Қылмыс ұғымы туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3,4
І тарау. Заңдық жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
1. Заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі ... ... ... .5
ІІ тарау. Заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылу ерекшеліктері
2.1. Заңдық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2. Заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар ... ... ... ... 30,31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданылатын,
кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы
айырылушылықтарымен байланысты болатын мемлекеттік мәжбүр ету шаралары.
Заңды жауапкершілік - жеке адам, қоғам, мемлекеттің мұддесін кор-ғайтын
бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде
пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен
сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген
кұқықтық норманың санк-циясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі - құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес келмесе
онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершілікке тән белгілер:
1) Құқықтық нормаларда мемлекетпен тағайындалады;
2) Мемлекеттік мәжбүрлеумен негізделеді;
3) Арнаулы өкілді мемлекеттік органдармен қолданылады;
4) Жаңа қосымша міндет жүктеумен байланысты болады;
5) Жеке, мүліктік, ұйымдастырушылық сипаттағы белгілі теріс нәтиже
түрінде көрінеді;
6) Құқық норма санкциясын жүзеге асыру нысаны, нақты жағдайда нақты
адамға қатысты қолданылады;
7) Іс жүргізу нысанында жүктеледі;
8) Жасалған қылмыс үшін және соның деңгейіне сай қолданылады.
Заңды жауапкершіліктің фактілі негізі - құқықбұзушылық; заңды негізі -
құқық нормасы және тиісті құқық қолдану актісі; мәжбүрлеу шаралар көлемі,
нысаны. Мақсаты - субъективті құқықтар мен бостандықтарын қамтамасыз ету,
қоғамды тәртіпті қорғау.
Функциялары:
1) Айыптау - мемлекеттің жазалау реакциясын сипаттау;
2) Құқықты қалпына келтіру - келтірілген зиянды, шығынды толтыру;
3) Тәрбиелік жеке превенция, жалпы превенция.
Қағидалары:
1) Әділеттілік;
2) Гумандылық адам намысына тиетін жаза қолданбау;
3) Заңдылық;
4) Негізделгендік;
5) Бұлтартпастығы;
6) Мақсаттылық, қажеттілік.
Заңды жауапкершілік әртүрлі негіздер бойынша жіктелінеді. Құқық
салаларына байланысты:
- қылмыстық құқыққа сәйкес қолданылады, ешкім сот үкімінсіз кінәлі деп
саналмайды жауапқа тартылмайды; ең ауыр жаза;
- әкімшілік қоғамдық тәртіпті бұзу немесе атқару-жарлық етуші органдардың
қызметіне кедергі келтіруге қатысты және т.б. қолданылады;
- азаматтық шарт бұзғандық үшін немесе шарттан тыс міндеттемелерді орындау
барысында қолданылады. Зиянды толық өтеу - негізгі принципі;
- тәртіпшілік еңбек, оқу, қызмет ету, әскери тәртіптерді бұзғандық үшін
қолданылады; түсініктеме талап етіледі; әкімшілік немесе тәртіпшілік
алқамен салынады;
- материалдық еңбектік міндеттерін атқару барысында қызметкер, жұмысшыға
келтірілген кәсіпорын, мекеме, ұйым зияны үшін туындайды.

І тарау. Заңды жауапкершілік негізгі ерекшеліктері.
1.1.Заңды жауапкершіліктің ұғымы және түрлері.
Заңды жауапкершілік ұғымымен байланысты сұрақтар мемлекет және құқық
теориясында дискуссоналды болып табылады. Заңды жауапкершілік туралы
көптеген анықтамалар бар, оларды бір жақты салыстыру мүмкін емес.
Жауапкершілік кең мағынада тұлғаның қоғамға және мемлекетке, басқа
тұлғаларға қатынасында өзінің міндеттерін дұрыс ұғынып, белгілі бір
талаптарды орындауы.
Жауапкершілік тар мағынада немесе әлеуметтік – заңдық мағынада
құқықбұзушылық жасаған тұлғаға заңда көзделген тәртіптпен мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасын қолдану.
Заңды жауапкершілікке негіз болып құқықбұзушылық танылады[i].
Заңды жауапкершілікті сипаттайтын негізгі белгілері:
1) ол ерекше мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратына сүйенеді, бұл құқық
нормасымен қарастырылған санкцияны жүзеге асырудың нақты нысаны;
2) қоғамға қауіпті құқық бұзушылық жасаған уақыттан бастап пайда болады;
3) іс жүргізушілік нысанында қолданылады.
Осы аталған белгілер заңды жауапкершіліктің міндетті белгісі болып
табылады.
Адамның іс-әрекеті әр алуан әлеуметтік қағидалармен сәйкес реттеліп
отырады. Адам өмір сүретін қоғамдық ортада оның сана-сезіміне, іс-
әрекетіне, жүріс-тұрысына әдептік қағидалар, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар
өз әсерін тигізеді. Өзіне де, өзгеге де жалпыға бірдей әдеп сақтаған адамды
жұртшылық тәрбиелі адам деп санап, мәдениетті, зиялы адам ретінде
қошеметтеп, құрметтейді. Ал көпшілікке тән әдет-ғұрыптарды сақтамай, тәртіп
бұзғандарға жұртшылық күдікпен қарайды, ондайлар көпшіліктің теріс пікіріне
тап болады. Ұяты бар арлы адам басқалардың, қоғамның пікірін жоғары
бағалап, әдепсіз қылықтардан, жаманаттан өзін аулақ ұстайды.
Адамгершілік принциптер мен қағидалар, әдет-ғұрып, дәстүр, сондай-ақ
құқық ережелері т.б әлеуметтік қағидалардың негізі болып саналады. Бұған
адамның күнделікті өміріне үңіліп қарасаңыз, көзіңіз жетеді. Мысалы, кім
ұрлық жасаса, ол-ар мен ұяттан айырылған адам. Егер ата-ана баласына үнемі
қамқор көзбен қараса, өзі де жоғары мәдениетті, парасатты адам болса, оның
балалары да адамгершілігі жоғары, заң талаптарынан аулақ кетпейтін, кәдімгі
жақсы адамдар қатарында болады. Мұнда құқықтық нормалар адамгершілік, ар-
ұяттық принциптерге сүйенеді.
Егер адамдардың басым көпшілігі заң нормаларын сақтап, оның ережелерін
дұрыс орындайтын болса, онда қоғам тыныштықта өмір сүретін болады. Мұндай
қоғамда әрбір адам тыныштықта қалыпты өмір сүреді, өзінің денсаулығын,
дүние-мүлкін сақтау жөнінде көп алаңдамайды. Егер қоғамдық ортаның қалыпты
өмір сүруі төмендеп кетсе, онда ел ішінде адамгершілік қасиеттер де
төмендеп, бірден қылмыс көбейіп кетеді.
