнын тәмәмдағаннан кейін көпшілігінде
мамандықты таңдауға және мансапқа байланысты көңіл қалушылық туындайды.
Олар өз өмірлеріне қанағаттанбайды, өмірге деген қызығушылықтың жоқтығына,
зерігушілікке шағымданады. Отбасылық өмір оңға баспайды немесе отбасын
құрған жоқ немесе таңдаған адамы идеалға сәйкес болмағандықтан ажырасып
кетті. Азарттық ойынға қатысу осы мәселесі бар достар арасында, оқу
орнында басталуы мүмкін. Ойын әдетте аз мөлшерде ішімдіктер ішумен (ойын
ойнауға кедергі келтірмейтіндей мастықпен) жүреді. Басында қызық үшін,
содан кейін аздаған ақшаға, кейінен үлкен ұтыс тігулерге, бірақ материалды
жағдайға қауіп төндірмейтіндей болады. Біртіндеп бұл стиль әдетке айналады,
кешкі ойын фильм көруден, театрға барудан қарағанда, қызықты бола бастайды.
Ойынсыз психологиялық вакуум сезімі, бостық, бір нәрсе жетіспейтіндей
көрінеді. өзін бір нәрсемен айналысуға көндіру қиын. Тітіркенушілік пайда
болады, босаңсу мақсатында ішімдікке жүгінеді. Ойынға тәуелділік өте
айқын көрінеді және өмірлік маңызды шешімдерді қабылдауда кедергі
келдіреді: мысалы, екінші қалаға көшуде достарын жоғалту қорқынышы, ойын
ойнауға кедергі келтірген екінші адамымен айырылысу және т.б.
Лудомандар категориясы
Соңғы кездері Ресейде азарттық ойындарға (патологиялық гемблинг – ойынға
ауру құмарлық: соның ішінде картаға, ойын автоматтары, спорттық және ат
жарыстарына ұтыс тігу, лотереялар және т.б. тәуекелділік) патологиялық
елігуге байланысты көмекке келушілер саны артты. Бұл елігу бұзылыстары
әдетте мәнді деңгейде экономикалық, кәсіби, әлеуметтік мәселелермен
байланысты тұлғалық, мінез-құлықтық бұзылулармен жүреді. Бұл ауру
контигентінде ішімдікке салынған және нашақорлық тәуелділігі бар немесе
нашақорлыққа бейім және психологиялық ауруы барлар жиі кездеседі.
Лудомандардың келесі ерекшеліктері бойынша жіктелген категориялары бар
(Н.Н. Иванец, 1998):
Азарттық ойындардың түрлеріне патологиялық елігу бойынша – рулетка және
карта ойыншылары (31,2%), ойын автоматтарының ойыншылары (63,4%), ат
жарыстарға ұтыс тігуші ойыншылар (ипподром) -– 5,4%;
Азарттық ойындарға жас ерекшеліктері бойынша елігу – 21-30 жас (44,3%),
31-40 (37,7%), 41-50 (14,9%), 51-65 (3,1%) жас;
Жыныс бойынша – ерлер (89,7%), әйелдер (10,3%);
Бірлескен тәуелділікпен (78,7%) – азарттық ойын + ішімдікке тәуелділік
(43,2%), азарттық ойын + нашақорлық (11,1%), азарттық ойын + психопатия
(24,4%); психикалық патология ілеспейтін (21,3%); тәуелді тұлға типіне
жатқызылған тұлғаның спецификалық бұзылуларымен (F 60.7х по МКБ -10) -
31,7%; тұқым қуалаушылық алкоголизммен (41,4%), нашақорлықпен (2,7%),
психикалық аурулармен (37,4%); тұқым қуаламаған ішімдікке әуестік және
нашақорлық (18,5%).
Мінез-құлық ерекшелігі бойынша – девианттылық (21,4%),
делинквенттілік (құқық бұзушылық , теріс қылықтар-17,3%);
Білім деңгейі бойынша – жоғары (8,7%), аяқталмаған жоғары (11,1%),
арнайы орта (19,8%), орта (41,7%), аяқталмаған орта (15,1%), бастауыш
(3,6%);
Отбасы статусы бойынша – тұрмыстаүйленген (23,4%), ажырасқандар
(29,3%), некеде тұрғандар (47,3%, оның ішінде қайталанған некелер);
Реабилитациялық потенциал деңгейі бойынша: жоғары (21,8%), орташа
(57,7%), төмен (20.5%).
Барлық лудомандарда адамгершілк бейімделе алмашылыққа байланысты
адамгершілік-этникалық, интеллектуалды-мнестикалық, эмоционалды және мінез-
құлықтық бұзылуларды біріктіретін әртүрлі деңгейдегі психикалық деградация
байқалады.
Коморбидті (ойындық тәуелділік, алкогольдік немесе нашақорлық
тәуелділікпен бірлескен) пациенттер үшін патологиялық стереотип сипаты тән
– психоактивті заттарды қолданғаннан кейін бірнеше сағаттарға созылатын
азарттық ойындарға қатысу. Ойын тәуелділігі бар адамдар келесі тұлғалық
ерекшеліктерге ие:
1) жоғары әлеуметтік батылдық – тәуекелге бел буушылық, мінез-
құлықтың аномалды стилі;
2) сезімдермен жараланғыш – тұрақсыздыққа бейімділік, жағдай әсеріне
түскіш, мінез-құлықтағы және тұлғааралық байланыстарды жалпы қабылданған
нормалар мен шектеулерді сақтамау;
3) экспрессивтілік – ойлаудың эмоционалды дұрыс бағдарланбауы, аяқ
асты келетін табысқа сену;
4) қысымдылық – талпыныстардың белсенді түрде қанағаттанбауы;
5) өзіндік бақылаудың тұрақсыздығы – өзі жайлы ойларындағы
қақтығыстар, өзіндік бағада адекваттылықтың болмауы (жас ерекшелік топтан
тәуелсіз).
Тұрақты ремиссия жоғары реабилитациялық потенциалы бар, монотәуелді,
отбасы, жұмысы бар, ұзақ уақыттық емдеу-реабилитациялақ бағдарламаларға
қатысқан адамдарда байқалды.
Азарттық ойындарға тәуелділіктің қалыптасуы
Азарттық ойындар (гэмблинг) психикалық жағдайды өзгертуде қандайда бір
заттарды қолданумен байланысты емес аддикция түріне жатады.
Американдық диагностикалық және статистикалық басшылықтың психикалық
бұзылуларды классификациялауы DSM-IV (1996) бойынша патологиялық
гэмблингтің негізгі сипаты азарттық ойындарға қатысу тілегіне, тұлғалық
және отбасылық, кәсіби қызығушылықтарды бұзатын азарттық ойындарға
созылмалы және үдемелі түрде қарсы тұра алмаушылық. Азарттық ойындарға
қатысу тілегі, ол бағытқа деген талпыныс стресс кезінде күшейеді. Гэмблинг
нәтижесі ретінде пайда болған мәселелер азарттық ойындарға қатысуды
интенсификациялайды. Азарттық ойындарға қатысумен байланысты мәселелерге
үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Теориялық бөлім. Аддиктивті мінез-құлықтың бір формасы ретінде құмарлық
ойындарға тәуелділікті теориялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Аддиктивті мінез-құлық түсінігі және оның дамуына әкелетін факторлар
1.2 Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасу кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Ересектердің құмарлық ойындарға тәуелділік ерекшеліктері
... ... ... ... .
1.5 Компьютерлік ойындардан тәуелділік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ...
2 Эксперименттік бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ..
2.1. Зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері, зерттеу жүргізілген орын
мен зерттелушілер
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
2.2 Психодиагностикалық әдістемелер сипаттамасы
23 Эксперименттік және бақылау топтарының мәліметтері бойынша корреляциялық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
... ..
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде психологтар адамның мінез-құлқының ауытқушылық
мәселесіне үлкен назар аударады. Ақиқат өмірге көңіл толмаушылық және одан
алыстау тілегі адам өмірінің күрделі мәселелерінің бірі. Бірақ алыстау
формалары мен тәсілдері әртүрлі және жиі жағдайда патологиялық сипатқа ие.
Адам өмірі, оның жағдайы және мінез-құлқы әртүрлі факторларға (есірткі,
алкоголь, тамақ, жұмыс, азарттық және компьютерлік ойындар және т.б.)
тәуелді болады. Сондай формалардың бірі - аддиктивті мінез-құлық.
Бұл жұмыс адамдардың азарттық ойындарға тәуелділігі немесе гэмблинг
тәуелділік сұрақтарын зерттеуге арналады. Азарттық ойындарға деген құмарлық
ұзақ және бай тарихқа ие. Берілген сұрақты талқылаудың эмоционалды
қысымдылығын елестету үшін Ф. Достоевский, А. Куприн, Дж. Лондон и А. Грин
сияқты танымал жазушылардың шығармаларын қарауға болады, өйткені олар
өздері азарттық ойыншылар болған. Ұтып алу және ұтылып қалу жағдайындағы
көптеген оқиғалар және мәліметтер ойынға деген құмарлықпен байланысты.