Әрине, адамдардың басым көпшілігі адамгершілік нормаларды аяққа басып,
тәртіп сақтамаса, қоғам бір қалыпты өмір сүре алмайды. Мұндай қоғамның
болашағы да жоқ. Осындай жағдайды болдырмас үшін адамгершілік тәрбиені
күшейтіп, адам санасына заң ережелерін сақтау міндетін орнықтырып, үнемі
бақылап, қамқорлық жасап отыру қажет. Ал бұл үшін заңды іс-әрекет деген не
екенін әр адамның білуі керек. Егер заң талабы іс жүзіне асырылатын болса,
адамдар мінезінің төмендегідей белгілері байқалады.
Жалпы заңды жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Еңбек немесе тәртіптік жауапкершілік;
2) Қылмыстық жауапкершілік;
3) Азаматтық – құқықтық жауапкершілік;
4) Әкімшілік жауапкершілік.
Осы аталған жауапкершілік түрлеріне жеке –жеке тоқталып кетейік.
Еңбек және тәртіп жауапкершілігі туралы
Кеңестік Конституциядан Қазақстан Республикасы Конституциясының
айырмашылығы-еңбек етуге міндеттілік белгілемейді. Еңбекке қабілетті әрбір
адам қайда еңбек ететінін, қандай жұмыспен шұғылданатынын өзі шешеді. Егер
адам кәсіпкерлік еңбекпен шұғылданса, еңбекпен, жұмыс уақытымен, демалыспен
байланысты мәселелерді өзі шешеді. Егер адам мемлекеттік ұйымға, қоғамдық
не жеке меншік мекемеге жұмысқа орналасса, онда жұмысшының міндеті мен
жауапкершілігі еңбек заңына байланысты шешіледі. Мұнда мәселе жұмысшы мен
жұмыс берушінің құқығына, міндеті мен жауапкершілігіне орай шешіледі.
Конституция азаматқа еңбек бостандығына, еңбектің, мамандықтың түрлерін
таңдауға еркіндік құқығын береді. Бұл-азамат заң жүзінде тыйым салынғаннан
басқа еңбектің кез келген түрімен шұғылдануына болады, ол мемлекеттік, жеке
мекемелерге, кәсіпорындарға жұмысқа орналаса алады.Демек, Қазақстан азаматы
шетелдік азаматтарға қарағанда жұмысқа орналасу жөнінде кең мүмкіндікке ие.
Мысалы, шетелдік азамат, ереже бойынша мемлекеттік қызметке қабылданбайды.
Республика азаматы бос тұрған қызмет және жұмыс орнын алу жөнінде
басқалардан артықшылық құқықты пайдаланады. Адам құқығы жөніндегі
халықаралық-құқықтық актіде адамға заң жүзінде еңбек етуге міндеттеу-еңбек
етуге мәжбүрлеу, яғни құлдық еңбек деп таниды. Конституция белгілі бір
жағдайда ғана азаматқа еңбек етуге мәжбүрлік жасайды. Сот үкімі бойынша,
төтенше немесе соғыс жағдайында ғана еңбектенуге мәжбүр етуге болады.
Әрине, бұдан еңбек етуге міндеттейтін заңның жоқтығы дені сау, еңбекке
жарамды адам еңбек етуіне болмайды деген мағына тумауы керек. Кәмелетке
толған әр адам өзін, өзінің отбасын еңбек етіп асырап-сақтауы керек. Бұл
оның адамгершілік парызы. Бұл парыз-оның Конституцияда жазылғандай заңи
парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-
анасына қамқорлық жасауға міндетті( Конституция, 27 -бап).
Заң еңбекпен байланысты салада кез келген алалаушылыққа тыйым салады.
Әрбір азамат өзінің еңбек жөніндегі құқығын басқалармен тең түрде пайдалана
алады. Мұның өзі ешкімнің еңбек туралы құқығына шек келтірмейді, сондай-ақ
жұмысқа орналасу кезінде ешкім өзінің жынысына, жасына, нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дәулетіне, лауазымдық дәрежесіне, тұрған жеріне, діни ерекшелігіне
және басқа да жағдайына қарай артықшылықты пайдалана алмайды деген сөз.
Сонымен бірге еңбек құқығына шек келтіру деп саналмайтын кейбір жағдайлар
да бар. Жұмысқа қабылданарда адамның мамандығы, кәсібі, мамандық ережесі
еске алынады. Жұмыс процесінде іскерлік сапасы, еңбек ету үстіндегі ісінің
нәтижесі де есепке алынуы мүмкін. Егер адам еңбек ету кезінде алалаушылыққа
кездессе (жұмысқа қабылданарда, жұмыс процесінде т.с.с.), онда ол сотқа
шағынуға құқылы. Егер сот алалаушылыққа жол бермеу жөнінде шешім
қабылдайды. Сонымен қоса, сот кінәлі адамнан жапа шеккен адамның көрген
зиянын өндіріп алуды міндеттейді.
Жұмыскердің қандай құқықтары бар? Әрбір еңбек адамының құқықтары
төмендегідей. Еңбек жағдайы қауіпсіздік пен гигиена талабына сай болуы
керек. Бір түрлі еңбекке әр адам бір мөлшерде, тең еңбекақы алуы керек.
Еңбекақы мөлшері заң белгілеген мөлшерден кем болмауы тиіс, бұл жөнінде заң
еңбеккерді жұмыс берушіден қорғап отырады. Жұмыс уақытының ұзақтығы заңмен
бнлгілінеді, жұмыс беруші оны өз еркімен ұзарта алмайды. Жұмысшының демалыс
күндері, мейрам күндері, жыл сайынғы төлемелі еңбек демалысы кезінде
демалуға және мамандығын дайындауға және мамандығын көтеруге құқығы бар.
Жұмысшы еңбектегі міндетін орындаумен байланысты денсаулығына немесе еңбек
ету ұжданына, мүлкіне зиян келтірілсе, оны төлеуді талап етуге құқықты.
Егер жұмысшының еңбек құқығы бұзылса, онда ол сотқа дейін шағым етіп, өз
құқығын қорғай алады. Жұмысшының кәсіподақтар ұйымына мүше болуға құқығы
бар. Жұмыссыздықтан қорғануға, сондай-ақ жұмысынан айырылған кезде
әлеуметтік кепілдік алуға да құқықты.
Заңда белгіленгеніндей, азамат 16 жасқа толған соң еңбек келісімшартын
жасауға құқығы бар. Ал 15 жасқа толғандар еңбек келісімшартын ата-анасының
немесе қамқорлыққа алған кісінің келісімі бойынша, немесе өз алдына еңбек
етуге дайындала жүріп, бос уақытында оқу кезінде жасаса алады. Орта білім
алған жағдайда немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастаған жағдайда да
келісімшарт жасала береді. Сондай-ақ ата-анасының біреуінің келісімімен
(қамқоршысы, қорғаншысы) жеке еңбек шарты 14 жасқа толған оқушымен жасалына
береді. Жұмыс оқушының оқу процесіне, денсаулығына зиян келтірмейтін болуы
керек.
Кәмелеттік жасқа толмаған жасөспірімдер Қысқарған жұмыс уақыты бойынша
еңбек ете алады және де еңбек ақысы қысқартылмайды. 14-тен 16 жасқа дейінгі
оқушылар үшін апталық еңбек уақытының ұзақтығы 36 сағат болып белгіленеді.
18 жастан төменгі жұмысшыларды түнгі жұмысқа және де жұмыс уақытынан тыс
жұмысқа, зиянды және қауіпті жағдайдағы еңбекке пайдалануға болмайды.
Жұмыс берушінің төмендегідей құқықтары бар:
• Заңға сәйкес еңбек келісімшартын жасауға, оны өзгертуге немесе тоқтатуға;
• Жұмысқа қабылдау кезінде қызметкерден осы еңбек туралы Заңда көзделген,
белгілі бір еңбек қызметімен айналысуға және (немесе) белгілі бір
қызметті атқаруға мүмкіндігін растайтын құжаттар беруді талап етуді;
• Өз өкілеттігі шегінде жұмыс берушінің актілерін шығаруға;
• Қызметкерлерді көтермелеуге, оларды еңбек туралы Заңда және өзге де
нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіппен тәртіптік және
материалдық жауапкершілікке тартуға;
• Қызметкер сынақ мерзімін белгілеуге;
• Егер жеке еңбек шартының талаптарында жазылған болса, қызметкерді оқып-
үйретуге байланысты өз шығындарының орнын толтыруға құқығы бар;
• Ұйымның жұмысын тоқтатуға және ереуіл ұйымдастыруға қатысқаны,
өткізгендері үшін жұмысшыларды жұмыстан шығару сот шешімімен заңсыз деп
танылады;
• Еңбек келісімшарты бойынша жұмысшыдан еңбектің орындалуына талап етуге;
• Өзіне келтірілген зиянды өндіріп беруді жұмысшыдан талап етуге;
әрбір жұмысшының міндеті:
• Өзіне еңбектегі міндетін сапалы, адал орындау;
• Еңбек тәртібін сақтау;
• Жұмыс берушінің мүлкіне ұқыпты қарау;
• Еңбекті қорғау, өрт қауіпсіздігі, өндірістік санитария талаптарын
орындау;
• Жеке еңбек шартына сәйкес өзіне сеніп тапсырылған, қызметтік,
коммерциялық және заңмен қорғайтын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді
жария етпеуге;

Заң жұмыс берушіге төмендегідей міндеттер жүктейді:
• Жұмысшыға тиісінше қалыпты өндіріс жағдайын туғызу;
• Еңбекті қорғаудың нормасы мен ережесін орындап отыру, өрт қауіпсіздігін,
техника қауіпсіздігін, өндірістік санитария ережелерін сақтау;
• Жұмысшыға қатысты ұжымдық келісімшартпен, еңбек туралы нормативтік
актімен таныстыру;
• Қызметкерлер өкілдерінің ұсынысын қарауға және ұжымдық шарт жасауға;
• Қызметкерлерді олардың еңбек міндеттерін орындауына қажетті құралдармен
және материалдармен қамтамасыз етуге;
• Қызметкердің еңбек міндеттерін атқару кезінде оның денсаулығы мен өміріне
зиян келтіргені үшін жауапкершілігін сақтандыруға;
• Қазақстан Республикасының номативтік құқықтық актілерінде көзделген
тәртіп пен жағдайларда қызметкерлерге келтірілген зиянды өтеуге;
• Егер жұмысты жалғастыру қызметкердің өмірі мен денсаулығына қатер
төндірсе, оны тоқтата тұруға;
• Еңбекақыны дер кезінде төлеу;
• Еңбек туралы заңдардың, жеке еңбек, ұжымдық шарттардың талаптарын сақтау.
Жұмысшы өз міндетін орындамаған жағдайда, заң оның еңбек тәртібін
қарайды. Өзінің еңбек тәртібін бұзған жұмысшы тәртіпсіздік жасаған болып
есептеледі. Тәртіп бұзушылықтың өзіндік белгілері бар:
• Жұмысшы жұмыс берушінің алдында еңбек тәртібін бұзуы;
• Өзінің еңбек міндетін дәлелсіз себептермен орындамауы немесе нормативтік
актіде, өзінің еңбек келісімшартында көрсетілген міндеттердің нашар
орындалуы;
• Ұйымға, жалдаушыға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіруі. Мұндай зиян
негізінен материалдық жағынан болады.
Ұйымның әкімшілігі алдында, жеке адамдардың алдында да келісімшарт
бойынша жұмыс істеп жүрген адамның тәртіп жөніндегі қылығы туралы мәселе
келуі мүмкін. Мұндай мінез-қылықтарға тәртіптік шара қолданылады.
Тәртіпсіздік мінез-қылықтың әкімшілік мінез-қылықтан айырмашылығы бар.
Тәртіпсіздік жасайтын азамат- тек жұмысшы (қызметші) оның үстіне ол жұмыс
орнында немесе сол жұмыспен байланысты болады. Ал әкімшілік тәртіп
бұзушылықты 16 жасқа толған және оданда ересек кез келген азамат жасауы
мүмкін. Тәртіпсіздік мінезді жұмысшы ішкі еңбек орнында, белгілі бір жұмыс
берушінің алдында көрсетеді, ал әкімшілік мінез-қылық мемлекеттік басқару
орнында жалпы тәртіпті бұзу қылығымен ерекшеленеді. Мысалы, қоғамдық
тәртіпті бұзу (ұсақ бұзақылық ), жол ережесінің тәртібін бұзу, төлқұжаттық
тәртіпті бұзу т.с.с. Тәртіп бұзушылыққа тәртіптік шара қолданылады.
Әкімшілік тәртіпсіздікке ерекше әкімшілік жаза қолданылады. Мысалы,
жүргізушілік құқығынан айыру, әкімшілік тұтқындау, ақшалай айып салу т.с.с.