Ойынға тәуелді адамның өмірі қалыпты өмірден өзгеше болады және толығымен
жаңа құндылыққа бағынады.
Азарттық ойындарға деген тәуелділік (ойынмания, лудомания және
гэмблинг-тәуелділік) бүкіл әлемге жайылған, соның ішінде Қазақстанда да
көптеп кездеседі. Азарттық ойындарға жасерекшелік құрамы (жеткіншектік
кезеңнен кәрілік кезеңге дейін), материалды қамтамасыздығы, қарым-қатынас
шеңбері, этникалық тобы және т.б. жағынан әртүрлі адамдар қабаты
тартылады. Бұл жәйт азарттық ойындардың әртүрлі формалары мен түрлерінің
адамдардың түрлі категориясының кіріс деңгейі мен қызығушылықтарына
байланысты қарастырылған кеңдігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, азарттық
ойындарды кез келген адам ойнай алады, өйткені азарттық ойындардың
көпшілігі ерекше шеберлікті қажет етпейді.
Бұл мәселе қазірігі дамыған коммуникация кезінде ерекше өзекті болып
отыр. Интернет жүйесінің пайда болуымен, компьютер бар үйдің барлығында
казино әрбір үйде қол жетерлік нәрсе. Бүгінгі күні жұмсақ жиғаздан тұрмай-
ақ азарттық ойындарды үйде ойнауға болады. Мұндай интернет-казинолардың
тартымдылығы жасерекшелік бойынша шектеулердің болмауы, ойыншылардың
толығымен жасырындылығының кепілдігі. Мұндай мүмкіншіліктердің болуы жас
ерекшелік бойынша шектеу қойылған балалар мен денсаулық жағдайына
байланысты ойын клубтарына бара алмайтын кәрі адамдардың ойнауына жағдай
жасайды. Екінші жағынан, ойынға деген кіші отбасы мүшелерінің
қызығушылықтарының дамуына жағдай жасайтын кейбір теледидарлық лотереяларға
бүкіл отбасының қатысуы кең таралған.
Сонымен бірге соңғы кездері компьютерлік ойындарға деген тәуелділіктің
пайда болғанын айту қажет. Мұндай тәуелділіктің таралуы компьютерлік
технологияның адам іс-әрекетінің барлық аймағына енуімен және компьютерлік
ойындардың жоғары деңгейде шынайы дамуы мен күрделігімен шартталған.
Азарттық ойындардың ежелгі тарихы мен кең таралу мәселесіне
қарамастан, адамда мұндай аддикцияның пайда болуы мен дамуы толықтай
қарастырылмаған және зерттелмеген.
Осыған байланысты, зерттеу жұмысының мақсаты азарттық ойындарға
тәуелділіктің пайда болуы мен дамуын, патологиялық ойыншылардың
психологиялық портретін анықтау, мәселенің мүмкін болар шешімдерінің
теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін жұмыста келесі міндеттерді шешу
қарастырылады:
• адамның аддиктивті мінез-құлқының әртүрлі түрлері мен дамуын
теориялық зерттеу;
• азарттық және компьютерлік ойындарға патологиялық тәуелділердің
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу және анықтау;
• көрсеткіштерді бақылау тобы көрсеткіштерімен салыстыру;
• лудомания мәселесін шешудің мүмкін болар нұсқасын анықтау.
Зерттеу объектісі: азарттық ойындарға тәуелділік шеккен адамдар.
Зерттеу пәні: аддиктивті мінез-құлықтың бір формасы ретіндегі құмарлық
ойындарға тәуелділік.
Зерттеу болжамы: азарттық ойындарға тәуелділердің тұлғалық сипаттары
сау зерттелушілерден өзгеше болады.
Зерттеу әдістері:
1) А.Маслоудың өзін-өзі таныту сұрақтамасы;
2) К.Леонгард пен Г. Шмишектің бейімделген мінездемелік сұрақнамасы;
3) Ч.Д. Спилберг пен Ю.Л. Ханиннің реактивті және тұлға мазасыздығы
деңгейін анықтау шкаласы.
4) Құмарлық ойындарға (компьютерлік, ойын автоматтарына) тәуелділікті
анықтауға арналған авторлық сауалнама.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: алғаш рет қазақстандықтардың құмарлық
ойындарға тәуелділердің психологиялық ерекшеліктері зерттелді.
Зерттеудің теориялық мәні: құмарлық ойындарға тәуелділік және
аддиктивті мінез-құлық туралы психолог ғалымдар еңбектерінің жүйелі
талдануы осы мәселенің теориялық құрастырылуына белгілі бір ғылыми үлесін
қосады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: зерттеу мәселесінің эксперименттік
тұрғыдан зерттеліп, талдануы барысында алынған нәтижелер осы мәселені іс-
жүзінде шешуге белгілі бір көмегін тигізеді, психокоррекция мен
психологиялық кеңес беруде және осындай тәуелділіктердің психологиялық
тұрғыдан алдын алуда бағыт-бағдар береді.
1 ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. АДДИКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ БІР ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ ҚҰМАРЛЫҚ
ОЙЫНДАРҒА ТӘУЕЛДІЛІКТІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Аддиктивті мінез-құлық түсінігі және оның дамуына әкелетін факторлар
Аддиктивті мінез-құлықты анықтау үшін мінез-құлық нормасы, мінез-құлық
патологиясы және девиантты мінез-құлық ұғымдарын қарастыру қажет.
Тәуелділіктің болмауы индивидтің мінез-құлық нормасына сәйкес екендігін
көрсетеді. К.К. Платонов пікірінше, норма – бұл топтың бөлісетін елесі
түріндегі топтық сана құбылысы және бұл нормалар өзара әрекеттеседі және
оларды бейнелей отырып, қалыптастырады, әлеуметтік рөлдерін есепке ала
отырып, тұрмыстарына оптималды жағдай жасайтын олардың мінез-құлықтарына
қойылатын талаптар жайлы пікірлері.
Мінез-құлықтық патология (П.Б. Ганнушкин бойынша) адам мінез-құлқында
бейімделе алмаушылыққа, тоталдылық, тұрақтылыққа деген бейімділіктің болуы.
Бейімделе алмаушылыққа бейімділік дегеніміз адамның қоғамда толық мәнді
бейімделуіне мүмкіндік бермейтін, қоршаған адамдармен өзараәрекетте
қақтығысу, қанағаттанбау, шындыққа қарсы келу, әлеуметтік-психологиялық
жекелену түріндегі мінез-құлық шаблондарының болуы. Патологиялық мінез-
құлық стереотиптері көп жағдайда бейімделе алмаушылыққа әкеледі және оның
кез-келген жерде көрініс беруі тотальдылықтың белгісі болып табылады.
Тұрақтылық бейімделе алмаушылық сапаларының ұзақ уақыттық көрінуі. Мінез-
құлық патологиясы психопатологиялық факторлармен шартталған, сонымен бірге
әлеуметтену процесі барысында қалыптасқан мінез патологиясына негізделеді.
Адамның девиантты мінез-құлқын қоғамда қабылданған нормаларға қарсы
келуші және психикалық процестердің үйлеспеуі түрінде көрінетін, бейімделе
алмаушылық, өзіндік кемелдену процесінің бұзылуы немесе өз мінез-құлқындағы
адамгершілік және эстетикалық бақылаудан бас тарту түріндегі қылықтар
жүйесімен немесе жекелеген қылықтарымен белгілеуге болады (В.Д. Менделевич,
2003 г.).
Аддиктивті мінез-құлық (ағылшынның addiction сөзі – қазақшасы бұзылуға
бейімділік дегенді білдіреді) - деструктивті, девиантты мінез-құлықтың бір
формасы, өзінің психикалық жағдайын өзгерту құралдарына байланысты
шындықтан кетуге талпынумен көрінеді (Большой психологический словарь, 2003
г.).
Аддиктивті мінез-құлықтың болуы микро және макро ортаның өзгерген
жағдайына бейімделушіліктің бұзылуын көрсетеді. Короленко және Сигал
(1991) бойынша, аддиктивті мінез-құлық шындықтан өз психикалық жағдайын
өзгерту арқылы кетуге талпынумен сипатталады.
Аддиктивті мінез-құлықтың анықтамасы оның барлық формаларына қатысты.
Психикалық жағдайды өзгерту арқылы шындықтан кету әртүрлі тәсілдерді
қолданумен жүзеге асады. әр адамның өмірінде оны қанағаттандырмайтын, өз
психикалық жағдайын өзгерту қажеттілігімен байланысты кезеңдері болады. Осы
мақсатты жүзеге асыру үшін адам әдетке, стереотипке айналатын жекедара
жолды қарастырады. Аддикция мәселесі адамның психикалық жағдайын өзгертумен
байланысты шындықтан кету идеясы басымдылық жасап, орталық идея болған
кезде басталады. Адам өзі үшін маңызды мәселелерді шеше алмайтын процесс
басталады. Сонымен қатар, оның рухани дамуы да тоқтайды (Короленко,
Дмитриева, 2001 г.).