Тәртіпсіздік шараны жұмыс беруші еңбекке қатысы бар өзінің жұмысшысына
қолданады. Әкімшілік жазаны арнайы орган өзіне берілген құқықпен тәртіп
бұзушыға қолданады. Мұндай органдар-атап айтқанда, мемлекеттік, санитарлық
және басқа инспекциялар, ал жұмыс беруші әкімшілік еңбек келісімшартындағы
көрсетілген шаралар бойынша қолданады.
Әкімшілік жазалау шаралары белгіленген тәртіп бойынша қолданылуы тиіс.
Мұның өзі әкімшілік шараларды әкімшілік басшысына жұмысшының өз басы
жақпағанына қарай емес, тәртіпсіздік қылығына қарай қолданады. Әкімшілік
жауапкершілікті өздеріне тәртіптік өкімет билігі берілген лауазымды
адамдар, арнайы органдар қолданады. Мысалы, мектепте мұндай билік оқу ісін
басқарушыға емес, директорға ғана берілген. Тәртіпсіздік қылық үшін тек
нормативтік құжаттарда көрсетілген шаралар ғана қолданылады. Бір тәртіп
бұзушылық іске бір шара ғана қолданылатынын ескерген жөн.
Тәртіптік жазаны (немесе шараны) қолданғанда, оның белгілі бір
мақсаттылығын, әсіресе оның әділеттілігін қатты ойластыру керек болады.
Мұның өзі әрбір тәртіп бұзушыға жеке-жеке қарауды қажет етеді. Жұмысшының
(немесе қызметшінің) жеке басы, өзінің ісіне қалай қарайтындығы, істеген
қылығының ауыр, жеңілдігі, тағы басқа жайлар салмақтай қаралып, осыларды
жан-жақты есепке алуы тиіс. Жаза қолданудан бұрын ол адамнан жазбаша не
ауызша түсінік алуы керек.
Тәртіптік жауапкершілік екі түрге бөлінеді: жалпы және арнайы. Арнайы
тәртіптік жауапкершілік мемлекеттік органдарда (ішкі істер туралы, ұлттық
қауіпсіздік туралы т.б), сондай-ақ жұмысшылардың кейбір түрлері үшін
жасалған жарғыларда белгіленеді.
Жалпы тәртіптік жауапкершілік ішкі еңбек жүйелерінің ережелерінде
белгіленеді. Заң жалпы тәртіптік шараның төмендегідей түрлерін қарастырады:
1) ескету; 2) сөгіс; 3) жеке еңбек шартын бұзу;
Тәртіптік шара тәртіпсіздік қылық фактісі анықталғаннан кейін, бір ай
өтпей тұрып қолдануы тиіс және тәртіпсіздік қылық болған күннен бастап алты
ай өткеннен кейін қолданылмайды.
Өздерінің міндеттерін бұзғаны үшін жұмысшыға да, жұмыс берушіге де
материалдық жауапкершілік жүктеледі. Жеке еңбек шартында тараптардың
материалдық жауапкершілік шарты нақты көрсетіледі. Жеке еңбек шартының бір
тарабы екінші тарапқа зиян келтірсе, оны еңбек туралы заңға сәйкес сот
шешімінің негізінде не ерікті түрде өтейді. Жұмысшының денсаулығына зиян
келетіндей болса, немесе еңбек қабілетіне зиян келетіндей зақымданса,
жараланса, мертіксе, жұмыс беруші ол зиянды өтеуге міндетті. Сондай-ақ
жұмыс беруші жұмысшыны заңсыз еңбек ету құқығынан айырса; заңсыз негізбен
жұмысқа қабылдамаса, заңсыз жұмыстан босатса, жұмысшыны қаралайтын
мағлұматтар таратса, онда ол материалдық жауапқа тартылады. Қазақстан
Республикасының еңбек туралы заңында мемлекеттік еңбек инспекторлары
жүзеге асыратын еңбек туралы заңның бұзылмауына бақылау енгізілген.
Мемлекеттік еңбек инспекторларының құзыретіне мыналар жатады: шағымдар мен
тексерулердің ізімен қараудың еңбек қатынастарын реттейтін еңбек туралы
Заңның және басқа да нормативтік құқықтық актілердің бұзылмауына бақылау;
еңбек туралы заңның бұзылуының себептерін анықтау және талдау; бақылау
нәтижелері бойынша нұсқау беру т.б. Мемлекеттік инспекторлар берген
нұсқаудың меншік түріне тәуелсіз барлық ұйымдарда орындалуы міндетті.
Қылмыстық жауапкершілік
Кез келген заң бұзушылық мінез-қылық қоршаған ортаға, қоғамға, белгілі
бір мөлшерде қауіп әкеледі. Ал қылмыс дегеніміз-қоғам үшін ерекше қауіпті
құбылыс. Жасалған қылмыс үшін ең алдымен қылмыскердің құрбаны зардап
шегеді. Қылмыстың құрбаны кез келген әлеуметтік топтың адамдарынан: қарттар
мен жастар, ер мен әйел, сау мен ауру, кедей мен бай, қазақтар, орыстар,
тағы басқалар болуы мүмкін.
Қылмыскерлерден әсіресе жасөспірімдер зардап шегеді. Олар құрбандыққа
тікелей де, жанама түрде де тап болады. Егерде адам қылмыс істесе, оның
балалары зардап шегеді. Егер бала отбасында жақсы тәрбиеленбесе, үйде үнемі
дау-жанжал болып тұрса, ол балаларға өте зиянды, жағымсыз әсер етеді.
Көптеген қылмыскерлер дәл осындай отбасынан шығады.
Сонымен, қылмыс дегеніміз не?
Қылмыс-қоғам үшін қауіпті заң бұзушылықтың өрескел көрінісі, ол заң
тыйым салған, заңмен жазаланатын, әрекетті немесе әрекетсіз өрескел
қылықтар. Қылмыс алуан түрлі болып кездеседі.
Қылмыстық әрекет қоғамдық қауіпсіздік жағдайына қарай онша ауыр емес
қылмыс, орташа ауыр, ауыр және ерекше ауыр қылмыс түрлері болып бөлінеді.
Онша ауыр емес қылмыс үшін 5 жылға дейін мерзімге жазаланады. Ал орташа
ауыр қылмыс үшін жаза – 5 жыл және одан да жоғары мерзім. Ауыр қылмыстың
жазасы – 12 жылға дейінгі мерзім. Ал ерекше ауыр қылмыстың жазасы – 12
жылдан артық мерзім немесе өлім жазасы. Қылмыс адамның өміріне,
денсаулығына, ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне, дүние-мүлкіне зиян келтіреді.
Қылмыс мемлекетке қарсы да жасалады. Қайғы-қасіретті жағдайлар нәтижесіне
байланысты да қылмыс жасалуы мүмкін. Кейбір адамдар жасаған қылмысын өзінің
кәсібі деп есептейді. Қалыптасқан ұры (вор в законе) деген сөз бар. Ондай
адамдарды кәсіби қылмыскер дейді. Мұндай қылмыстарды істейтін қылмыскерді
біздің заманымызда қауіпті немесе өте қауіпті рецидивист (жырынды,
баукеспе) дейді.
Қылмыстық әрекеттердің себептері жөнінде ғалымдар, құқық қорғау
органдарының қызметкерлері әр алуан пікірде. Марксистер мұндай қылмыстың
тегін қанаушы қоғамнан іздеп, оны жеке меншіктікпен байланыстырды. Олардың
пікірінше, қанаушы тапты жойғаннан кейін байлардың кедейлерді қанағаны да
жойылып, социализм орнағаннан кейін қылмыс біткеннің бәрі дерлік қоғамнан
түбірімен жойылады деп есептеді. Біздің елімізде кемелденген социалистік
қоғам құрылды, бірақ қылмыс азаймады. Керісінше, кісі өлтіру, ұрлық,
бұзақылық, тағы басқа қылмыстың алуан түрлері молайып, жеке адамның,
қоғамның, мемлекеттің мүддесіне қол сұғатын қауіпті қылмыстар кең етек
алды. Сондықтан қылмыстың себептерін жеке меншікпен, қанаушылықпен
байланыстыру дұрыс болмайды.
Біз социализмнен, социалистік идеядан бас тарттық. Конституциямыз
демократиялық, бұрынғыдан гөрі шынайы адамгершілікті қоғам құру міндетін
алға қойып отыр.
Қазірдің өзінде Қазақстан мемлекеті бұрынғы саяси құрылысқа қарағанда
әлдеқайда демократиялық мемлекет деп саналуының өзі негізсіз емес. Бірақ,
өкінішке орай, қылмыс азаймай отыр, тіпті көбейіп кету тенденциясы бар.
Кейбіреулер мұның себебі жазалау шараларының жұмсақтығы десе, кейбіреулер
керісінше заң тым қатал деп есептейді. Адамзат баласы басынан не кешпеді,
жеңіл жазадан да, кескілеп өлтіру де, отқа жағып жіберу де- бәрі де болды.
Бұлардың барлығы да қылмыс жасауды тоқтата алмады. Мүмкін, әлде қылмыс
дегеніміз мүлдем жойылмайтын, адамзат қоғамы өмір сүріп тұрғанда бола
беретін құбылыс па? Шынын айтқанда, мұндай ғылыми теория да жоқ емес.
Қылмыстың болашақтағы тағдыры жөнінде дәл айта қою мүмкін бола қояр ма
екен, бірақ оның жалпы алғандағы немесе кейбір жеке, нақты себептерін
анықтау мүмкін болса керек. Қазақстанда қылмыстың өсе түсуіне әсер ететін
себептер кедейшілік, жоқшылық, жұмыссыздық, мәдениеттің төмендеп кетуі,
адамгершіліктен азғындау, отбасылық тәрбиенің төмендеп кетуі,
маскүнемдіктің етек алуы, нашақорлық, порнографияның кері ықпалы, полиция,
прокуратура, сот жұмыстарының тиімді жүргізілмеуі тағы басқа себептер екені
айқын. Қылмыстың едәуір бөлігі ашылмай қалады, сондықтан сазайын тартпаған
қылмыскерлер одан сайын дандайсып, басқа да қылмыстар жасайды.
Қылмыстың алдын алу. Жоғары да айтылғандарға қарап, біздің қоғамда
қылмыс бой берместей етек алып кетті деуге болмайды. Азаматтарымыздың басым
көпшілігі дұрыс өмір сүреді, балаларын жақсы тәрбиелейді, өзіне және
қоғамға пайдасын тигізіп, еңбек етеді, білімдерін көтереді, т.б. Бірақ
қылмыстың қауіпті екені соншалық, адам жасаған қылмыстың зардабы бір адамға
немесе адамдар тобын трагедияға, қайғы-қасіретке ұшыратуы мүмкін. Сондықтан
қылмысқа қарсы күрес тек қана құқық қорғау органдарының ісі деп түсінбеу
керек. Әрине, қылмыс істегендерге қарсы күрес- бірінші кезекте полиция,
прокуратура, соттың тікелей міндеті. Бұл органдардың қызметкерлері халық
арасында заң тәртіптерін түсіндіру жұмыстарын, облыстағы, қаладағы,
ауылдағы құқық тәртібінің жайын кеңірек хабарлап, өздерінің осынау қауіпті
де ауыр жұмыстары жөнінде әсерлі әңгімелеп отырса игі іс болар еді.
Мемлекет полиция қызметкерлері, тергеушілер, прокурорлар мен судьялар
санын үздіксіз көбейте бере алмайды. Сондықтан саналы азаматтар құқық
қорғау органдарына көмек көрсетіп отыруы тиіс. Егер ойлап қарасақ, мұның
өзі- адал ниетті, заңды мүлтіксіз орындап жүрген адамдардың өздерін
қорғауға қажетті іс.
Қылмыс ұғымы туралы. Қылмыс өзінің ерекше түрлерімен айқындалады, яғни
қылмыстың да өзіне ғана тән белгілері бар. Қылмыс- заң жүзінде танылған,
қоғамға қауіпті іс-әрекет. Мұндай анықтама адам өмірінің денсаулығы мен
қадір-қасиетінің өзгеше қымбаттылығынан, мемлекет мүддесінің бәрінен де
жоғары екендігінен туындайды. Қылмыс едәуір дәрежеде жеке бір адамға қарсы
жасалады. Қоғамның өзі жеке адамдардан құралатындықтан, нақтылы бір адамға
жасалған қылмыс қоғамға да қарсы жасалған қастандық қылмыс болып
есептеледі. Қоғамның жеке бір мүшесіне қастандық жасай отырып, қылмыскер
сонымен бірге қоғамға, мемлекетке, оның құқықтық негіздеріне де өзінің
теріс пиғылды екенін көрсетіп алады.
Қылмыстың басты бір белгісі- қылмыс істеген қылмыскердің (субьектінің)
қабілеттілігі болып табылады. Қылмыс істеген кезінде 16 жасқа толған адам
жауапқа тартылады. Кейбір жағдайда өте ауыр қылмыс істеген 14 жастағы
қылмыскер де жауапқа тартылады.