Шындықтан кету механизмі келесідей көрініс береді. Адам таңдаған тәсіл
әрекет жасады, ұнап қалды және санада жақсы жағдайды қамтамасыз ететін
әрекет жасаушы құрал ретінде шегенделеді.
Ары қарай шешімді қажет ететін кедергілер автоматты түрде мәселеден
жағымды кету жолымен алмастырылып, кейінге шегеріледі. Біртіндеп ерік
күші әлсірей бастайды, өйткені аддиктивті мінез-құлық еріктік функциялардың
жүзеге асуын төмендетіп, қарсылық көрсетудің аз тәсілін таңдауға
итермелейді. Қиындықты жеңудің төмендеуі, оларды меңгеруден қашу
шешілмеген көптеген мәселелердің туындауына әкеледі.
Аддиктивті мінез-құлықтың дамуына әкелетін факторлар
Аддиктивті мінез-құлық процесінің пайда болуына және дамуына
биологиялық, психологиялық және әлеуметтік әсерлер жағдай жасайды
(Короленко Ц.П. Дмитриева Н.В., 2000 г.).
Биологиялық алғышарттар әрбір адам үшін анықталған әртүрлі әсерлерге
елеңдеу тәсілі, мысалы, ішімдікке. Алғашқыда ішімдікке психикалық жағдайды
өзгертуші зат ретінде елеңдеуші адамдар, алкогольдік аддикцияның пайда
болуына бейім болатыны анықталған. Америка ғалымдары аддиктивті мінез-құлық
формаларына тұқымқуалаушылық факторлардың әсер ететін генетикалық
бейімділіктің болатынын айтады.
Қоғамның дезинтеграциясы және уақытында бейімделу мүмкіндігінің
болмауына байланысты өзгерістердің өсуі аддиктивті мінез-құлықтың
әлеуметтік факторы болып табылады.
Аддикцияның пайда болуында балалар травмасы, балаларға зорлық-зомбылық
көрсету факторы үлкен мәнділікке ие.
Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтардың көпшілігі:
қараусыздық, құқық бұзушылық, психоактивті заттарды қолдану, осының
барлығының дамуының бір көзі бар - әлеуметтік бейімделмеушілік, оның тамыры
бейімделмеген отбасы болып табылады. әлеуметтік бейімделмеген бала,
жеткіншек күрделі өмірлік жағдайда құрбан болады, оның толық қанды дамуы
құқығы дөрекілікпен бұзылған. әлеуметтенудің терең деңгейдегі кемістігі бар
отбасы ерікті немесе еріксіз түрде балаларды психоактивті заттарды
қолдануға және құқық бұзушылыққа итермелейді. Криминологтар жағдайы төмен,
дисфункционалды келесі отбасы түрлерін бөліп көрсетеді:
Жалғанаманшылық (псевдоблагополучная) отбасы айқын көрінетін деспоттық
сипатпен ерекшеленеді, ата-аналардың біреуі басқа отбасы мүшелерін өзіне
бағындырады, қатал, физикалық жазалау қолданылатын өзара қатынас орын
алады.
Толық емес отбасында ата-ананың отбасындағы дефектісі бала, жеткіншек
тұлғасының қалыптасуына және әлеуметтенуіне теріс әсер етуі мүмкін.
Мәселелі отбасы ата-ананың арасындағы отбасындағы басшылыққа деген
тартысымен, отбасы мүшелерінің қандайда бір бірлескен іс-әрекеттің
болмауымен, ата-ана және балалар арасындағы бөлектенумен сипатталады.
Аморальды отбасы. Мұндай отбасында ата-ана немесе басқа мүшелерінің
құқық бұзушылық, ішімдікке салыну, алкоголизм, жиі қақтығыстар, төбелестер,
ата-аналарының жағымсыз мінез-құлықтары байқалады.
Криминогенді отбасы. Мұндай отбасының мүшелері қылмыс жасағандар. Кейбір
жағдайда отбасы мүшесі немесе тұтастай отбасының негізгі іс-әрекеті
қылмыстық іс -әрекет екенін айтуға болады.
Психологиялық факторға тұлғалық ерекшеліктердің қалыптасуындағы әртүрлі
өмір кезеңіндегі психикада бейнеленген психологиялық жарақатты жатқызамыз.
Аддиктивті, ауытқыған мінез-құлықтың туындауына жағдай жасайтын фактор
ретінде жүйке-психикалық ұстамсыздық, мінез акцентуациялары (гипертимды,
ұстамсыз, комформды, истероидты, эпилептоидты типтер), топтасудың мінез-
құлықтық сипаты және т.б. жеткіншектік шақтың ерекшеліктері жатады (Личко
А. Е., 1986, Жмуров В. А., 1994, Шабанов Я. Д., Штакельберг О. Ю., 2000,
Овчарова Р. В., 2000 и др.). Мұндай факторларға бұл кезеңге тән
реакциялар: эмансипация, топтасу, қызығушылық (хобби) және қалыптасып
келе жатқан сексуалды қызығушылық ерекшелерін жатқызуға болады (Личко А.
Е., 1986).
Аддиктивті мінез-құлық формасына бейім жеткіншектердің мінез-құлқының
негізгі түрткісі төзу мүмкін емес шындықтан қашу болып табылады. Бірақ көп
жағдайда мектептегі және ата-аналармен, мұғалімдермен, құрбыларымен болған
тұрақты табыссыздықтарды уайымдау, жалғызсыздық, болашақта сұранысқа ие
болмау және тұлға ретінде қалыптаса алмау және т.б. көптеген сезімдердің
болуы.
Соңғы кездерде аддиктивті және компульсивті мінез-құлыққа жататын
синдромдар саны көбейіп кетті. Компульсивті мінез-құлық дегеніміз қарқөынды
қозу және эмоционалды заряд алу үшін қолданылатын әрекеттер және соңынан
адамда дискомфорт сезімін туғызады, тұлға өзін күшпен басқарады (Гоголева
А.В., 2002 г.). мінез-құлықтың мұндай паттерндері ішкі (ойлар, бейнелер,
сезімдер) немесе сыртқы (жұмыс, ойын) болып бөлінеді. Компульсивті мінез-
құлық ішкі тұлғааралық мәселелерді шешпей, қысқа уақыт аралығына жақсы
көңіл-күйді имитациялауға мүмкіндік береді. Егер бұл стресті меңгерудің
жалғыз тәсілі болса, мұндай мінез-құлық патологиялық деп саналады (Кулаков
С. А., 2000).
Тұлғаның аддиктивті ерекшеліктерін талдай отырып, В.Д. Менделевич Е.
Бернға негізделеді және оның теориялырын сүзгілеу арқылы тұлғаның
аддиктивтілігінің мәнін ашады. Е. Берн бойынша, адамда ашығудың алты түрі
бар: сенсорлық стимуляция аштығы, мойындау аштығы, байланыс бойынша немесе
физикалық сипауға ашығу, сексуалды ашығу, құрылымдық немесе уақытты
құрылымдау бойынша ашығу, бастамашылық бойынша ашығу.
Аддиктивті тұлғада ашығудың әр түрі асқынады. Олар аштық сезімін шынайы
өмірде қанағаттандыра алмайды және дискомфорттан құтылуға талпынады.
Сонымен, аддиктивті тұлғаның мінез-құлқындағы негізгісі шынайы өмірден
қашуға талпыныс, күнделікті, міндеттерге және регламентацияларға толы іш
пысыратын өмір алдындағы қорқыныш, эмоционалды күшті бастан кешулерге
өмірге қауіп төндіретін жолдар арқылы бару, өз іс-әрекетіне жауап беруге
дәрменсіздік болып табылады.
1.2 Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасу кезеңдері
Аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасуы кең жекедара өзіндік
ерекшеліктермен сипатталады, бірақ тұтастай қарастырғанда бірнеше заңды
кезеңдерді бөліп қарастырамыз. В. Каган (1999) аддиктивті мінез-құлықтың
қалыптасуының нанашақорлық (алкогольді және алкогольді емес) нұсқасының үш
кезеңін бөліп көрсетеді:
1 кезең. Алғашқы дәм тату. Әдетте біреудің әсер етуімен немесе
компанияда жүзеге асады. Бұл жерде қызығушыфлық, еліктеу, топтық конформизм
және топтық бекітілу маңызды рөл атқарады. Терең мотивация адам санасының
өзгеруіне байланысты туындаған қажеттіліктен шығады: жас ерекшелік жағынан
неғұрлым кіші болған сайын алғашқы дәм татудан кейін аддиктивті мінез-
құлық ашылған процеске айналады және сананы өзгертуге деген қажеттілік аз
деңгейде болса, әлеуметтік қолдау алған тәсілдермен қанағаттандырылады. Бұл
кезеңдегі құралдарды таңдау ырықсыз және субмәдениеттің этномәдени
ерекшеліктеріне, топтың тәжірибесіне, құралдың қолжетерлігіне тәуелді
болады. Әртүрлі себептерге байланысты (қызығушылықты қанағаттандыру,
жазалау қорқынышы, қауіптену, уайымдау, топтан шектетілу және т.б.)