Қылмыс әдейі, қасақана немесе байқаусызда жасалуы мүмкін. Әдейі
жасалған қылмыс тікелей не жанама түрде болады. Адам өз әрекетінің немесе
әрекетсіздігің қоғамға қауіпті екенін біле тұрса да, қасақана қылмысқа
барса, бұл ойланып, саналы түрде, әдейі жасалған қылмыс болып саналады.
Мысалы, қылмыскер адамды атарда, оның өмірі қиылатынын біле тұрып оны
өлтіру үшін атады. Бұл – тікелей жасалған қылмыс. Ал жанама түрде жасалған
қылмыс, егер қылмыскер өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігің қоғамға
қауіпті екенін сезе тұрып, оның артындағы зардабын біле тұра, бұлай
жасағысы келмей тұрса да, қасақана қылмысқа барады. Мысалы, Б. Ішіп алған
жағдайында өзен жағасында демалып жатқандарға тиіседі, бұзақылық жасап, В.-
ны өзенге итеріп жібереді, ал В. Суда малту білмегендіктен, суға кетіп
өледі. Бұл жерде бұзақы оны қасақана өлтіру ниеті болмаса да, суға кетеді
деп ойламаса да, адамды өлтіріп алды.
Кейбір қылмыстар әдейі, қасақана жасалады. Мысалы, мұндай қылмысқа
ұрлық жасау, бұзақылық т.б. жатады. Сондай-ақ қылмыс абайсызда, оқыстан да
жасалады. Артындағы зардабын біле тұрып, жасалатын қылмыстар да болады.
Мұның барлығы адамның жеңіл ойлылығынан, алды-артын ойламағандықтан да
туындайды. Оның үстіне жайбарақаттық, селқостық, өз тағдырына да, басқаның
тағдырына да адамгершілікпен қарамайтындықты қосыңыз. Мысалы, демалып,
сапар шегіп жүрген турист орманға серуендеп барғанда, өзі жаққан отты
сөндірмей кете барады, енді тамшылай бастаған жаңбыр сөндіреді деп
есептейді. Артынан іле-шала аса қауіпті өрт бұрқ ете түседі.
Кейбір қылмыстар салақтықтан, дүниеге, қоршаған ортаға қалай болса
солай, мән бермей қараушылықтан да туады. Адамдар әрқашанда өзіне, басқаға
да абаймен, адамгершілік парасатпен қараса, қылмыстың да болмауы мүмкін.
Қалай десек те өз ісінің басқаға зардабын тигізбеуді ойлау әркімнің
азаматтық, адамдық борышы болуы тиіс.
Әлбетте, әдейі, қасақана қылмыс жасайтын адам психикалық жағынан сау
болады. Өз ісіне өзі есеп бере алмайтын, істеген ісінің алдын-артын,
шектіретін зардабын саналы түрде ойлай алмайтын адам қылмыскер деп танылуы
мүмкін емес. Егер адам қылмыс жасау кезінде оның қоғамға қауіптілігін
сезбесе, өзін-өзі ұстап тұра алмаса, психикалық ұстама кезінде еш нәрсені
сезбейтін болса, немесе жалпы кем ақыл болса, ондай адам қылмыстық жауапқа
тартылуға жатпайды. Сот оны емдеуге мәжбүр ете алады. Егер адам мас
қалпында қылмыс жасаса, онда ол жауапкершіліктен босатылмайды. Мас болу
дегеніміздің өзі-арақ, есірткі және де басқа жындандыратын заттарды
пайдалану.
Қылмыстың тағы бір түрі- заң қылмыс деп танитын әрекеттілік немесе
әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз заңды бұзушылық болып табылатын, адамға ашық
түрде қарсы шабуыл жасау, белсенді жағымсыз мінез-қылық. Егер адам мұны өз
еркімен жасаса, ол қылмыс болып табылады. Қылмыстың көпшілігі белсенді
әрекетпен жасалады. Ал әрекетсіз қылмыс-заңда көрсетілген міндеттерді
орындамау. Кейбір қылмыстар, міне, осы жолмен жасалады. Мысалы, полиция
қызметкері жасалған қылмысты көре тұрып, оны тоқтату үшін шара қолданбайды.
Дәрігер ешбір дәлелсіз себеппен ауыр науқасты қарап, оған дер кезінде көмек
беруден бас тартады. Автомобиль жүргізуші жәбір көріп, не зардап шегіп
тұрған адамды сұраған жеріне жетуіне көмек жасамаса, бұл да қылмыс болып
есептеледі.
Кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі. Бұл күнде
кәмелеттік жасқа толмағандар да көптеген қылмыстар жасайды. Кісі өлтіру,
әйел зорлау, ұрлық, бұзақылық және басқа қылмыстар да осылардың қолымен
жасалып жатады. Кәмелеттік жасқа толмағандар қылмысты жекелей де, топ болып
ұйымдасып та жасайды. Мұның өзі-қоғам және оның болашағы үшін үлкен қатер,
жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі-барып тұрған қасіретті құбылыс.
Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес, қоғамға, өз
отандастарының мүддесіне, өзінің туған-туысқандарына үлкен зиян жасайды,
жапа шектіреді. Жасөспірім қылмыскерлер бірінші кезекте өзінің отбасына
қасірет болып жабысады. Мысалы, Қазақстанда жыл сайын он мыңға жуық отбасы
жойылады. Көптеген отбасында бірден, екіден, кейбіреулерінде одан да көп
бала бар. Негізінде балалар үйде анасымен қалады. Ал кейбір аналардың бала
тәрбиелеуге тәулігіне жарты сағат қана уақыты арналады. Мұндай отбасында
баланы тәрбиелеу жұмысы ойдағыдай болмайтыны түсінікті. Міне, жоғарыдай
жағымсыз жайлар осындай отбасынан шығып жатыр. Тіпті, тәрбиесі дұрыс деген
отбасынан да жағымсыз қылықты балалар шығатыны бар. Жалпы алғанда жасы
толмағандардың арасынан шығатын қылмыскерлер-қоғамның адамгершілік
дәрежесінің қандай екенін көрсететін көрсеткіш. Жасөспірімдердің ішінде
қылмыскерлер көп қоғам-адамгершілік дәрежесі төмен қоғам болып саналмақ.
Сондықтан жас буынға қамқорлық жасау тек қана мемлекеттік емес, әр
отбасының, әр мектептің, баласы бар адамдардың – барлығының бірден-бір
міндеті болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей, қылмыс жасаған кезде жасы 16-ға толған адам
жауапқа тартылады. Бірақ кейбір жағдайда 14 жастан бастап та жауақа
тартылуы мүмкін. 14 жастан қылмыс жасайтындар мынадай жағдайларда жауапқа
тартылады:
• Кісі өлтіргені үшін;
• Қасақана денеге жара салғаны, денсаулығына зиян келтіргені үшін, бұл
қылмыс ауыр, орташа ауырлықта және жеңіл болып үш түрге бөлінеді;
• Әйелді зорлағаны үшін;
• Қарақшылық шабуыл жасағаны үшін;
• Тонағаны үшін;
• Ұрлағаны үшін;
• Бұзақылық жасаудың ауыр түрі үшін;
• Өте ауыр жағдайда мемлекеттік немесе жеке меншіктік мүлікті жойғаны
үшін;
• Қаруды, әскери оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен қондырғыларды ұрлап не
қорқытып алғаны үшін;
• Қасақана жол құрылысын, көлікті т.с.с. жарамсыз еткені үшін;
• Жыныстық қатынаста зорлық жасағаны үшін;
• Адам ұрлағаны үшін;
• Қарақшылық жасағаны үшін;
• Қорқытқаны, үрейлендіргені үшін;
• Ұрлап әкету мақсатымен автомобильдер мен басқа көлік түрлерін
иемденгені үшін;
• Терроризм үшін;
• Аманаттыққа тұтқындағаны үшін;
• Террорлық акт жасалады деп жалған хабар таратқаны үшін;
• Вандилизм (мәдениет мұраларын, зиратты, тағы басқа қасиетті орындарды
қирату) үшін;
• Наша сияқты және басқа да адам психикасына зардабы тиетін улы заттарды
ұрлау немесе қорқытып алғаны үшін;
• Өлгендердің сүйегін немесе олар жерленген зираттарды қиратып,
қорлағаны үшін.
Жоғарыда көрсетілген қылмыс түрлерінің барлығы да адамдардың жеке басы
мен денсаулығы үшін де, мемлекет үшін де аса қауіпті, олардың мүддесіне
үлкен зиян келтіретін қылмыстар. 14 жасқа қарай жасөспірімдер мұндай
қылықтардың қылмыс болып саналатынын толық түсінеді. Сондықтан мұндай
жастар кісі өлтіру, аса ауыр бұзақылық жасау, ұрлау, әйел зорлау, тонау
қылмыстарын саналы түрде жасау арқылы өзге адамдарға, мемлекетке қасақана
қарсы шығады. Мемлекет мұндай жастардың қылмысты істеріне жайбарақат
қарамайтыны өзінен-өзі түсінікті. Жас адамның өмірі қаншалықты аянышты
болғанымен, мемлекет жазықсыз адамдардың, өз азаматының өмірін, денсаулығын
сақтау, қылмыскердің қол сұғу зұлымдығынан сақтап қалу мақсатында қатаң
шаралар мен жазалар қолдануға мәжбүр болады.
14 жасқа дейінгі жас балалар деп есептеледі де, жауапқа тартылмайды.
Бұлардың ішінен қауіпті әрекет жасағандар болса, тәрбие түріндегі мәжбүрлік
шаралар қолданылады. Мұндай шаралар қылмыстық жаза деп есептелмейді.
Әдеттегідей, мұндай істер мен жергілікті әкімияттың жанындағы жасөспірімдер
жұмысы жөніндегі комиссия шұғылданады.
Кәмелеттік жасқа толмаған және 16 жастағы жасөспірім кез келген қылмысы
үшін жауапқа тартылады. Кәмелеттік жасқа толмағандарға қолданылатын жазалар
мыналар: а) айып салу; ә) белгілі бір кәсіппен айналысу еркінен айыру; б)
қоғамдық жұмыстарға тарту; в) тәртібін түзету жұмыстары; г) тұтқындау; ғ)
еркінен айыру.
Егер жасы толмаған сотталушының еңбекақысы немесе мүлкі болса, онда
айып салынады. Жасы толмаған қылмыскерді еріксіз қоғамдық жұмысқа жегу
істеп жүрген жұмысынан немесе оқуынан тыс уақытта орындалады.
Сот 18 жасқа толмаған қылмыскердің ісіне неғұрлым парасатты байыппен,
сабырлылықпен қарауға тиіс. Егер сот қылмыскерге тәрбиелік шараның өзі де
жеткілікті деп тапса, оны құқық бұзушылық жазалаудан босатуы да мүмкін.
Ондай жағдайда оған мәжбүр ету түріндегі тәрбиелік шара қолданылуы мүмкін.
Мұндай шара, егер қылмысты шын мәнінде әлі жасы толмаған бала жасаса,
екіншіден, жасалған қылмыс үлкен көлемде емес және орташа ауыр ауырлықта
болса, әрі ол бірінші рет жасалса ғана қолданылады.
Сот қолданылатын тәрбиелік мәні бар мәжбүрлік шаралар төмендегідей
түрде болады: а) ескерту; ә) ата-анасының не оның орнындағы асырап алған
адамның немесе мемлекеттік органның бақылауына беру; б) келтірген зиянды
өтеуге міндеттеу; в) бос уақытына шек қою, тәртібіне, мінез-құлқына ерекше
талап қою; г) арнайы тәрбиелеу үйіне немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне
жіберу. Мұнымен бірге сот мәжбүр ететін басқа да шаралар қолдануы мүмкін.
Заң бұл шаралардың мазмұны қандай екенін жасөапірімге түсіндіріп айтады.
Сот, егер жасөспірім мұндай қылмыстық істі қайталайтын болса, бұдан да ауыр
жаза қолданылатынын қатты ескертеді. Ал уақытын шектеуге келетін болсақ,
мұндай шаралар рұқсат етілмейтін кейбір орындарға бармау, тәуліктің белгілі
бір уақытынан кейін үйден шығуды шектеу, мемлекеттік органдардың
рұқсатынсыз басқа жаққа кетіп қалмау сияқтылар жатады. Кәмелеттік жасқа
толмаған жасөспіріммен мектепке қайта баруды талап ету, түскен оқу орнын
бітіріп шығу, мемлекеттік органдардың көмегімен жұмысқа орналасу т.с.с.
жұмыстар жүргізілуі мүмкін.