алғашқы дәм тату шылым шегу және мәдени шектелген алкоголизациядан басқа
жалғасын таппайды.
2 кезең. Іздену аддиктивті мінез-құлқы. Алғашқы дәм татудан кейін
психоактивті заттардың әртүрін – алкоголь, дәрілер, есірткілер, тұрмыстық
және өндірістік химикаттарды тәжірибеден өткізу кезеңі басталады. Бұл
әдетте кіші жеткіншектік кезеңге тән. Жеткіншектердің біреулері үшін
қолдану топқа жату белгісі ретінде, кейбіреулеріне – сананы өзгерту
фактісі, үшіншілері үшін – тудыратын эффект сапасы және кайф ерекшелігі
маңызды. Әдетте бұл кезең топта өтеді және алкогольдік типте көрінеді –
көңіл көтеру үшін, қабылдаудың ұшқырлығы, сексуалды барьерді меңгеру,
қатынастарды көрсету (иіскемесең, сыйламайсың). Жаңа заттарды іздестіру
және оларды қолдану тәсілдерін тәжірибеден өткізудің белсенділігімен
сипатталады. Бұл кезеңнің өту шамасына қарай қандайда бір құралды немесе
олардың спектрін жекедара қалау қалыптасады. Бұл әдетте 15 жастан кейін
жүзеге асады. Жекедара психикалық тәуелділік әлі жоқ болса да, бірақ топтық
психикалық тәуелділік қалыптасуы мүмкін. Мұндай полисубстантты аддиктивті
мінез-құлықтан В. Каган (1999) моносубстанттыны бөліп көрсетеді, яғни,
алғашқы дәм татулар және тәжірибеден өткізу үшін басқа құралдарды іздестіру
мәдени дәстүрдің басымдылығымен анықталады (Ресейдің ауылды аудандардағы-
самогон, басқа этноәлеуметтік ортадағы - гашиш, опиаты және т.б.).
3 кезең . Аддиктивті мінез-құлықтың ауруға айналуы. Шартты түрде
әлеметтік, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық және биологиялық деп
бөлуге болатын, әртүрлі факторлардың әсер етуі арқылы жүзеге асады.
Әлеуметтік факторлар – қоғамның тұрақсыздығы, психоактивті заттарға
қолжетерліліктің болуы, позитивті әлеуметтік және мәдени дәстүрлердің
болмауы, өмір деңгейлерінің алшақтығы, миграциялылықтың интенсивтілігі,
тығыздығы және т.б.
Әлеуметтік-психологиялық факторлар – топтық және ұжымдық мазасыздықтың
жоғары деңгейі, отбасымен және басқа да позитивті-мәнді топтармен
байланыстың әлсіздігі, топтық санада девиантты мінез-құлықтың қиялдануы мен
батырлануы, балаларға және жеткіншектерге арналған көңіл көтеру
орталықтарының болмауы, ұрпақтар арасындағы байланыстың әлсіздігі.
Психологиялық факторлар – тұлғалық идентификацияның жетілмеуі, ішкі
диалогқа түсе алушылықтың әлсіздігі немесе жетіспеушілігі, психологиялық
стреске төмен қарсы тұра алушылық, мінез-құлықты басқара алудың
шектеулілігі, ішкі қақтығыстарды шешудің құралы ретінде сананы өзгертуге
жоғары қажеттілік, тұлғаның конституционалды акцентуациялық ерекшеліктері.
Биологиялық факторлар – психоактивті заттардың табиғаты және
агрессивтілігі, индивидуальды толеранттылық, детоксикация процесінің
ағзада бұзылуы, мотивация жүйесінің өзгеруі және аурудың өту барысын
бақылау.
Психоактивті заттарды (алкоголь, есірткі және т.б.) қолданумен туған
аддиктивті мінез-құлықтың ауруға өту процесі келесі кезеңдерден өтеді:
1 кезең. Психикалық тәуелділіктің қалыптасуымен және тереңдеуімен
сипатталады, қолданудағы үзіліс психикалық үйлесімсіздікке, жабырқаушылық,
мазасыздық, қолданған затқа деген әуестіктің ұшқырлануымен туындаған
дистрофияға әкеледі. Бұл кезеңде қабылданатын заттың мөлшерінің артуына
деген қорғаныс рефлекстері әлсірейді және өшеді, толеранттылық жоғарылайды,
әлеуметтік бейімделе алмаушылық тереңдейді.
2 кезең. Бір заттарға деген физикалық тәуелділік қалыптасады (алкоголь,
опиаттар, бірнеше стимуляторлар) және басқаларын (кокаин,
марихуана)қолданудағы психикалық тәелділікпен сипатталады. Егер бұл кезеңде
физикалық тәуелділік туындамаса, онда бұл кезеңнің негізгі белгісі ретінде
психикалық және физикалық бұзылулармен болатын созылмалы интокцикация
көрінеді. Созылмалы интоксикацияның белгісі қолданылатын заттың типіне
байланысты болады.
3 кезеңге өту (толеранттылықтың төмендеуі, абстинентті психоздар,
терең әлеуметтік деградация) әдетте жасөспірімдік кезеңде жүзеге асады.
1.3 Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесі
Аддикцияның химиялық және химиялық емес формалары бар. Химиялық
формасына алкоголизм, нашақорлық, токсикомания, шүылым шегу жатады.
Химиялық емес аддикцияға — компьютерлік аддикциялар, азарттық ойындар
(гэмблинг), махаббаттық, сексуалды аддикциялар, қатынас аддикциясы,
ургентті аддикциялары, жұмысқорлық, тамаққа деген аддикция (шектен тыс көп
тамақ жеу, ашығу).
Аддиктивті мінез-құлықтың жіктемесіне келесі аддикция түрлері жатады.
Химиялық аддикциялар
Химиялық аддикциялар аддиктивті агент ретінде психикалық жағдайды
өзгертетін әртүрлі заттарды қолданумен байланысты. Бұл заттардың көпшілігі
улы және органикалық бұзылуларды тудырады. психикалық жағдайды өзгертетін
кейбір заттар зат алмасуға араласып, физикалық тәуелділікті тудырады.
Алкогольдік аддикция
Химиялық аддикциялардың ішінде ең жақсы зерттелгені алкогольдік аддикция
болып табылады. Жағдайдың парадоксальдылығы зерттелді деген ұғым
алкогольдің адам ағзасына тигізетін улы әсеріне қатысты. Процестің
аддиктивті буынын жаншу адамдар неге алкогольді шектен тыс қолданады деген
сұраққа жауап бере алмайды.
Алкоголизм — созылмалы психикалық ауру, спиртті ішімдіктерді ұзақ уақыт
бойы қолдану негізінде дамиды. Мұндай ауру жеке психикалық бұзылу емес,
бірақ оның барысында психоздар пайда болуы мүмкін. Алькогольдік мас болу
эндогенді психоздардың туындауына себеп болады. Бұл аурудың соңғы сатысында
деменция (кемақылдық) дамуы мүмкін.
Алкогольден психологиялық тәуелділік алкоголь қалаған эффектіні тудыра
алады деген сезімге шегенделеді. Алкогольді қолдану эффектісі көп жақты,
бірақ оларды бөліп көрсету қарапайым және шартты сипатқа ие. Алкогольдің
негізгі дифференцацияланған эффектілерін бөліп көрсетеді. Оған көтеріңкі
көңіл-күй тудыратын эйфориялық эффект, алкогольдің релакс тудыра алатын
транквилизаторлық қабілеті, қиялды стимуляциялаумен жүретін кайф-эффект
жағдайы, арман аймағына өту, шындықтан кету жатады.
Алкоголь тек қана психологиялық ғана емес, сонымен бірге зат алмасудың
компоненті бола отырып, физикалық та тәуелділік тудырады. Тәуелділіктің
туындауына, тәуелділіктің жылдам қалыптасуына алкоголді қолдану ерекшелігі,
қолдану стилі әсер етеді. Бұл жерде басынан бастап алкогольді үлкен
мөлшерде қолдану жайлы айтылады. Физикалық тәуелділік келесі белгілермен
көрінеді: бақылаудың жоғалуы, драйв әсерін айқындайтын психологиялық
мазмұны жоқ биологиялық тілек, алкогольді қолданудан бас тарта алмау.
Алкогольді аддиктивті мінез-құлықтың даму процесінде алкогольдің белгілі
бір түрінің дамуына әкелетін аддиктивті мотивацияны бөліп көрсетуге болады.