Қылмыс үшін жазалау. Жазалау дегеніміз жасаған қылмыс үшін
қылмыскердің жаза тартуы. Қылмыскер өзінің жасаған қылмысы үшін белгілі бір
жаза тартады, ол жазалардың түрлері, мысалы, жеке басының еркінен айырады,
азап шегеді. Мұндай жазалар қолданылмаса, қылмыскердің жаза тартуының мәні
болмас еді. Қылмыс жасаған адам азаматтардың құқығын сақтап, қалыпты өмір
сүру үшін жағдай жасап отырғандағы қоғаммен, мемлекет күшінің қандай
екендігін айқын сезінуі керек. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында
қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға төмендегідей жаза түрлері белгіленген:
Айып салу. Бұл- Қылмыстық кодексте көрсетілгендей, белгіленген мөлшерде
ақша өндіріп алу жазасы. Айыптың мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығына
және айып төлеушінің жағдайына қарай сот белгілейді.
Құқықтан айыру. Істеп жүрген қызметі құқығынан айырып, орнынан алу.
Белгілі бір өтеп жүрген қызметі құқығынан айыруды, белгілі бір мемлекеттік
қызметтен, жергілікті басқару органындағы, белгілі бір мамандықтағы қызметі
құқығынан айыруды немесе орнынан алуды сот шешеді.
Қоғамдық жұмысқа тарту. Сотталған адамды өзінің негізгі жұмысынан не
оқуынан тыс уақытта еңбекақысыз қоғамдық-пайдалы еңбекке тарту. Мұндай
жұмыс түрін жергілікті атқару органы белгілейді.
Еңбекпен түзету жұмысын сотталған адам сотта белгіленуіне қарай 2
айдан 2 жылға дейінгі мерзімде өзін апарған жұмыс орнында еңбек етіп
өтейді.
Бас бостандығын шектеу. Бұл сотталушыны арнайы орында қоғамнан
оңашаламай ұстайтын орын. Сырынан бақылау қойылады. Бас бостандығын шектеу
жасы кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге, азаматтардың басқа да
белгілі топтарына қолданылмайды.
Тұтқындау. Бұл сотталушыны қоғамнан қатаң түрде оңашалау жағдайында 1-
6 ай мерзімде ұстау. Тұтқындау 16 жасқа толмағандарға қолданылмайды.
Әскери тәртіп бөлімінде ұстау. Бұл жаза әскери қызметке шақыру бойынша
мерзімді әскери қызметін өтеп жүргендерге әскери қылмыс жасағаны үшін
қолданылады.
Бас бостандығынан айыру. Сотталушыны қоғамнан оңашалау жолымен
колонияға жіберу-жалпы, қатаң, ерекше қатаң режимдегі түзету колониясының
орнына немесе абақтыға орналастыру. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан
айырылған 18 жасқа толмаған сотталушы жалпы және күшейтілген режимдегі
тәрбиелеп түзету колониясына орналастырылады.
Өлім жазасы. Бұл ерекше ауыр: кісі өлтіру, мемлекеттік сатқындық
т.с.с. қылмысы үшін өте сирек қолданылатын ауыр жаза. Әйелдерге, 65 жасқа
толған ерлерге, 18 жасқа толмаған қылмыскерге бұл жаза қолданылмайды.
Дүние-мүлікті тәркілеу. Бұл-сотталушының дүние-мүлкін түгелдей немесе
белгілі бір бөлігін төлемсіз, мәжбүрлеу жолымен мемлекет меншігіне алу.
Заң бұдан басқа да жазалау түрлерін белгілейді.
Қылмысты, істі қарау және жазалау шараларын белгілеу кезінде сот жазаны
жеңілдету жайын да қарастырып отырады. Заң қылмыскердің кінәсін
жеңілдететін жағдайларды белгілейді. Оларға мыналар жатады:
1.Егер кінәлі адам істеген қылмысының артындағы зардабын өзі жойса. Мұның
мәнісі-кінәлі адам зиянды зардапты толық жойды немесе одан ауыр зардапқа
жол бермеді деген сөз. Мысалы, қылмыскер біреудің үйіне өрт қояды да, дереу
оны өзі сөндіріп, өртті әрі қарай өршітпейді. Кінәлі адам келтірілген
зиянды төлейді. Мысалы, кассир кассадан ақшаны алады, бірақ артынан алған
ақшасын кассаға қайтарып береді.
2.Егер адам ауыр отбасылық жағдайында, немесе жеке басының қасіреті
салдарынан, мысалы, жақын адамының ауыр науқасы, жұбайының ішіп кетуі,
материалдық жағдайының ауырлығы, тағы басқа тағдыр басқа салған тауқымет
салдарынан қылмысқа барса.
3.Егер қылмыс әлдекімнің қорқыту немесе мәжбүр етуі, басқадай материалдық
жағынан тәуелді етуі салдарынан жасалса. Мұндай жағдайда адамның еркіне
басқа біреудің қысым жасауы басты себепші болғаны. Егер мұндай қысым
болмаса, қылмыста жасалмаған болар еді.
4.Егер адам қылмысты жәбірленушінің шамасынан тыс әрекеті салдарынан немесе
қатты толқу, тебіреніс үстінде жасаса. Заңға қайшы келетін әрекет-заңсыз
әрекет. Мысалы, жәбірленуші біреуді қорласа, дүние- мүлкін жойып, мазақ
қылса.
5.Егер адам жасап алған қылмысына шын жүректен қатты өкінсе, сондай-ақ өз
кінәсін өзі айтып, мойындап келсе. Егер адам шын мәнінде өкінсе, өзін-өзі
кінәләса, онда кінәсін шынымен мойындағаны. Өкімет органына жасалған
қылмысын өз еркімен келіп хабарласа, онда кінәсін толық мойындағаны.
6.Егер қылмыс қажетті қорғаныс кезінде, қылмыскерді ұстау, бұйрықты орындау
кезінде жасалса. Егер қылмыскерді ұстаған кезде оған орынсыз зиян келтірсе,
жауапқа тартылуға тура келеді. Адам қоғамдық мүддені қорғау мақсатында,
зиян келтірмеу мақсатында тәуекелге барса, оның тәуеклі негізді, дәлелді
болып саналады. Егер адам біле тұрып, зиянсыз берілген бұйрықты орындамаса,
онда ол жауапқа тартылмайды.
Көрсетілген жеңілдік шаралар толық тізілген жоқ. Сот басқа да
жеңілдетуге болатын жайларды қарастыруы мүмкін, мысалы, егде тартқан, алғаш
рет қылмысқа ұрынғандар т.с.с.
Қылмыс өте ауыр жағдайда жасалуы мүмкін. Ауыр жағдайдың тууының өзінен-
ақ қылмыскердің аса қауіпті екенін аңғаруға болады. Мұның өзі қылмыстық
әрекеттің тұтастай жасалу жағдайынан немесе қылмыстың кейбір деталінен,
ұсақ-түйек жайларынан – ақ аңғарылады. Мысалы, қылмыс жасалған орынның да,
оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.