Короленко және Донских (1990) алкогольді аддиктивті мінез-құлықтың дамуы
бар адамдарды бақылау негізінде келесі негізгі аддиктивті мотивацияларды
сипаттайды.
Атарактикалық мотивация. Атарактикалық мотивацияның мазмұны
эмоционалды дискомфорт құбылысын, мазасыздық, төмен көңіл-күйді жоғалту
немесе жұмсарту мақсатында алкогольді қолдануға талпыну.
Субмиссивті мотивация. Мотивация мазмұны біреу жасаған алкоголді
ішімдікті ішуден бас тарта алмаушылық.
Гедонистикалық мотивация. Алкоголь көңіл-күйді жоғарлату,
қанағаттанушылық алу мақсатында қолданылады.
Мінез-құлықты гиперактивтілеу мотивациясы. Алкоголь қозуды тудыру үшін
және оны белсендендіру үшін қолданылады.
Жалғанмәдени мотивация. Бұл жағдайда алкогольдік ішімдіктің атрибутты
қасиеттеріне мән беріледі.
Нашақорлық және токсикомания
Олардың арасындағы айырмашылық шартты түрде. "Нашақорлық" ұғымы есірткі
ретінде тіркелеген заттарды қолдану арқылы психикалық жағдайды өзгертуге
қатысты, "токсикомания" — тіркеуде жоқ заттарды қолданған кезде
қолданылады.
Нашақорлық — ауру жағдайы, психикалық және физикалық тәуелділік
құбылысымен сипатталады, көп рет қайталау арқылы психоактивті заттарды
қолдануға тұрақты қажеттілік, меңгерілуі мүмкін емес елігу формасына
айналады. Ауруларды Халықаралық классификациялауда (МКБ-10) нашақорлық –
бұл психоактивті заттарды қолдану негізінде психикалық және мінез-құлықтық
бұзылулар. Күшті психикалық тәуелділікті барлық есірткілер тудыра алады,
бірақ физикалық тәуелділік біреуіне айқын көрінеді (опия дәрілері),
басқаларға - айқын емес, күмәнді (марихуана), ал үшіншілерге (кокаин)
қатысты мүлдем жоқ.
Токсикомания — ресми есірткі тізіміне алынбаған заттарға психикалық және
физикалық тәуелділіктің болуымен көрінетін ауру. Психоактивті улы заттар
есірткі сияқты қасиеттерге ие (Ц. П. Короленко, 2000, М. В. Коркина,
Лакосина, А. Е. Личко, 1995).
Психикалық жағдайдың өзгерісін тудыратын заттарды қолданған кезде де
өмірге қауіп төндіретін бақылауды жоғалту белгісін кездестіругше болады.
Оған шектен тыс ұйқы шақыратын дәрілерді қолдану жатады. Есірткі және
басқа психоактивті улы заттарды қолданудың кең таралуына әкелетін қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдай, халықтың көп бөлігінің өмірлік деңгейінің
төмен болуы.
Есірткі заттарын қолдану мотивациясы алкогольдік аддикциядағыға жақын,
өйткені әрекет механизмі ұқсас: эмоционалды үйлесімсіздік сезімін жоғалту
немесе жұмсарту, қанағаттанушылық, эйфория алу, сонымен бірге ұсынылған
заттан бас тарта алмаушылық және белгілі бір өмір стилін, имиджін ұстану,
жоғары талғамға сәйкес келу және т.б.
Шылым шегушілік (никотинизм)
Алкогольмен бір қатарда табак — қанағаттанушылық алудың кең тараған
құралы болып табылады. Ауруларды Халықаралық классификациялауда табакқа
тәуелділік, иіскеу, шайнау және басқа формалары табакты шегуден сәл
төменірек болып табылады. Темекі шегу сигар және трубка тартудан қарағанда
кең тарағандығы және қауіптілігі жағынан алдыңғы орында тұр. Никотин
нейровегативті және зат алмасу процестеріне көп жақты әсер етеді. Негізгі
әсер табакты шеккенен кейін бірнеше секундтан кейін басталады. Никотин
фсихофармакологиялық зат. Оның психотропты әсері басқа фармакологиялық
заттарға қарағанда төмен интенсивті. Темекі эмоционалды теңесу және
тыныштандыру эффектісін береді.
Никотин — алкалоид, табак түрлерінің жапырақтары мен тұқымдарында
болады. Никотин жағымсыз иісті және жгучий дәмі бар сұйықтық болып
табылады. табакты шегу барысында никотин түтін арқылы дем алу жолдарына
өтеді, алдымен қоздырушы, ал үлкен мөлшерде парализ әрекетін береді.
Никотин аддиктивті мінез-құлықтың физикалық тәуелділігін тудырады,
қолдануды тоқтатудағы астинентті симптомдар өте ауыр болып келеді (Гоголева
А.В., 2002 г.).
Темекі шегу — бұл ағзаның созылмалы интоксикациясы. Табак құрамындағы
никотин, есірткелік қосындылар тобына жатады. Ол басқа есірткелік заттарға
тән эйфория жағдайын тудырмайды, бірақ физикалық және психикалық
бейімділік басқа да есірткелік заттардікі сияқты. Сондықтан ауруларды
Халықаралық классификациялауда табакқа тәуелділік алкогольдік, нашақорлық
тәуелділіктермен бір қатарға қойылып, психоактивті заттарды қолданумен
шартталған ақыл-ой және мінез-құлықтық бұзылулар категориясына енгізілген.
Табакқа тәуелділіктің дамуы шегу сипатымен (шегуді бастаған жасерекшелік
кезі, тәжірибесі, шегу жиілігі), ағза ерекшелігімен, табак шегушінің
мінезімен байланысты.
Психоәлеуметтік жағдай маңызды рөлге ие – ата-анасының, мұғалімінің,
және басқа ересектердің (идентификацияға тенденция) шылым шегуі және шылым
шегуші достарының әсері. Бір кезде басталған шылым шегудің жалғасы көптеген
факторларға байланысты. Шылым шегуші шылымның психикалық функцияларға
әсерін, әсіресе қанағаттану және қанағаттанбау сезімін анықтауды үйренеді,
оған жиі қайталанатын бір типті манипуляциялар әсер етеді. Ары қарай шылым
шегу фармакологиялық шартталған: қайталап шылым шегуде соматикалық
бейімделу, дозаны жоғарылатуға қажеттілік, абстиненцияның көрінуін меңгеру.
Құмарлықпен шылым шегу алкогольдік және барбитураттарға бейімділік типіне
жақын болып келеді. Сондықтан, шылым шегу алкогольмен, нашақорлықпен
корреляциялық байланыста болуы таңқаларлық жағдай емес.
Химиялық емес аддикциялар
Химиялық емес аддикцияларға азарттық ойындар (гэмблинг), сексуалды және
махаббат аддикциясы, қатынастар аддикциясы, жұмысқорлық аддикциясы, ақшаны
жұмсауға деген аддикция, ургенттік аддикция, сонымен бірге тамаққа деген
аддикция (шамадан тыс артық тамақ жеу немесе ашығу) жатады (Короленко
Ц.П. Дмитриева Н.В., 2000 г.). жоғарыда аталғандардың ішінде екі ұғым –
қатынас аддикциясы және ургенттік аддикция түсініктемені қажет етеді.
Қатынас аддикциясы адамның белгілі қатынас типіне деген әдетімен
сипатталады. Қатынас аддиктілері топтарды қызығушылықтар бойынша жинайды.
Мұндай топ мүшелері бір-біріне жиі және қанағаттанушылықпен қонаққа барады,
көп уақыттарын бірге өткізеді. Кездесулер арасындағы өмір болашақтағы
кездесулер жайлы ойлармен жүреді.
Ургенттік аддикция үнемі уақыттың жетіспеуі жағдайында жүрумен
сипатталады. Қандай да бір басқа жағдайда болу өкініш сезімін және
үйлесімсіздік туғызады.
Махаббат, сексуалды аддикциялар және қашу аддикциясы.
Аддикцияның бір-бірімен жанасып жататын үш түрі бар, олар: махаббат,
сексуалды аддикциялар және қашу аддикциясы. Жоғарыда аталған үш
аддикцияның пайда болуына бейім адамдарда өзіндік бағасының адекватты
деңгейін өздері үшін тұрақтандыра алмаған мәселесі бар адамдар жатады.
Олар өздерін сүю қабілетіне ие емес, өзі мен басқа адамдар арасындағы
функционалды шекараны қоюда қиындықтары бар. Оларға мінез-құлықтағы,
сезімді көрсетудегі, белсенділікті жүзеге асырудағы қалыпты мәселелер тән.
Ондай адамдар өзін басқаларға бақылауға мүмкіндік береді және өздері
басқаларды бақылағысы келеді.
Махаббат аддикциясы – бұл басқа адаммен қатынасқа шегенделген аддикция,
мұндай қатынас екі аддиктті адам арасында пайда болады. Махаббат
адиктісінің бір нұсқасы ретінде қашу аддикттісімен қатынас орын алады.
Екі аддиктивті адам арасындағы қатынас сау емес эмоцияға негізделеді.
Екі аддиктивті адам арасындағы қатынаста эмоцияның қарқындылығы және оның
эстремалдығы оң және теріс қатынаста да орын алады. Мұндай қатынастар ері
мен әйелі арасында, анасы мен баласы арасында, достар арасында, кәсіби
маман және клиент арасында, шынайы өмір сүруші адам мен ешқандай жеке
бастық байланысы болмаған танымал әлеуметтік фигура арасында да пайда болуы
мүмкін.
Қашу аддикттісі – аддикттінің бұл түріне де эмоциялық бұзылулар,
қорқыныш жатады, бірақ қорқыныш кері сипатқа ие, мұнда алдыңғы орынды
мінез алады. Сана деңгейінде аддиктте интимді жақындасудан қашу болады,
өйткені жақындасу арқылы өзінің еркіндігін жоғалтамын деп ойлайды.
Қашу аддиктісінде негативті қарқындылық оның өміріне енгісі келетін,
оның еркіндігін шектеу, қылықтарын бақылау сезімнің туындауына байланысты
және махаббат аддиктісі оны толығымен басқара бастағанда басталады.
Махаббат аддиктісінің талаптарына байланысты теріс эмоциялардың жинақтала
бастағанын сезінеді. Қашу аддиктісі бұл қатынастардан қаша бастайды,
олардың қарқындылығын азайтуға тырысады, Мен бос емеспін деген сөздерді
жиі қолданады. Мұндай уақытша босанулар қорқынышты жеңілдетеді.
Сексуальды аддикциялар жасырын аддикцияларға жатады. Бұл мәселеге
байланысты қойылған түзу сұрақтарға жауап алу қоғамда қалыптасқан
әлеуметтік тыйым қоюшылықпен байланысты. Шындығында сексуалды аддикциялар
өте көп, бірақ қоғамдық санада мұндай мінез-құлықтың бар екендігін
терістейді.
Сексуалды аддикциялар пайда болу механизмдеріне байланысты терең,
трагедияланған түрі, бұл жалпы аддиктивті мінез-құлық фонында өте ерте
қалыптаса бастайды және кеш пайда болған сексуалды аддикциялар, аддиктивті
мінез-құлықтың басқа формасының орынына келген, мысалы жұмысқорлық (Комер
Р. 2002 г.).
Сексуалды аддиктілерде секс олар үшін маңызды қажеттілік және өзінің
қалыптасқандығын көрсететін жалғыз аймақ деген сенім пайда болады.
Бұл негізгі сенім сексуалды аддикцияның жинақталатын орталығы болып
табылады. Осы сенім жүйесі айналасында қалыптасқан бағдар, шындықтың
бұрмалану жүйесін құрайды.
Жұмысқорлық
Қазіргі кездегі жұмысқорлық жұмысқор жұмыс істейтін ұжымның аддиктивті
қасиеттерімен үздіксіз байланыста болады. Жұмысқорлық мәселесі әлеуметтік
жүйеде орын алған қоғамның аддиктивтілігі, жекелеген ұжымның аддиктивтілігі
ретінде көрінеді. Жүйе ретінде белгілі бір мазмұнды, рөлдерді, идеяларды,
процестерді біріктіретін бірлікті қабылдаймыз. Жүйе белгілі бір
аяқталғандықты және шектеулерді белгілейді.
Барлық жүйелер оған қатысатын адамдардан жүйе құрылымына сәйкес белгілі
бір мінез-құлықты талап етеді, егер қалыптасқан нормаларға адам мінез-құлқы
сәйкес келсе, онда ол марапатталады.
Ұйымның өзі аддиктивті субстанция ретінде функция атқара алады. Бұл
процесс әрбір мекеме қызметкерлерінің өмірінде орын алатын, мысалы,
жұмысқорлыққа қатынас, әлеуметтік қабылданған және қолпашталатын феномен
ретінде қойылған мақсатпен бірге көрінуі мүмкін. Сонымен, жұмысқорлық бұл
жүйе шеңберінде өнімді және тілекті болып көрінеді.
Аддиктивті жүйенің бір сипаты ретінде адамның уақытын бос жібермеуге
талпыну болып табылады. Осы мақсатқа байланысты өндірістік процесс қатысты
емес қосымша белсенділік формалары қолданылады.
Аддиктивті жүйеге қызметкерлердің қабілеттіліктерін, таланттарын шектеу
тенденциясы тән. Бұл бақылауды төмендетіп алушылықпен байланысты.
Нәтижесінде тоқыраушылық, дамудың тоқтап қалуына жағдайлар жасалады.
Аддиктивті ұйымдар адамдардың кәсіби дамуын тоқтатып, оларды объективті
түрде кәсіби мүгедектер етеді.қиын бақыланатын және өлшенетіннің барлығы
қызығушылық танытпайды. Аддиктивті ұйым үшін туындаған мәселе психологиялық
қорғаныс механизмі сапасында қолданылатын басқа кеңістікке өтетін тұлғалық
қақтығыстарды туындату тән.
Аддиктивті ұйымдар жұмысқорлықты тікелей стимулдайды, адамдардың тіпті
ұйым жұмысына байланысты болмаса да, ұйым шеңберінде үнемі бос жүрмеуін
қолдайды. Жұмысқа бағытталған жұмысқорлықтың мақсаты мәселеден кету құралы
болып табылады, адам оны байқамайды, ол өзін ақша табу үшін немесе басқа
мақсатқа жету үшін жұмыс істеп жүрмін деп сендіреді. Мұндай психологиялық
қорғанысқа қоғамның көптеген мүшелері жүгінеді. Өзін мұндай жолмен жұмсау
тәсілі потенциалды мүмкіндіктерді жұмсай алмаушылыққа, дамудың тоқтап
қалуына әкеледі.
Тамаққа деген аддикция - Артық тамақ ішу
Тамаққа деген аддикция тамақты адамның өзін қанағаттандырмайтын
субъективті шындықтан кету үшін аддикт агенті ретінде қолданғанда пайда
болады. Тітіркенушілік, табыссыздық және іс пысқан кезде, оларды жою үшін
тамақ ішу процесі пайдаланылады. Бұл тамақ ішу кезінде психологиялық
жағымсыз мазмұнды санасыздықтан шығару үшін жағымды дәм тату түйсіктеріне
шегендеу жасалады.
Мұндай шындықтан кету жолы көңіл-күйді бақылаудың тиімді тәсілі болуы
мүмкін және тәуелділіктің жылдам қалыптасуына жағдай жасайды.
Тамаққа деген аддикция – тәуелділіктің ерекше түрі. Бір жағынан –
бұл психологиялық тәуелділік, ал екінші жағынан – аштықты басу ойыны
жүреді. Тамақ аштықты басу емес, мәселенден кетудің психологиялық құралы
бола бастағанда, жасанды жолмен жасалған аштықты стимулдау арқылы
қанағаттандыру драйвіне белгілі әсер жүре бастайды.
Бұл процесс психофизиологиялық сипатқа ие, өйткені артық тамақ жейтін
адам зат алмасудың басқа балансына өтеді. Сонымен, тамақты шындықтан кету
құралы ретінде қолданудың психологиялық механизмімен қатар физиологиялық
мсеханизмдер де, яғни тамаққа жегісі келгендіктен талпыну жүзеге асады.
Ашығу
Ашығу механизмінің пайда болуы екі себеппен түсіндіріледі. Бірінші
нұсқасы медициналық, жеңілдену диетатерапиясын қолданумен шартталған.
Жеңілдену диетатерапиясы әртүрлі бұзылыстары бар пациенттерге қолданылады.
Ашығу аймағына ену тәбетке байланысты қиындықтармен сипатталады. Біраз
уақыттан кейін жаңа күш пайда болады, тәбет жоғалады, көңіл күй
жоғарылайды, қозғалыс белсенділігі күшейеді, шатық жеңіл меңгеріледі.
Мұндай күй белгілі бір уақыт барысында жалғасады және адам біртіндеп бұл
күйден шығады. Кейбір пациенттер бұл күйді жалғастырғысы келеді, өйткені
бүл күй оларды қанағаттандырады немесе өтіп жатқан жағдай субъективті
түрде ұнайды. Қол жеткен эйфорияда бақылау жоғалады және адам өмірге
қауіп төнген кездің өзін де ашыға береді.
Ашығудың медициналық нұсқасынан басқа медициналық емес нұсқасы да бар.
Мұндай нұсқамен өмір деңгейі жоғары мемлекеттерде қызығушылықтар танытады.
Ашығу әсіресе жағдайы жақсы, қамтамасыз етілген отбасындағы жеткіншек
қыздарда тіркеледі. Ашығу қабылданатын тамақ мөлшерінің шектеунен
басталады, жиі жағдайда арнайы кесте ойластырылады. Аштыққа барудың
психологиялық механизмі физикалық өзін өзгерту тілегі, жақсы көріну.
1.4 Ересектердің құмарлық ойындарға тәуелділік ерекшеліктері
Азарттық ойындардың таралуына келетін болсақ, соңғы кездерде азарттық
ойындар мәселесі ойын автоматтары мен казинолардың кең таралуына байланысты
үлкен мәнділікке ие болып отыр. Әртүрлі, өзінің жарқыраған, көзтартарлық
түрімен, жағымды акустикалық эффектісімен көптеген адамдарға күшті
суггестивті әсер етеді. Аз уақыт ішінде көп ақша табу мүмкіндігі де маңызды
мәнділікке ие болады. Ойын автоматтары көптеген елдерде көңіл көтерудің
басқа түрлерін басып, кең таралды. Мысалы, 70-жылдардың аяғында
Ұлыбританияда, әсіресе үлкен емес қалаларда, ойын автоматтары залдарының
кең танымалдылығына байланысты кинотеатрларға барудың төмен деңгейі
мәселесі басталып, оларды жабу сұрақтары да туындады. АҚШ-та Conrad (1978)
мәліметтері бойынша, мәселелі гэмблерлер саны, яғни, ойын автоматтарына
тәуелді аддиктивті ойыншылар саны 4-тен 10 млн. аралығында болды.
Көңіл көтеру формасы ретіндегі азарттық ойындар ежелден бар және
адамдардың көп бөлігі казинода, ойын автоматтарында, жүгіруге барады,
лотереялық билеттер сатып алады. Бірақ зерттеу жүргізілген елдердің
көпшілігінде патологиялық ойыншылар саны үнемі жоғары. Ол халықтың 3,7%
құрайды және ол Монте-Карло немесе казиносы және ипподромы жоқ кішкене қала
болсын бәрібір. Канада үкіметі 1993 жылы казино ашылған Онтарио
провинциясында арнайы зерттеулер жүргізді. Виндзор университеті жүргізген 7-
жылдық моринторинг барысында адамдар саны өспегенін, бірақ жергілікті
тұрғындардың 82% казиноға бір рет те болса да барғанын шегендеген.
Осыған байланысты көптеген американдық зерттеушілері азарттық ойындарды
халыққа зиянын тигізетін салмақты әлеуметтік мәселе ретінде қарастырады.
Ойын барысында босаңсу, эмоционалды қысымды жою, жағымсыз мәселелерден
арылу және ойынға уақытты жағымды өткізу құралы ретінде қарау мәселені
тереңдете түседі. Бұл механизм бойынша біртіндеп ойынға тартылу болып,
тәуелділік қалыптасады.
Ойынның демократияланған, әрбір адам қол жеткізе алатын әртүрі
бар.ойынға аддикция үнемі ойын жайлы ойлағанда және ойынға қатысуға
талпыныс жасағанда басталады. Алғашында ойын жайлы қуанышпен айтады және
қатысуға шақырады. Біртіндеп уақыт өткізудің бұл тәсілі қайталана береді,
адамға деструктивті әсер етеді.
Гэмблинг-тәуелділікті қалыптастыратын факторлар
Азарттық ойындарға қатысу жағдайларында аддиктивті процестің басталуын
анықтау өте күрделі, өйткені аддикция біртіндеп дамып, көп жағдайда сындық
қатынастар орын алмайды. Қазіргі кезде аддиктивті мінез-құлықтың бұл
формасының дамуына жағдай жасайтын бірнеше факторларды бөліп көрсетуге
болады. Оған отбасындағы дұрыс емес тәрбие, оның әртүрлі нұсқалары:
қамқорлықтың жетіспеуі, тұрақсыз және болжамданбаған қатынастар,
қатаңдықпен біріккен шамадан тыс талаптар, сұранысқа бағдар жатады. Ойында
ата-ананың, таныстардың қатысуы, үй жағдайында баланың немесе жеткіншектің
көзінше жиі ойындарды ұйымдастыру үлкен мәнділікке ие. Материалды
жағдайларды алдыңғы орынға қою, отбасындағы қаражат жағдайына үлкен көңіл
аудару, аухатты туыстары мен таныстарына көп назар аудару, барлық мәселе
ақшаның жетіспеушілігінен туындайды дегенге сенімнің болуы ойынға деген
аддиктивті мінез-құлықтың қалыптасуына жағымды жағдайлар туғызады. Венгер
психоаналитигі Шандор Ференци (1999) инфантилді күштілік болжамы атауына
ие болған түсініктеме негізді. Ференци мүлдем кішкене бала өзінің
қәуқарсыздығы жайлы ойламайды да деп есептейді. Төсекте жатып, ол
үлкендердің мінез-құлқын басқарады, яғни оны тамақтандыруға, киіндіруге,
көңілін көтеруге көндіреді. Өзі жүре бастағанда құлайды, жараланады, күшті
екендігі біртіндеп сейілдей бастайды. Адамдардың көпшілігі күштілік сезімін
балабақша жасы кезінде жоғалтады. Бірақ кейбір кездерде ол жанданады,
мысалы, ойын кезінде, ойыншы иллюзияға енеді, ол түсу керек нөмірлерді таба
алатындай болады. Кім де кім казинода немесе биржада ойнаса, онда оған
инфантилді күштіліктің белгісі табыстылықтағы нық сенім сезімі таныс.
Ойыншылардың мінез-құлқын түсіндіруде психоанализден басқа да бағыттар
бар. Ойынға деген құмарлықты тәуекелділікпен және ұшқыр сезімдерге
қажеттілікпен түсіндіреді. Әлеуметтік зерттеулер құмарлық ойындарды
адамдардың екі типі ойнайтынын көсетеді. Олардың көп бөлігі салмақты,
жалықтыратын мамандық иелері (бухгалтер, кітапханашы, ветеринар), ал
қалғандары жоғары тәуекелділікпен байланысты кәсіби іс-әрекеттен бос
болмайтындар (полицейлер, биржалық маклерлер, хирургтер). Біріншілер
күнделікті бірсарынды өмірдегі ұшқыр сезімнің жетіспеушілігінен, екіншілер
тұрақты мінез сипатынан көрінетін тәуекелділікке бел буушылықтан барады.
Балалар мен ересектерге жасалған генетикалық зерттеулер адамдардың
популяциясындағы синтездің қарқындылығында белгілі айырмашылықтартың
болатынын анықтады. Опиодты пептидтерді бұзатын ферменттер (катализаторлар)
болатыны анықталды. Тәуелділікке бейім адамдарды бұл фермент белсенділігі
жоғары, соған байланысты адамның қанағаттанушылық сезімін және оң
эмоцияларын қамтамасыз ететін опиоидтардың ішкі жетіспеушілігі байқалады.
Азарттық ойын аддикциясының белгілері
Ц. П. Короленко және Т. А. Донских (1990) аддиктивті мінез-құлықтың бір
түрі ретіндегі азарттық ойындарға тән сипаттарды бөліп көрсетеді. Оларға
келесілерді жатқызады:
1. Жиі әуестену, ойынға кететін уақыттың молаюы.
2. Қызығушылық шеңберінің өзгеруі, алдыңғы мотивациялардың
ойынмен ығыстырылуы, ойын жайлы ойлардың мазалауы, ойын
комбинацияларымен байланысты қиялдық жағдайлардың
үстемдік жасауы.
3. Үлкен ұтыстан және жиі ұтылыстан кейін ойынды тоқтатуға
деген бақылауды жоғалту.
4. Ойыннан кейінгі аралылықтағы салыстырмалы қысқа уақытта
және күрделі меңгерілетін ойынға қайта қатысу тілегінен
психологиялық үйлесімсіздік, тітіркенушілік, мазасыздық
жағдайы дамиды. Мұндай күй нашақорлардың абстиненция
күйін еске түсіреді, адамда бас ауруы, ұйқының бұзылуы,
көңіл-күйдің төмендеуі, зейіннің шоғырланушылығының
төмендеуі байқалады.
5. Ойынға қатысу біртіндеп жиілеп, жоғары тәуекелділікке
талпынумен сиаптталады.
6. Ойын тілегімен ілесе жүретін қысым жағдайы кезеңдері
пайда болады, азарттық ойынға қатысу жолдарын табудың
мүмкіндіктері қарастырылады.
7. Ойынмен қош айтысқысы келгендер аз ғана арандату бола
қалған жағдайда, азарттық ойындарға қатысуды қайта
бастайды, яғни азғыруға қарсы тұрушылықтың төмендеуінің
жылдам қарқындауы байқалады.
Азарттық ойынға қатысушы адамдар алкогольдік ішімдіктерді жиі қолданады,
сонымен бірге есіркелік дәрілерге әуес болып келеді, яғни, аддиктивті мінез-
құлықтың қиыстылған формасы енгізіледі. Оларға тұлғааралық қатынастардың
күрт бұзылуы, отбасылық қақтығыстар, ажырасу, жауапсыздық, еңбек және
өндірістік тәртіпсіздік, жиі жұмыс ауыстыру, заңды тікелей бұзу әдеттегі
жәйт.
Аддиктивті мінез-құлықты, азартты ойындарға белсенді қатысушы әйел
адамдардың тұлғалық ерекшеліктерін психологиялық талдау барысында
авторларға осы топқа тән кейбір жалпы заңдылықтарды орнатуға мүмкіндік
берді. Балалық кезде оларда күшті экстраверттілік (ашықтық, қарым-қатынасқа
талпыныс, бөтен адамдармен кездесуде және таныс емес жағдайда ұялу
сезімінің болмауы, қоршағандарға белсенді қызығушылық таныту) байқалған.
Балаларда өзінің ерекшелігі, басқалардан артықшылығы, таңдаулы
тақырыптарындағы қиялға бейімділік орын алған. Олар кез келген жағдайдан
шыға алуға жәрдемдесетін жағдайлардың болатынына, барлығы жақсы жаққа қарай
өзгеретініне, өмірде барлық жағынан жолы болғыштығына ерте кезден сенеді.
Балалық кездің өзінде оларда домино, лото, карта, кейбір жағдайларда –
монополия типті ойындарға қатысу талпыныстары пайда болған. Бұл ойындарды
басқа балалармен, ересектермен ойнаған, тіпті кей кездерде ойын өте ұзақ
уақытқа созылған. Ары қарай жоғарыдағы ойындарға интеллектуалды күшті қажет
ететін ойындар (күрделі карта ойындары, "мастермайнд" және т.б.) қосылған.
Білім алу процесінде және оқу орнын тәмәмдағаннан кейін көпшілігінде
мамандықты таңдауға және мансапқа байланысты көңіл қалушылық туындайды.
Олар өз өмірлеріне қанағаттанбайды, өмірге деген қызығушылықтың жоқтығына,
зерігушілікке шағымданады. Отбасылық өмір оңға баспайды немесе отбасын
құрған жоқ немесе таңдаған адамы идеалға сәйкес болмағандықтан ажырасып
кетті. Азарттық ойынға қатысу осы мәселесі бар достар арасында, оқу
орнында басталуы мүмкін. Ойын әдетте аз мөлшерде ішімдіктер ішумен (ойын
ойнауға кедергі келтірмейтіндей мастықпен) жүреді. Басында қызық үшін,
содан кейін аздаған ақшаға, кейінен үлкен ұтыс тігулерге, бірақ материалды
жағдайға қауіп төндірмейтіндей болады. Біртіндеп бұл стиль әдетке айналады,
кешкі ойын фильм көруден, театрға барудан қарағанда, қызықты бола бастайды.
Ойынсыз психологиялық вакуум сезімі, бостық, бір нәрсе жетіспейтіндей
көрінеді. өзін бір нәрсемен айналысуға көндіру қиын. Тітіркенушілік пайда
болады, босаңсу мақсатында ішімдікке жүгінеді. Ойынға тәуелділік өте
айқын көрінеді және өмірлік маңызды шешімдерді қабылдауда кедергі
келдіреді: мысалы, екінші қалаға көшуде достарын жоғалту қорқынышы, ойын
ойнауға кедергі келтірген екінші адамымен айырылысу және т.б.
Лудомандар категориясы
Соңғы кездері Ресейде азарттық ойындарға (патологиялық гемблинг – ойынға
ауру құмарлық: соның ішінде картаға, ойын автоматтары, спорттық және ат
жарыстарына ұтыс тігу, лотереялар және т.б. тәуекелділік) патологиялық
елігуге байланысты көмекке келушілер саны артты. Бұл елігу бұзылыстары
әдетте мәнді деңгейде экономикалық, кәсіби, әлеуметтік мәселелермен
байланысты тұлғалық, мінез-құлықтық бұзылулармен жүреді. Бұл ауру
контигентінде ішімдікке салынған және нашақорлық тәуелділігі бар немесе
нашақорлыққа бейім және психологиялық ауруы барлар жиі кездеседі.
Лудомандардың келесі ерекшеліктері бойынша жіктелген категориялары бар
(Н.Н. Иванец, 1998):
Азарттық ойындардың түрлеріне патологиялық елігу бойынша – рулетка және
карта ойыншылары (31,2%), ойын автоматтарының ойыншылары (63,4%), ат
жарыстарға ұтыс тігуші ойыншылар (ипподром) -– 5,4%;
Азарттық ойындарға жас ерекшеліктері бойынша елігу – 21-30 жас (44,3%),
31-40 (37,7%), 41-50 (14,9%), 51-65 (3,1%) жас;
Жыныс бойынша – ерлер (89,7%), әйелдер (10,3%);
Бірлескен тәуелділікпен (78,7%) – азарттық ойын + ішімдікке тәуелділік
(43,2%), азарттық ойын + нашақорлық (11,1%), азарттық ойын + психопатия
(24,4%); психикалық патология ілеспейтін (21,3%); тәуелді тұлға типіне
жатқызылған тұлғаның спецификалық бұзылуларымен (F 60.7х по МКБ -10) -
31,7%; тұқым қуалаушылық алкоголизммен (41,4%), нашақорлықпен (2,7%),
психикалық аурулармен (37,4%); тұқым қуаламаған ішімдікке әуестік және
нашақорлық (18,5%).
Мінез-құлық ерекшелігі бойынша – девианттылық (21,4%),
делинквенттілік (құқық бұзушылық , теріс қылықтар-17,3%);
Білім деңгейі бойынша – жоғары (8,7%), аяқталмаған жоғары (11,1%),
арнайы орта (19,8%), орта (41,7%), аяқталмаған орта (15,1%), бастауыш
(3,6%);
Отбасы статусы бойынша – тұрмыстаүйленген (23,4%), ажырасқандар
(29,3%), некеде тұрғандар (47,3%, оның ішінде қайталанған некелер);
Реабилитациялық потенциал деңгейі бойынша: жоғары (21,8%), орташа
(57,7%), төмен (20.5%).
Барлық лудомандарда адамгершілк бейімделе алмашылыққа байланысты
адамгершілік-этникалық, интеллектуалды-мнестикалық, эмоционалды және мінез-
құлықтық бұзылуларды біріктіретін әртүрлі деңгейдегі психикалық деградация
байқалады.
Коморбидті (ойындық тәуелділік, алкогольдік немесе нашақорлық
тәуелділікпен бірлескен) пациенттер үшін патологиялық стереотип сипаты тән
– психоактивті заттарды қолданғаннан кейін бірнеше сағаттарға созылатын
азарттық ойындарға қатысу. Ойын тәуелділігі бар адамдар келесі тұлғалық
ерекшеліктерге ие:
1) жоғары әлеуметтік батылдық – тәуекелге бел буушылық, мінез-
құлықтың аномалды стилі;
2) сезімдермен жараланғыш – тұрақсыздыққа бейімділік, жағдай әсеріне
түскіш, мінез-құлықтағы және тұлғааралық байланыстарды жалпы қабылданған
нормалар мен шектеулерді сақтамау;
3) экспрессивтілік – ойлаудың эмоционалды дұрыс бағдарланбауы, аяқ
асты келетін табысқа сену;
4) қысымдылық – талпыныстардың белсенді түрде қанағаттанбауы;
5) өзіндік бақылаудың тұрақсыздығы – өзі жайлы ойларындағы
қақтығыстар, өзіндік бағада адекваттылықтың болмауы (жас ерекшелік топтан
тәуелсіз).
Тұрақты ремиссия жоғары реабилитациялық потенциалы бар, монотәуелді,
отбасы, жұмысы бар, ұзақ уақыттық емдеу-реабилитациялақ бағдарламаларға
қатысқан адамдарда байқалды.
Азарттық ойындарға тәуелділіктің қалыптасуы
Азарттық ойындар (гэмблинг) психикалық жағдайды өзгертуде қандайда бір
заттарды қолданумен байланысты емес аддикция түріне жатады.
Американдық диагностикалық және статистикалық басшылықтың психикалық
бұзылуларды классификациялауы DSM-IV (1996) бойынша патологиялық
гэмблингтің негізгі сипаты азарттық ойындарға қатысу тілегіне, тұлғалық
және отбасылық, кәсіби қызығушылықтарды бұзатын азарттық ойындарға
созылмалы және үдемелі түрде қарсы тұра алмаушылық. Азарттық ойындарға
қатысу тілегі, ол бағытқа деген талпыныс стресс кезінде күшейеді. Гэмблинг
нәтижесі ретінде пайда болған мәселелер азарттық ойындарға қатысуды
интенсификациялайды. Азарттық ойындарға қатысумен байланысты мәселелерге
үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz