Қазақстанның Республикасының қызмет көрсету дамуының қазіргі деңгейі
КІРІСПЕ
1 ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қызмет көрсету рыногы дамуының эволюциялы ұйымдастырушылық кезеңдері
1.2 Сапа . қызметтің тиімділігін бағалау жүйесінің негізгі көрсеткіші ретінде
1.3 Қызмет көрсету рыногын реттеудің әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының жағдайын талдау
2.2 Қазақстан Респубикасында қызмет көрсету рыногының дамуының негізгі мәселелері мен ерекшеліктері
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорынды мониторингілеу жүйесінің іс.әрекетін жақсарту бойынша негізгі бағыттар
3.2 Қазақстанның әлемдік қызмет көрсету рыногына кіру болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қызмет көрсету рыногы дамуының эволюциялы ұйымдастырушылық кезеңдері
1.2 Сапа . қызметтің тиімділігін бағалау жүйесінің негізгі көрсеткіші ретінде
1.3 Қызмет көрсету рыногын реттеудің әлемдік тәжірибесі
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙІ
2.1 Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының жағдайын талдау
2.2 Қазақстан Респубикасында қызмет көрсету рыногының дамуының негізгі мәселелері мен ерекшеліктері
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорынды мониторингілеу жүйесінің іс.әрекетін жақсарту бойынша негізгі бағыттар
3.2 Қазақстанның әлемдік қызмет көрсету рыногына кіру болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазіргі әлем жоғары
ғылыми сиымды технологияларға өтумен халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеумен, әлемдік экономикалық инфрақұрылымды құру қажеттілігімен
шартталған интеграциялық процестер үстемдік ететін экономиканы қосқанда,
адам өмірі процестерінің жарандануымен сипатталады.Жаһандық әлемдік
экономикалық, ақпараттық және мәдени кеңістік қалыптасуда.
Осы уақытта жаһанданудың жалпы әлемдік процестері дамыған
елдердің шикізат, тауарлар мен қызметтері өткізудің жаңа көзін
қалыптастыруға бағытталған протекционизмнің өсуімен ілесуде. Және
сондықтан, жаһандану процесімен қатар аймақтандыру процесінің дамуы жүріп
жатыр (географиялық, экономиклық саяси немесе басқа да ортақ қызығушылықтар
негізінде белгілі бір елдер топтарының әртүрлі интеграциялық бірігуін
құру).
Көптеген экономисттердің ойынша, қазіргі уақытта әлемдік
экономиканың дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге өтуі байқалады.
Айтарлықтай жоғары мәнді экономикалың үшінші секторының, яғни қызмет
көрсету сферасының дамуы алып отыр. Бұл өзгеріс, ең алдымен, экономикасы
қызмет көрсету экономикасы ретінде анықталатын дамыған елдер үшін тән,
бірақ дамушы мемлекеттерде бұл өзгерістер жоғары қарқынға ие болмаса да
орын алып отыр.
90-шы жылдардың соңына қарай қызмет көрсету сферасы экономиканың
ірі секторы болды және қазіргі кезде тауарлы өндіріспен салыстырғанда тез
дамуда.
Қызмет саудасы – 1994 жылдан бері Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
компетенциясына кірген іс- әрекеттің салыстырмалы жаңа сферасы [5, 202 б.].
Қызмет көрсету сферасының дамуындағы қажеттіліктер экономика
шектерінен шығады. Мемлекеттерінің дамуының қазіргі денгейі адам дамуы
параметрлерімен, адамның жетілуіне, оның интеллектуалдық және физиқалық
мүмкіндіктеріне, оның мәдени, рухани және әлеуметтік талптарын
қанағаттандыруға бағытталған қызмет көрсету кешенінің кеңеюі мен
анықталады.
Рыноктық экономикасымен жаңа мемлекеттер араласатын ішкі және сыртқы
жағдайлар халықаралық сауда, сонымен қатар қызмет саудасына олардың
интегралану процестері күрделенуде.
Қазақстанда қызмет көрсету сферасының дамуы және жаңа индустриалды
мемлекеттерде қызмет көрсету рыногының қарқынды дамуы болып жатыр. Ғылыми
технихалық прогреске, ақпараттық, технологиялық, өнеркәсіптік эволюциялар
арқасында жаңа қызмет көрсету түрлері пайда болуда.
Қазақстан-2030 стратегиясында көрсетілгендей; халықаралық
ынтымақтастықтағы басқа елдердің тәжірибесін зерттей аламыз және
зерттеуіміз керек, қолайлы тенденцияларды пайдалана алуымыз керек болса да,
тек қана өзіміз біздің балалар мен ұрпақ мақтана алатын Қазақстанды құру
үміт пен аранды жүзеге асыру үшін қажетті үлкен жұмыс жасауымыз керек
[1].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясының негізінде ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығуы
үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған
[2].
Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіру үшін, физиктардың
терминологиясына сүйенсек, кесіп өту арқылы жылжуы керек. Экономилық
қарқын алу стратегиясы Президентпен 2006 жылғы 1 наурызындағы халқына
Жолдауында көрсетілген.
Тактикалық іс-шараларды жасауда қандай іргелі қағидаларға сүйену
керек?
Біріншіден, тарихи ескірген немесе басқа елдер тәжірибесіне
(тәжірибемен алмасуды шатастырмай) ұқсатудан бас тарту керек. Егер де
Қазақстан дамыған елдердің тапталған жолымен жүрсе, онда Қазақстан ылғи
да дамушы мемлекеттер қатарында қала береді.
Екіншіден, кесіп өту арқылы жүру үшін ішкі қарама-қайшылықтарымен
жаһандану процестерін қабылдау қажет және жиналған потенциалды, соның
ішінде өндіріс факторлары, экономикалық қатынастар жүйелеріндегідей
интеллектуалды, жеке бәсекелік артықшылықтарды максималды пайдалану керек.
Үшіншіден, тек қана монетарлы экономикалық өсуді ғана емес, сонымен
қатар өндіріс салаларындағы физикалық өсуді ескеру керек, сондай – ақ бұл
барлық салалар және сфералардың мультипликативті өсуінің мүмкіндігі.
Төртіншіден, конструктілі іс-әрекеттер моделін жасағанда, сандық мәнге
ғана сүйенуге болмайды, себептік - зерттеу байланыстарын, әлеуметтік және
экономикалық тәуелділікті түсінуге, экономикалық логикаға сүйену керек [25,
3 б.].
Қазақстанның халықаралық экономикалық өрістегі бәсекеге толыққанды
қатысуы халықаралық техникалық стандарттар талаптарын орындауды талап
етеді.
Техникалық стандарттау өнім мен қызмет сапасын қамтамасыз ету құралы
ретінде ғана емес, біздің тауарларымыз бен қызметтердің жаһандық
экономикадағы бәсекеге қабілеттілігін жүзеге асырудың міндетті шарты
ретінде де қарастырылуы керек[3].
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының ары
қарай дамуының мүмкін жолдарын республикадағы қызмет көрсету рыногының
қазіргі жағдайын және мемлекетаралық деңгейдегі дамуын талдау негізінде
қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген мақсат келесі
міндеттерді орындау арқылы жүзеге асырылады:
- қызмет көрмету рыногының теориясын зерттеу;
- қазақстандық қызмет көрмету рыногының қазіргі және болашақтағы
даму қарқынын талдау;
- Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының мәселелерін айқындау және
шешу;
- Дүниежүзілік Сауда Ұйымының әлемдік қызмет саудасын реттеу;
- қызмет көрсетуде Қазақстан мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымының өзара
қатынасының бағыттаын қарастыру;
- қызмет көрсету сферасын реттеу әдісін жасау;
- Қазақстандағы қызмет көрсету рыногын реттеудің экономикалық және
құқықтық механизмдерін жетілдіру және дамыту ұсыныстарын жасау.
Диплом жұмысының пәні. Қазақстан Республикасының қызмет көрсету
рыногының мәселелері, ерекшеліктері және ары қарай дамуының мүмкін
бағыттары, сонымен қатар дамыған мемлекеттерде және Дүниежүзілік Сауда
Ұйымы жүйесінде қызмет саудасын реттеу әдістері.
Диплом жұмысының объектісі. Қазақстанның қызмет көрсету рыногы және
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының шеңберіндегі қызмет саудасы бойынша Басты
Келісім.
Жұмыстың негіздемесі. Бірінші тарауда экономиканың жеке объектісі
ретіндегі қызмет көрсету рыногының пайда болуы және дамуының негізгі
алғышарттары бейнеленген, теориялық жағы баяндалған, берілген сфераның
тиімді дамуының құраушы құралы ретінде қызмет көрсету сапасына талдау
берілген. Сонымен бірге Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің негізгі
ережелері, мүше мемлекеттердің жалпы және арнпйы міндеттемелері,
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына Қазақстанның қатысу болашағы қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының статистика бойынша есебі
және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің төлем балансы бойынша есебі
негізінде қазіргі кездегі қазақстандық қызмет көрсету рыногының жағдайы
баяндалды. Республикадағы қызмет көрсету рыногының мәселелері мен
ерекшеліктері, қызмет көрсету сферасының негізгі салаларын реттеудің
құқықтық негіздері қарастырылған.
Үшінші тарау әлемдік тенденцияларды ескергендегі Қазақстанда қызмет
көрсету сферасын даму перспективаларына арналған. Осында сонымн қатар
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мониторинг жүйесі мен оны
жетілдірудің мүмкін жолдары келтірілген. Сонымен әлемдік қызмет көрсету
рыногының қалыптасуына және елдердің әлемдік қызмет саудасына қатысуға
акцент жасалған; қызмет көрсету рыногы қалыптасуының ішкі рыноктарға кіруді
реттеу және қорғау механизмдерінің қағидалары мен тәсілдеріне талдау
жасалған. Қызмет саудасын кеңейту және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
перспективалары қарастырылған.
Жұмыста Әубәкіров Я.Ә., Төлегенова М.Б., Нарибаев К.Н., Джумамбаев
Б.К., Шеденов Ө.Қ., Ильясов Д.К., Дәулиева Ғ.Р., Сухова Л.Ф., Исенгарин
Н.К., Кенжегузин М.Б. сияқты қазақстандық экономистердің ғылыми жұмыстары
қолданылды.
Сонымен қатар ресей ғалымдары Демидова Л.Б., Иноземцев В., Алдакушина
Е.Б., Усоскин В.Н. және басқалардың көзқарастары қарастырылды.
Сонымен бірге диплом жұмысын зерттеуде А.Тоффлер, Дж.Гэлбрэйт, Д.Бэлл,
К.Макконел және басқа да шетелдік авторлардың жұмыстары қолданды.
1. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қызмет көрсету рыногы дамуының эволюциялы ұйымдастырушылық кезеңдері
Қызмет көрсету экономикада тарихи маңызды роль атқарды. Бір
қызметтердің ролі өндірістік сфераға, өндіріс жүйесінің үздіксіздігін
қамтамасыз ететін бөлу процестеріне материалдық өндірістің өнімдерін
ауыстыру мен тұтынуға қызмет көрсетумен бірге байланысты. Басқа қызмет
көрсетулердің ролі адам дамуымен, денсаулығының қатаюы мен еңбекке
қабілеттілігімен,оның білім алу және мәдени-техникалық деңгейінің өсуімен,
адамдардың демалуы және көңіл көтеруімен байланысты [32, 25 б.].
Соңғы 10-20 жылдарда қызмет көрсету аясында жұмысбастылардың әлемдегі
үлесі бірнеше себептер бойынша тез өсе бастады. Материалдық өндірістегі
жетілдірулер еңбек өнімділігін айтарлықтай арттыруға жағдай жасады, ол
болса жұмысшылардың материалдық өндіріс сферасынан әр түрлі қызметтер
көрсету сферасына ауысуына әкелді. Басқа фактор ақпараттық айырбасқа
негізделген қызмет көрсетудің көптеген түріне жаңа шабыт берген ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады (мысалы, ондаған жылдар бұрын болмаған-
Интернет). Сондай-ақ қызмет көрсету сферасының екпінді өсуі тауар
өндірушілердің жаңа құрылған арнайы фирмаларға ертеде тауар өндірісі
процестеріне енген қызмет көрсету түрлерін берді. Сонымен, осы факторлар
қызмет көрсету сферасының әр түрлі аяларында жұмысбастылардың көбеюіне
әкелді [31, 24 б].
Қызмет көрсету сферасы тауарлы өндіріспен салыстырғанда біртекті емес,
бірақ барлық қызметтер оларды тауарлардан ерекшелейтін жалпы ерекшеліктерге
ие. Сонымен қатар осы сфераның даму эволюциясы туралы отандық және шетел
экономистерінің көзқарастары әртүрлі.
Негізінде қызмет көрсету сферасының даму эволюциясының теориялық
негізі американдық экономисттермен жасалған. Қызмет көрсету сферасына
қатысты барлық экономикалық теориялар экономикалық дамуға негізделген. Әр
түрлі теориялар арасынан әлеуметтанушы Даниэл Бэллдың теориясын айтып өтуге
болады. Оның теориясында индустриализациялану біткен кездегі қоғамның даму
ерекшеліктері қарастырылған. Ол постиндустриалды қоғамның бес негізгі
сипаттамалық ерекшеліктерін көрсетеді: жұмысбасты халық арасында білікті
мамандар мен техниктер санының айтарлықтай артуымен, теоретикалық білім
ролінің артуымен, технико-экономикалық ортаның техника және технологияны
бақылауға бейімделуімен, шешім қабылдау процесін қамтамасыз етуде
интеллектуалды технологияның артықшылығымен ілесетін тауар
экономикасынан қызмет көрсету экономикасына өту [6, 956 б.].
Әлеуметтанушы Алвин Тоффлер Үшінші толқын (1980 ж.) кітабында қоғам
дамуын өзгеріс толқындарын ауысуы көзқарасынан түсіндіреді. Бірінші
толқын – аграрлық, шамамен он мың жыл бұрын басталды. Екінші планетарлық
өзгеріс толқынына өту түрткісі XVII ғ. Соңында Еуропада басталған
өнеркәсіптік эволюция болып табылады. XX ғасырдың 60-шы жылдарынан үшінші
толқынның жақындалуы басталды, бұл кезде өндіріс және тұтынуға
бағытталған индустриалды индивидтен рухани құндылықтарға бағытталған жаңа
тұлғаға өту басталды [7, 69 б.].
Американдық экономист Джон Гэлбрэйт Жаңа индустриалды қоғам (1967
ж.) кітабында күрделі және айтарлықтай жетілдірілген техниканы пайдалану,
алдыңғы қатарлы технологиялардың дамуын капитализмнің ішкі қайта туылуға
рыноктың тұтыну тауарларына толуына және жақсы ұйымдастырылған қызмет
көрсету жүйесінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар Гэлбрэйт капитализм
жүйесінде екі әртекті секторды – жоспарлайтын жүйені (ТҰК) және рыноктық
жүйені (шағын бизнес) [8, 544 б.].
Енді қызмет көрсету терминін анықтайық. Егер тауар материалдық
нысанға ие болса және де физикалық бірліктермен (метр, килограмм, т.б.)
сипатталса, бұл критерийлер қызмет көрсетуге пайдаланбайды. Қызмет
көрсетуді сандық бірліктермен өлшеуге (құннан басқа) және нақты сандық баға
беру мүмкін емеб. Бірақ та халықаралық саудада осы терминнің мынадай жалпы
түсінігі бар: қызмет көрсету ол барлық сатылатын, бірақ тауар емес немесе
қызмет – барлық сатылатын, бірақ сіздің аяғыңызға құлап кете алмайды [9,
163 б.]. Қызмет көрсетуге көбінесе өнерксіптік және сауда сипатындағы іс-
әрекеттер, қолөнершілер мен еркін мамандар іс-әрекеттерін қосады.
Қазіргі әдебиеттерде қызметті “жаңа материалды-заттай өнім жасамайтын,
бірақ бұрыннан бар өнімінің сапасын өзгертетін іс-әрекеттер түрлері”
ретінде түсіндірілетін анықтамасы кездеседі[16, 496 б.]. Келесі
зерттеушілер қызметті “бір жақ екінші жаққа ұсынатын кез келген іс-әрекет
немесе игілік ретінде ” қарастырады және қызметтін сезілмейтіндігін,
меншікті иемденуге әкелмейтіндігін көрсетеді[11, 1056 б.].
Соңғы жылдары американдық зерттеуші Т.Хиллдың анықтамасы кең танымал
болып отыр. Оның пікірінше, “қызмет алдын ала келісім бойынша бірінші
экономикалық бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде тұлғаның немесе екінші
экономикалық бірлікке тиесілі тауар жағдайының өзгеруі” [12, 5 б.]. Кейбір
авторлар қызметті “нәтижесі пайдалы әсер түрінде адамның қажеттілігін
қанағаттандыратын мақсатты бағытталған іс-әрекеті” ретінде анықтайды[14,
556 б.].
Қызметтің ерекше тауар ретіндегі сипаты оның келесідей
ерекшеліктерінен туындайды[19, 12 б.]: қызмет білінбейді – яғни оның
пайдалы әсерін тек тұтынудан соң ғана бағалауға болады; қызмет қызмет
көрсету көзінен немесе субъектіден ажырамайды(тұтастығы) – егер материалды-
заттай түрдегі тауар өндірушіден бөлек, дербес өмір сүрсе, қызмет
өндірушіден бөлектене алмайды; қызметті өндіру немесе тұтыну бір мезгілде
қатар жүреді; қызмет сапасы өзгермелі – яғни қызмет сапасы қызмет
көрсетушінің біліктілігіне, қызмет көрсету уақытына, орнына тәуелді;
қызметтің индивидуалдылығы - әр тұтынушының өзіндік ерекшеліктерін, оның
талап-тілегін қызмет көрсетуде ескеруді қажет етеді; қызметтің тауардан
ерекшелігі – қызметтер бірін-бірі өзара алмастырмайды.
Нарибаев К.Н, Б.К.Джумабаев және Б.М.Куница Қазақстан тәуелсіздік
алғанға дейінгі қызмет көрсету теориясының даму тарихын үш кезеңге бөлді: I
кезең – 1930 жылға дейін, II кезең - 1930-1940 ж.ж., III кезең – 1940–1985
ж.ж.
Бірінші кезең экономистері (А.Аболин, Д.Розенберг, Б.Струмлин,
А.Петров) қызмет көрсету сферасы туралы ой-пікірлерін К.Маркстың еңбектің
өнімділігі мен өнімсізділікті талқылауына негіздеді. Қызмет көрсетулер
өнімсіз еңбектің категориясына қатысты болды және материалдық өндіріс
негізгі болған кезде көмекші функцияны атқарды.
А.Аболин сол кезен экономистерінің арасында алғашқы болып қызмет
көрсетуді пайдалы эффект немесе адамның белгілі бір қажеттілігін
қанағаттандыратын тұтынушы ретінде қарастырады.
Қызмет көрсету материалдық емес тұтыну құнын, өнімсіз еңбек өнімін
білдіреді. Ұлттық табыс есебіне жұмысшы тап көзқарасы бойынша қоғамдық
пайдалы болып табылатын қызметтер енеді.
Үшінші кезен экономистері (Б.Струмлин, А.Пашков, Ш.Турецкий,
Я.Кродора) материалдық-өндірістік еңбек түсінігін анықтаумен сәйкес
қызмет көрсетулерді қоғамдық өндіріске қосуға және оларды жиынтық қоғамдық
өнімге кіргізуге тырысты. Бұл кезде материалды өнім және қызмет
көрсетулердің жеке көрсеткіштерін еңгізу ұсынылды.
Үшінші кезең экономистері (П.Москвич, Т.Рябушкин, И.Писарев,
А.Лившиц, В.Комаров) қызмет көрсету сферасын құндық есепке кіретін және
осыған байланысты халықтың әл-ауқат денгейі нақтырақ сипаттауға мүмкіндік
беретін тұтыну құндардың жеке көзі ретінде қабылдау мәселелерін қарастырды.
В.Комаров ұлттық шаруашылықты үш сфераға бөлді: материалдық өндіріс
сферасы, қызмет көрсету сферасы және өндірістік емес сфера. Ұлттық табыс
құрылатын және тұтынылатын алғашқы екі сфера өндірістік еңбек құраушылары
болып табылады. Үшінші сфера-өндірістік емес еңбек аясы. Қызмет көрсету
сферасын еңбек және қызмет нысаны ретіне көрінген салалардан тұрады, ал
өндірістік емес іс-әрекет өндіріс, бөлу және тұтынуға (мемлекеттік басқару,
несиелік-қаржылық іс-әрекет, қоғамдық тәртіп) қызмет көрсетуге бағытталды.
Осы кезеңнен бастап қызмет көрсету сферасы ұлттық шаруашылықтың құраушы
бөлігі болады.
Ұлттық шаруашылық үшін қызмет көрсету сферасының маңыздылығы туралы
үшінші кезең экономисттерінің пікірлері бөлініп кетті. Біреулері осы
сфераны елдің әл-ауқат деңгейін есептеуге қосу қажет деп есептесе,
екіншілері өндірістік еңбектің заттық трактовкасына негізделді және
қызметтерді экономикалық анализден толық алып тастады [17, 27 – 31 б.].
Қызмет көрсету сферасының жеке секторға шығуымен байланысты
американдық экономисттер өндірістік емес сфераны құрайтын келесідей қызмет
түрлерін бөліп көрсетті: көтерме және барлық бөлшек сауда түрлері, көлік,
байланыс, банк, қаржылық және сақтандыру қоғамының қызметтер, жылжымайтын
мүлік қызметтері, заң қызметтері, білім беру, денсаулық сақтау, мамандардың
біліктілік қызметтері әр түрлі іскерлік қызметтер, емалыс және көңіл көтеру
мекемелерінің қызметтері, жөндеу және шеберлік қызметтері, мемлекеттік,
азаматтық және әскери аппарат қызметтері және үй қызметкершінің еңбегі.
Сол кездердегі әйгілі американдық экономист Ф.Котлер қызметке
мынандай анықтама берді: Қызмет – бұл бір жақ екінші жаққа ұсына алатын
кез-келген іс-әрекет немесе игілік. Қызмет мәні бойынша сезілмейді және
жеке меншік иелігінде болмайды [11, 718 б.].
Жоғарыда аталған К.Нарибаевтың, Б.Джумамбаевтың және Б.Куницаның
теорияларын талдауға негізделе отырып, сол кезде кеңестік және батыс
экономистерініңөызмет көрсету трактовкалары арасында айтарлықтай
айырмашылықтар болды. Ол мынамен байланысты: Одақтағы қызмет көрсету
сферасы екінші ретті өызмет көрсетуші сектор ретінде қарастырылған және
экономикалық категориялар трактовкасына идеологиялық қөзқарас болды,
Батыста еркін рынок талдау болды, бұл талдау экономика құраушыларын бір
бүтінді өзара толықтырушы және өзара байланыстырушы құраушылар ретінде
қарастырылды.
Посткеңестік кезеңде отандық ғылымда қызмет терминіне алғашқы
анықтамалардың бірін Л.Ф.Сухова профессорымен берілген: қызмет – еңбектің
ерекше өнімі. Ол заттай нысанды дұрыс және тұтыну құны заттан өнімнің
тұтыну құнымен салыстырғанда сатып алу сату обьектісі, тұтыну құралы
ретіндегі еңбектің пайдалылық нәтижесінде қорытындылады. Қызметтердің
пайдалы эффектісі қандай да бір зат түрінде қызмет өндіру процесінен бөлек
болмайды, өндіру және тұтыну процесі бір сәтте болады [18, 85 б.].
Шеденов Ө.Қ. және Ильясов Д.К. қызмет көрсету түсінігіне басқа
анықтама берді, олар қызметті өндіруші мен тұтынушы арасындағы еңбек
өнімі, материалдық игіліктер және еңбектің тұтынылуы түріндегі
материалдарды, материалдарды емес сипаттағы және әлеуметтік-мәдени
бағытталған игіліктерді индивидуалды талаптарға сәйкес нақты тұтынушыларға
жеткізу қатынастарының жүйесі ретінде қарастырады.
Экономикалық сөздіктерде қызметке мынандай анықтама берілген:
Қызметтер – бұл заттай түрде емес, іс-әрекет нысанында көрсетілетін
игілік [15, 895 б.].
Қызмет мәні туралы әлеуметтік-экономикалық категория ретінде айтқанда
оның екі негізгі түрін бөліп көрсетеміз: матриалдық қызмет зат, өнім және
т.б. ретінде және таза қызмет (іс-әрекет ретінде). Материалдық қызмет
көрсеткен кезде іс-әрекет нәтижесі еңбек өніміне айналады, осы өнім
тұтынушының индивидуалды талғамы мен талаптарына сәйкес жасалады
(машиналарды жөндеу бойынша қызметтер, киім, аяқкиімді индивидуалды тігу
және т.б.). Еңбек заты қызмет өндіруші жасайтын материалды-заттық тұтыну
құны болып табылады.
Өндіруші қызмет көрсеткенде адамға оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін іс-әрекет түрінде әсер етеді (дәрігер, шаштараз, ұстаз
және т.б. қызметтері). Таза қызмет көрсеткенде қызмет заты мен обьектісі –
адам. Таза қызметтің атқаратын қызметі жоғарғы тәртіптегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру – рухани, интеллектуалды, мәдени.
Қызмет көрсету рыногының тауарлы рыноктан негізгі айырмашылықтары
анықталған:
1) Рыноктық процестердің жоғары динамикалығы, сонынмен қатар қызметтердің
сапа тұрақсыздығы мен сақталмауы.
2) Аумақтық сегментация немесе қызмет көрсету сферасының өндірістік
қорларын аумақтық бекітілуі (әуе компаниялары, жолдар, ателье, мектеп
және т.б.).
3) Қызметті өндіру мен тұтынуды локальды сипаты, яғни қызмет көрсетушілер
тұтынушылардан бөлектенбейді.
4) Салынған қаражаттың тез қайтарылымына байланысты капитал айналымының
жоғары жылдамдығы, салыстырмалы көп емес салымдар және де материалды
сфера мен салыстырғанда өндірістің аз циклі.
5) Қызметтің тауар өндірісінен тәуелсіз және жиналмау сияқты
қасиеттерімен түсіндірілетін рыноктық коньюнктураның өзгерістеріне
жоғары сезімталдылығы.
6) Осы сферада шағын кәсіпорындардың болуы.
7) Қызмет көрсетушілер мен тұтынушылардың жеке бар болуын қажет ететін
қызмет көрсету процесінің спецификасы.
8) Өндірістің индивидуализациясы және жеке тұтынылуымен байланысты
қызметтерінің әртүрлілігі.
9) Қызмет көрсету бойынша іс-әрекеттің нәтижесінің анық орындалмауы.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету сферасының тауарлы-материалдық
сферадан ерекше айырмашылығы – қызметтің көрсетілуі мен тұтынылуы бір
уақытта жүзеге асырылуы және де оның сақталмауы. Қызмет көрсету сферасы
тауарлы сфераға қарағанда мемлекет тарапынан сыртқы бәсекелестерден қорғау
үшін қамқорлықты талап етеді. Байланыс, көлік, қаржы және сақтандыру,
ғылым, білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын-үй, коммуналдық шаруашылық
сияқты экономика салалары көбінесе мемлекет меншігінде [33, 89 – 96 б.].
Қызметтердің әртүрлілігі экономисттердің қызметтерді әртүрлі
факторларға негізделе отырып классификациялауына әкеледі. Американдық
экономист Стентон коммерциялық негіздегі қызметтерді он топқа бөледі:
1) Баспанамен қамтамасыз ету қызметтері.
2) Отбасыларға қызмет көрсету (пәтерді жөндеу, жинау және т.б.).
3) Демалыс және көңіл көтеру.
4) Индивидуалды санитарлы-гигиеналық қызметтер көрсету (кір жуу, құрғақ
тазарту, косметикалық қызметтер және т.б.).
5) Медициналық және басқа денсаулық қызметтері.
6) Жеке білім беру.
7) Бизнес аясындағы және басқа да білікті іскерлік қызметтер (құқықтық,
бухгалтерлік, кеңестік және т.б.).
8) Сақтандыру және қаржылық қызметтер.
9) Көлік қызметтері.
10) Коммуникация аясындағы қызметтер [12, 136 б.].
Экономист Джадд негізгі үш қағиданы бөліп, өзінің қызмет
классификациясының схемасын ұсынды:
- клиент иемденетін, бірақ жеке меншікті иемденуші құқығында
пайдаланбайтын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
- клиенттің жеке меншігі болып табылатын физикалық тауарлармен
байланысты қызметтер;
- физикалық тауарлармен байланыссыз қызметтер.
70-жылдардың соңында қызмет классификациялауының белгілер құрамы
кеңейтілген және тереңдеген. Қызметтің әртүрлі компоненттерінің сезілуі мен
сезілмейтіндік түсініктері енгізілді; қызметтер индивидуалды және ұжымдық
болып бөлінді.
Қызмет көрсету сферасындағы өзгерістерді ынталандырушы факторлардың
бірі – клиенттерді тез және ыңғайлы қызмет көрсетуге ұмтылу. Ол қазіргі
технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Сондай ақ электронды
байланыс қызметті өндірушілер мен тұтынушылардың жақындауына жағдай
жасайды.
Әлемдік тәжірибеде кең тараған классификация Әлемдәк Сауда Ұйымының
шеңберінде қызмет саудасын реттеу мақсатында Тарифтер және Сауда бойынша
Басты Келісім (ГАТТ) Секретариатымен ұсынылған. Осы классификацияға сәйкес
қызмет көрсетулер Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің (ГАТС) 12
секторына бөлінген:
1) Іскерлік (коммерциялық) қызметтер.
2) Пошта және электробайланыс қызметтері.
3) Құрылыстық және олармен байланысты инжинирингтік қызметтер.
4) Сауда және дистрибьютерлік қызметтер.
5) Білім беру аясындағы қызметтер.
6) Қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметтер.
7) Сақтандыруды қосатын қаржылық қызметтер.
8) Денсаулық сақтау және әлеуметтік аясындағы қызметтер.
9) Туризм және саяхатпен байланысты қызметтер.
10) Демалысты, мәдениет және спортты ұйымдастыру аясындағы қызметтер.
11) Көлік қызметтер.
12) Жоғарыда келтілілмеген басқа да қызметтер, сонымен қатар кәсіпкерлік
іс-әрекетке байланысты басқа да қызметтер [10, 283 б.].
Қызметтерді классификациялауда басқа тәсілдер де қолданылады.
Әлеуметтік мәні бойынша және функционалды мәні бойынша классиикациялауды
бөліп көрсетуге болады.
К.Маркс бойынша қызметтер мен тауардар құнын анықтаудың
классификациялық нысанына сәйкес барлық қызметтерді үш ірі блокка бөлуге
болады (Сызба):
1) Өндіріс, тұтыну сферасындағы қызметтер (құрылыс, көлік,
телекоммуникациялық және т.б.).
2) Іскерлік қызметтер (сауда, қаржылық, сақтандыру және т.б.).
3) Әлеуметтік сфера қызметтері (денсаулық сақтау, білім беру, басқару
және т.б.).
Бірінші топқа тауар құнын құруға қатысатын қызметтер: А-Т-А. Екінші
топқа құны қарапайым (жай) ақша айналымы жолымен құрылатын қызметтер: А-А.
Үшінші топқа әлемдік тәжірибеде, әсіресе мемлекет функциясындағы тұрақты
экономикалық өсу үшін және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін маңызды
қызметтер кіреді. Осы топтағы қызмет көрсету коммерциялық емес болады және
келесідей түрде А-Т ие болады [10, 286 б.].
Сызба 1 Қызмет көрсету классификациясы
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫ
Өндірістік қызметтер Іскерлік қызметтер Әлеуметтік қызметтер
Білікті қызмет Білікті қызмет Білім беру қызметтері
Лизингтік қызмет Есептегіш техника Денсаулық сақтау
Пошта және қызметі қызметтері
электробайланыс қызметі Жылжымайтын мүлікпен Мәдениет қызметтері
Құрылыс қызметі байланысты қызметтер Мемлекеттік емес
Қоршаған ортаны қорғау Қаржылық делдал ұйымдардың, діни және
қызметі аясындағы қызметтер қоғамдық бірлестік
Туристік қызмет Сауда қызметтері
Көлік қызметі Басқалары Басқару және қауіпсіздік
Басқалары жүйесінің қызметтері
Басқалары
1.2 Сапа – қызметтің тиімділігін бағалау жүйесінің негізгі көрсеткіші
ретінде
Рыноктың экономикада сапа мәселесінде үлкен көңіл бөлінеді. Бұл
бәсекелік ортаның болуымен негізделеді. Сонымен қатар әлемдік тәжірибеде
анықталған сапа стандарттары пайдаланылады, және де оларды бақылау үшін
арнайы ұйымдар құрылған, оның жұмыс істеу бағдарламалары жасалады. Қазіргі
кезде әлемдік тәжірибеде стандарттау және сертификаттау мәселелері бірінші
орынға шығады. Мысалы, Дүниежүзілік сауда ұйымы (ВТО) әртүрлі аспектілер
бойынша стандартизацияның нормативті иструментариін ұсынды, ол болса осы
ұйым мүшелері үшін стандартизацияның ролін көтереді.
Қазіргі жағдайларда сапа жүйесіне осы сертификат өнімді жеткізуге
контрактісін толтыру үшін шешуші фактор болып табылады.
Стандарттау бойынша ұлттық ұйымдардың федерациясы болып табылатын
стандарттау бойынша халықаралық ұйым (ИСО) бар және ол халықаралық
стандартты жасауды жүзеге асыратын және мүше ұйымдардың эксперт өкілдерінен
тұратын техникалық комиттеттерден құралады. 2002 жылдың соңы бойынша ИСО-ға
161 мемлекет мүше болды.
ИСО-ның 9001 сериясының стандарттары сапа жүйесін бағалау бойынша
келісілген шарттарына жақындау, соынмен қатар қызметті өндірушілер мен
тұтынушылардың арасындағы қатынастарды белгілейді. Басқаша айтқанда, ИСО
стандарттары тұтынушыға бағытталған 9001 сериясындағы стандарттары
негізіндегі сапа жүйесінің басты мақсаты – тапсырыс беруші талап ететін
қызмет сапасын қамтамасыз ету және оған кәсіпорын сапалы қызмет көрсете алу
қабілеттілігін дәлелдеу [44].
Сапаның артуы өндіріс тиімділігінің өсуіне жасайды, ол болса
шығындардың азаюына және рынок үлесінің көбеюіне әкеледі.
Сапа қызметтің барлық жақтарының тиімділігін сипаттайтын кешенді
түсінік: стратегияны жасау, маркетингті және өндірісті ұйымдастыру және
т.б.
Рыноктық экономикалық жүйе жағдайындағы қызмет көрсетулердің сапасы
тікелей олардың белгілі бір рынокта, белгілі бір уақытта бәсекелік
қабілеттілігін анықтайды. Сондықтан көрсетілген қызметтің тиімділігін
бағалауда олардың бәсекелік қабілеттілік, және де әрине сапа мәселесіне аса
көңіл бөлу керек.
Көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру материалды, еңбек және қаржы
ресурстарын үнемдеуден байқалады және осы сфера кәсіпорындар жұмыстарының
сандық көрсеткіштерінен көрінеді. Бұл жерде айтарлықтай ролді қызмет
сапасына ғана емес, клиенттердің психологиялық қабылдауына әсер ететін
қызмет көрсетудің мәдениетіне де береді. Сонымен қатар қызмет көрсету
мәдениеті қызметті тұтынушылардың қалауын максималды қанағаттандыруға
негізделген, ол болса қазіргі кездегі талаптарға сай кадрларды жоғары
деңгейде білікті дайындаумен, қазіргі өмірде тұтынушы үшін қолайлы
жағдайларды құру және клиенттерге жұмысшылармен сыпайы қызмет көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі.
Қызмет көрсету сапасы қызмет көрсету кезінде уақытты оңтайлы (үнемді)
пайдаланумен қатар ғимараттың эксплуатациялық сипаттамаларын, құрал-
жабдықтардың технологиялық сәйкес болу деңгейі пресоналдың жұмыс
әдістерінің прогрессивтілігінің және олармен қызмет көрсету ережелерін және
тәртәп нормаларын ұстануды да қосады.
Қызмет көрсету сапасын бағалауда қызметті өндірушілермен көрсетілетін
қызметтерді анықталған сферада қызмет көрсету бойынша белгіленген
стандарттар, нормалар және ережелерге сәйкес қасиеттермен қамтамасыз ету,
тұтынушы талғамы мен талаптарын қамтамасыз ету дәрежесі де ескеріледі. Яғни
қызметті тұтынушы үшін клиент талаптарын толық қанағаттандыратын қызмет
айтарлықтай сапалы болады. Әр тұтынушының индивидуалды ерекшеліктерін
ескеру мүмкіндіктеріне ие шағын және орта кәсіпорындар үстемдік етеді.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету сапасын анықтауда өндірістік және
тұтынушылық қасиеттерінің толық сәйкестігін бағалау кешенді тәсілді талап
етеді. Сапаны бағалау көрсеткіштері тұрмыстық қызмет көрсету сферасындағы
жөндеу кепілдігі, қоғамдық тамақтанудағы тамақтың калорийлігі (қуаттылығы),
коммуналды шаруашылықтағы профилактикалық жұмыстардың деңгейі мен дер
кезінде жүргізілуі, көлікті техникалық тексеру кезеңділігі және оның
нәтижелілігі, саудадағы қызмет көрсету мәдениеті және т.б.
Тұтынушылармен көрсетілетін қызметтердің сапасын бағалау қызмет
көрсету құнын анықтауда маңызды құраушы болып табылады. Бұл қызметті
тұтынушының оның жеке талаптарын сәйкес келетін қызметтер үшін төлеуі мен
байланысты, ал осы тауар өндірісінде ескерілмейді.
Сонымен қатар қызметтің белгілі бір деңгейі өндіруші мен өндірісті
жобалау және ұйымдастыру сатысында негізін салған. Осы жоспарланатын сапа
деңгейі құрал-жабдықтардың жетілу дәрежесінде, соңғы технологиялық
процестер мен амалдарын пайдалануда және кадрлардың біліктілік деңгейінен
байқалады [20, 55 – 57 б.].
Қызмет көрсетудің сапасы бір жағына жеткізуші кетірген шығындар
деңгейімен анықталады, бірақ соңында тұтынудың нақты жағдайларына тәуелді
және қызмет көрсетудің сапасы өнім жөнінде тек қана әр индивидуалды
жағдайдағы қызметті тұтыну процесі біткен кезде ғана айтуға болады. Осылай
тұтынушылардың сапаны субьективті бағалауы қызмет көрсету сапасының
обьективті қасиеттерінің жиынтығына әсерін тигізеді. Сонымен қатар сапаның
тұтынушылық бағасы экономикалық даиу деңгейін, тұтынушының әлеуметтік
дәрежесін оның табысын, мәдениетін, отбасылық жағдайын қосатын қоғамдық
өмірдің көптеген факторлардың әсерінен құрылады. Қоғамның әлеуметтік
эконмикалық дауымен тұтынатын қызметтерге талаптардың саны артады, сонымен
бірге еркін бәсеке шарттары тұтынушыға тиімді талдау мүмкіндігін береді,
бұл болса тұтынуышлар жабдықтаушыларға қызмет көрсетулер ассортименті мен
сапасын жақсарту шарттарын ескерткізеді.
Қызмет көрсетудің сапа деңгейін анықтаушы фактор технологиялық
процестердің жетілдірілуі арқылы ертеректе ұсынылған қызметтерден асып
түсетін қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуын ынталандыратын ғылыми
техникалық прогресс болып табылады.
Жоғарыда қарастырылғанға сәйкес қызмет көрсетудің сапасын анықтайтын
үш негізгі көрсеткіштер топтарын бөліп көрсетуге болады. Бұл жұмыстар және
қызметтердің өндірістік-техникалық сапасының, тұтынушылық сапасының және
өндірістік тұтынушылық сапаны бағалау көрсеткіштері. Көрсеткіштердің
бірінші тобы әртүрлі қызмет түрлерін көрсету ерекшеліктеріне тәуелді және
сенімділік, ұзақтылық, стандарттарға, эстетикалы, экономикалық және
патентті-құқықтық нормаларға сәйкес болуы сияқты параметрлерді қосады.
Екінші топ көрсеткіштеріне аумақтық сипат бойынша халықты қажетті әр жақты
қызмет көрсетудің минимумы кіретін ұсынылып отырған қызмет көрсетудің
ассортименті және қызмет көрсету сапасын субьективті тұтынушылық бағалау
жатады. Үшінші топ алғашқы екі топтың синтезі болып табылады және қызмет
көрсетудің көлемі сияқты көрсеткіштерден байқалады. Қызмет көрсету
көлемінің артуы ұсынылып отырған қызметтер ассортиментінің кеңеюі және
тұтынушылар сұранысын қанағанттандырудың әсері болып табылады.
Сонымен қызмет көрсету түсінігі екі маңызды құраушылардан тұрады –
процесс және нәтиже. Нәтиже болып орындалған жұмыс табылады. Қызмет көрсету
процесі бірнеше кезеңдерге бөлінеді: қажетті ресурстармен қамтамасыз ету,
қызмет көрсету процесін бақылау және бағалау, жүзеге асрылудың
технологиялық процесі.
Жоғарыда келтірілген қызмет көрсету сапасын бағалау сипаты есебінен
осы кезеңдерді қарастырайық.
Ресурстармен қамтамасыз ету кезеңі мысалы, ғимарат сатып алу (құрылыс
немесе жалға алу), оны құрал жабдықтармен жабдықтау, қажетті кадрларды
талдау және т.б. Технологиялық процес көрсетілетін қызмет түрлеріне құбылып
тұрады. Мысалы, жүк тасымалдаудың технологиялық процесіне тауарды қабылдау
және тиеу, жүктің бүтін сақталуын, белгіленген жерге жеткізу және түсіру.
Осы кезең қызмет көрсету нәтижесі ретінде жұмыс сапасын қамтамасыз етеді.
Қызмет көрсету кезеңінің құрауышлары әртүрлі болуы мүмкін, бірақ
міндетті түрде оған қызмет көрсетушінің тікелей тұтынушымен байланысындағы
іс-әрекеті негізделетін қызмет көрсету процесін қосады.
Қызмет көрсету сапасы қызмет көрсетуші персоналдың біліктілік және
этикасына байланысты қызмет көрсету процесінің сипаттамаларына және қызмет
көрсету жағдайының сиаптына тәуелді. Соңғылары қызмет көрсету процесінедегі
тұтынушыға әр әсер етеін факторлардың жиынтыңынан тұрады.
Қызмет көрсетудің бәсекелік қабілеттілігін тауардың бәсекелік
қабілеттілігін бағалаудан айтарлықтай ерекшеленеді. Егер тауардың бәсекелік
қабілеттілігін анықтауда көңіл тауарға, оның сапа және тұрақтылығына,
тауардың жаңалығы және қалыптасқан имиджіне, ақпарттануы мен бағасына
бөлінсе, онда қызмет көрсетудің бәсекелік қабілеттілігін анықтау обьектісі
қызмет көрсетушінің іс-әрекеті және қызмет көрсету процесінің сапасын
бағалау болып табылады. Сонымен қатар клиенттің өзі қызмет сапасын қызметті
тұтыну орнында бағалайды, сондықтан қызмет сапасы ең алдымен клиент
талаптарына сай болу керек. Көрсетілетін қызмет сапасын бағалауда маңызды
орынды уақыт фактор, қызмет көрсету уақыты (қазіргі кездегі жүкті
тасымалдау, тапсырысты орындау уақыты, туристік саяхаттың ұзақтығы).
Қызмет көрсету сферасының айырмашылығын ескере отырып, осы сектордың
бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың тағы бір ерекшелігі. Қызмет көрсету бір
реттік сипатқа ие болғандықтан (дәрігер немесе заңгерлік кеңес беру, дәріс
беру), клиент қызмет нәтижесін субьективті бағалайды және өзінің пікірін
басқаларға жеткізеді. Тұтынушылардың субьективті пікірлерін қосқанда қызмет
көрсетуші имиджін және оның қызметінің бәсекге қабілеттілігін обьективті
бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен міндетті серртификаттауға тиісті
қызметтер тізімі белгіленген. Бұл тізім ертеректе 3 000 өнім мен
қызметтерден тұрса, қазіргі кездегі соңғы басылымы 600 тауарлар мен
қызметтерден құрылған. Сонымен қатар топтама мәселелер де бар. Шетел
шаруашылық субьектілер көрсететің қызметтерді қосқанда көрсетілетін
қызметтер сапасы жөніндегі бақыланбайтын жағдай орын алып отыр.
Сертификаттау бойынша органдардың іс-әрекетін бақылау жоқ, сертификаттау
бойынша органдағы бағалық саясат бақыланбайды.
Мысалы, Республика рыногында 60 пайызына жуығы сертификатталмаған
өнімдер мен қызметтер бар. Соңғы уақытта Қазақстан Республикасының
мемлекеттік стандарттары бекітілді, олар болса жаңа өлшеуші және байқау
техникасын ендіру үшін кәсіпорынды дамыту үшін тежеуші болды. Стандарттарда
кәсіпорында айтарлықтай экономикалық шығындар әкеліп қана қоймай, сонымен
қатар оларға қауіпсіздік техникасын, қоршаған ортаны қорғауға, өнімнің жаңа
түрлерін игеруге жағдай жасауға мүмкіндік бермейтін процедуралар
қарастырылған. Мысалға, кәсіпорындар жаңа өлшеуіш техниканың біреуін сатып
алып, оны қоя салады. Себебі жабдықтарды аттестаттау жабдықтың бағасынан
бірнеше есе қымбет, сонымен қатар 2002 жылы Республикада жабдықтарды
метрологиялық аттестаттау мүлдем тоқтап қалды.
Көп жағдайда қамтамасыз етілуге келмейтін өнімді маркілеу бойынша
стандарттағы талаптарда белгілі бір қарама қайшылықтар бар.
Осы уақыттар егер жабдық аттестаттан өтпесе және өнімді маркілеу
стандарттарына сай келмесе кәсіпорындарды тексеру кезінде мемлекеттік
бақылау жоғарғы айып пұл санкцияларын салады.
Сертификаттау бойынша органдарды аттестаттауға кеткен шығындар
аккредитаттаудың аттестаты қызмет ететін уақытында қайтарылмайды (стандарт
бойынша үш жыл), ол болса өнімді сертификаттау бойынша қызмет құнының
қымбаттауына әкеледі. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде аттестаттың
қызмету ету уақыты бес жыл.
Осының бәрін қорытындыласақ, қызмет көрсету кәспорындарының сәтті
дамуы және жақсы техника технологиялық жаңа жабдықтармен қамтамасыз ету,
яғни осы кәсіпорындардың дамуы үшін кейбір стандарттардың мазмұнын өзгерту
кейде тоқтатылуы тиіб. Республиканың қызмет көрсету сферасы ескі сапалы
жағдайдан жаңасына көшу сатысында. Бұл көшу өндірісті ұйымдастыру мен
қызмет сапасын қазіргі бағалау критерияларымен, қызмет ассортиментін
кеңейтумен, бәсекенің өсуі және жаңа рыноктарды игеру, ғылыми-техникалық
прогресс нәтижелерін ендіру тәсілдерімен сипатталады, бұл қызмет сферасының
тиімділігіне өскен талаптарына сәйкеб.
Отандық өндірушілерді қолдау және қызметтер мен тауарлар сапасын
арттыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мен 2001-2005 жылдарға
Сапа Республикалық бағдарлама бекітілді [4].
Берілген бағдарламалардың негізгі мақсаттары мен міндеттері:
- қызмет көрсету және өнімнің сапасын мемлекеттік басқаруды құқықтық
қамтамасыз етуді жетілдіру;
- басқару формалары мен әдістерді жетілдіру;
- отандық өнімдердің, қызметтердің бәсекелік қабілеттігін аттыруға
бағытталған ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін ендіру;
- өнімнің, қызметтердің сапасы мен бәсекелік қабілеттілігі аясында
нормативті-құқықтық ақпараттық қамтамасыз ету;
- тауаулар мен қызметтерді сертификаттаудан сапа жүйесін сертификаттауға
өту;
- стандарттау, метрология және сертификаттау аясында кадрларды дайындау;
сапаны арттыру аясында шараларды ұйымдастыру және үгіттеу.
Осы бағдарламаны жүзеге асыру төмендегілерді қамтамасыз етеді:
- отандық және халықаралық стандарттар негізінде сапаны қамтамасыз ету
және қазіргі кездегі басқару әдістерін кеңінен ендіру;
- тауарлар мен қызметтердің жаңа бәсекеге қабілетті түрлерін жасау,
экспорттың дамуы және өндіріс көлемінің кеңеюі;
- отандық тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерді бәсекеге қабілетті
қызметтерді шығаруға ынталандыру;
- тауардың барлық түрлерінің тұтыну қасиеттерінің жақсаруы, мемлекетте
көрсетілетін сапасын арттыру, жаңа жұмыс орындарының құрылуы;
- халықты және рынокты сапасыз және зиян тауарлар мен қызметтерден
қорғау;
- қоршаған ортаны қорғау.
Осылай, көрсетілетін қызмет сапасының көрсеткіші қызмет көрсетуші
жұмысының тиімділігін бағалауда маңызды мәнге ие. Қызмет сапасы қызмет
көрсету ассортиментін әрі қарай кеңейту және қызмет деңгейін арттыру
бағыттарын істететін тұтыну сұранысына әсерін тигізеді [4].
1.3 Қызмет көрсету рыногын реттеудің әлемдік тәжірибесі
Қазіргі уақытта әлемнің барлық елдері ұлтаралық саудаға тартылған,
негізгі айырмашылығы сыртқы сауда айналыс көлемдері болып табылады.
Жаһандану процесі мен рынокты либеризациялау процестерін ескере отырып,
жүзеге асырылып жатқан әлемдік қызмет көрсету рыногын реттеу механизмін
қарастыру қажет. Бұл мәселе мемлекет ішінде болып жатқан процестерге
халықаралық ұйымдар мен институттардың әсер етуіне байланысты ерекше
қызығушылық танытады.
Қызмет көрсетудің халықаралық саудасы әлемдік экономиканың маңызды
сфералардың бірі ретінде міндетті түрде Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарының
нормалары мен ережелеріне сәйкес реттеледі [24, 198 б.].
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының (ВТО) негізгі қызметтері:
- әржақты сауда келісімдерінің орындалуын бақылау;
- әржақты сауда келіссөздерін өткізу мен ұйымдастыру;
- сауда дауларын шешуге қолдау жасау;
- халықаралық сауда мен мүше мемлекеттердің сауда саясатының дамуын
бақылау;
- техникалық және персоналды оқытуда көмек көрсету;
- сауда саясаты мәселелері бойынша басқа халықаралық сауда ұйымдарымен
ынтымақтастық [5, 202 б.].
Осы қызметтерді орындау үшін Дүниежүзілік Сауда Ұйымы сәйкес құрылым
мен атқарушы ұйымдарға ие. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының мемлекеттері туралы
келісімдер жиынтығы негізінде халықаралық сауда жүйесі реттеледі. Бүгінде
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы тауарлар, қызметтер және интеллектуалды меншік
құқықтарының әлемдік саудасын халықаралық саудадағы келісілген
мемлекеттердің қағидаларын жүзеге асыру және әлемнің көптеген
мемлекеттерінің қатысуымен Дүниежүзілік Сауда Ұйымы жүргізетін іс-шаралар
кешені арқылы реттейтін басты халықаралық ұйым болып табылады.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы шеңберіндегі халықаралық сауда жүйесі
төмендегідей негізгі қағидаларға сүйенеді:
- дискриминациясыз сауда – мүше мемлекеттер қандай да бір басқа мүше
мемлекетке Дүниежүзілік Сауда Ұйымының барлық қалған мүше елдеріне
ұсынған сауда режимінен асып түсетін режимді ұсынбау керек, сонымен
қатар, өздерінің ұлттық тауарлар мен қызметтерге ішкі рынокта шетел
рыноктарының режимінен асып түсетін режимді ұсынбау керек;
- халықаралық сауданы әржақты либерализациялау – халықаралық сауда
жолында тосқауылдарды азайту бойынша көпжақты келіссөздер жүргізу;
- Дүниежүзілік Сауда Ұйымының ережелерінің негізінде ғана импортты
шектеу шараларын жүргізу – мүше мемлекеттерінің протекционизмді
пайдаланудан сауда саясатының құралы ретінде бас тарту;
- сауда саясатының болжамдылығы – белгіленген ережелерге сәйкес сауда
саясатын өткізу және өзіне міндеттерді қабылдаған біржақты біржақты
бұзуды болдыртпау;
- бәсекенің әрекеттесуі – мүше мемлекеттердің демпинг, экспорттық
субсидия және т.б. сияқты сауда саясатының әділетсіз әдістерін
пайдаланудан бас тартуды білдіретін Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
қағидасы [27, 101 б.].
Осы мақсаттарда Дүниежүзілік Сауда Ұйымы шеңберінде сауда саясатын
тексеру механизмі жұмыс істейді - Дүниежүзілік Сауда Ұйымының талаптарына
сәйкес келуін анықтау және оларды бұзылуын жою бойынша ұсыныстарды шығару
мақсатында Дүниежүзілік Сауда Ұйымы Секретариатымен мүше мемлекеттердің
сауда саясатын бөлшектеп талдау.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының іс-әрекеттерінің жаңа бағыты өсу және даму
процестерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қоршаған орта мәселелері
және әлемдік сауда байланыстарын, сонымен қатар өсіп жатқан әлемдік қызмет
көрсету айналысын зерттеу болып табылады. Соңғысы қызмет көрсетуді
реттеудің халықаралық механизмдерін құруға алып келді. Бұнда айтарлықтай
маңызды бағыт қызмет саудасы бойынша Басты келісім (ГАТС) шарттарын орындау
бойынша жұмыстар болып табылады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) әлемдік рыноктардағы
қызмет саудасын реттейтін және Дүниежүзілік Сауда Ұйымының мүше
мемлекеттерінің, басқа да мемлекеттердің ұлттық құқықтық жүйелерінің
дамуына әсер ететін әржақты құқықтық жүйенің негізін құрайтын принциптері
бар.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім қазіргі кезде әлемдік қызмет
саудасын реттеу аясындағы басты халықаралық құжат болып, олардың
көрсетілетін қызметі ретінде қызметтер саудасының кез келген салалық
бағыттары мен сервистің барлық түрлерін қоса олардың саудасын анықтайды,
бірақ қызмет тасымалы кіммен орындалатын басқару функциясымен шақырылған
қызметтерді қоспайды, сонымен қатар қызмет саудасы сферасындағы келесідей
қағидаларға ие:
- дискриминациясыздық: ішкі рынокта резидент емес қызметтердің ұлттық
режимін ұсыну;
- транспоренттілік: мүше мемлекеттер Дүниежүзілік Сауда Ұйымының барлық
мүше мемлекеттерге қызмет саудасына қатысты барлық жаңа реттеу
ережелерін жариялау және мерзімді басылымдарда басып шығару керек;
- дамушы мемлекетердің халықаралық қызмет саудасына дамушы мемлекетердің
белсенді қатысуын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) халықаралық
сауда аясындағы Тарифтер және сауда бойынша Басты Келісімнің (ГАТТ) негізгі
келісімдерін қатынастардың жаңа сегментіне қызмет саудасына таратады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) ерекшелігі мемлекеттердің
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енудің бірінші кезеңінде қызмет саудасы
аясындағы жағдайын бекіту және қызмет саудасын либерализациялау туралы
келіссөздер жүргізу [27, 146 – 158 б.].
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) мемлекетаралық
экономикалық қатынастар кешеніне таралады. Қызмет Саудасы бойынша Басты
Келісім (ГАТС) халықаралық қызмет айырбасымен қатар қызметті жасайтын
сыртқы тауар саудасын (кинофильм, дыбыс жазу, кітаптар, компьютерлер және
т.б.), капиталдың жылжуын реттеуді қарастырады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) нақты әлемдік қызмет
саудасы сферасында мемлекет міндеттемелерін анықтаса да, келісімде қызмет
экспорты мен импорты түсінігі келтірілмеген. Бұның орнына қызмет саудасы
түсінігі қолданылады. Негізінде қызметтер кеден шекарасынан өтпейді. Осыдан
сыртқы тауар және қызмет саудаларын реттеу тәсілдері ерекшеліктері ағып
шығады. Мысалы, егер сыртқы тауар кеден тарифтерінің ставаларын
(қойылымдарын), сандық шектеулерді және басқа тарифтік емес шаралармен
реттелсе, сыртқы қызмет саудасын қызмет секторын ішкі реттеу құралдары
ретінде пайдаланатын әртүрлі шектеулер қолданылады. Бұл шектеулер көбінесе
отандық қызмет көрсетулерді шетел бәсекелестерінен қорғау қажеттілігіне
байланысты. Басқа шектеулерді әлемдік тәжірибеде тұтынушы (мысалы, қызмет
сапасы, мәдени дәстүрлерге сәйкес болуы және т.б.), мемлекеттің (төлем
балансының теңдігін және қаржы жүйесінің бүтіндігін ұстап тұру)
қызығушылықтарын қамтамасыз етумен байланысты.
Бұл шектеулерді шартты түрде сандық және сапалық түлеріне бөлуге
болады.
Сандық шектеулер көмегімен әлемдік тәжірибеде берілген қызмет
секторында шетелдік компонент үлесі реттеледі – қызмет көрсетушілердің
санын, көрсетілетін қызмет көлемін шектеу, коммерциялық іс-әрекеттің заңдық
нысанына арнайы талаптар және т.б.
Сапалы шектеулер іс-әрекетті лицензиялау техникалық стандарттарды
ұстану бойынша талаптар және т.б. арқылы қызмет көрсетудің сәйкесінше
сапасын қамтамасыз ету үшін қолданады.
Қызмет саудасындағы кез келген шектеулер қандай да бір қызмет
көрсетуді қатысты арнайы талаптармен бекітетін заңнамалық, әкімшілік
актілер және процедурлар түрінде қолданылады. Қызмет саудасындағы
шектеулерге қатысты актілер мен процедуралар Қызмет Саудасы бойынша Басты
Келісімде (ГАТС) іс-шаралар деп аталады, олар:
1) орталық, аймақтың немесе жергілікті үкіметтермен және билігімен
жасалады;
2) мемлекттік емес органдармен орталық, аймақтық немесе жергілікті
үкіметтер және биліктеріне тапсырған өкілеттіктерді орындауда
жасалады.
Қызмет көрсетудің қандай да бір тәсілін таңдау ұлттық рынокқа шетелдік
жабдықтаушылардың кіруін реттеу шараларын анықтауда шешуші мәнге ие:
осындай шаралар қызметтің әр секторында қызметті жабдықтау тәсіліне тәуелді
ерекшеленеді. Мысалы, қызметтердің трансшекарасын саудада реттеу тауар
саудасының реттеу тәсілдерімен жүзеге асырылады (сандық шектеулер, тарифтер
және т.б.), коммерциялық қатысу кезінде ішкі рынокта шетелдік
жабдықтаушылардың іс-әректтерін шектейтін арнайы іс-шараларды қабылдау
арқылы реттеу.
Қызметтер Саудасы бойынша Басты Келісім Дүниежүзілік Сауда Ұйым
шеңберінде қызмет саудасы қызметтің жабдықталуы ретінде анықталып, төрт
негізгі тәсілдермен көрсетіледі:
1) трансшекаралық сауда – қызметті жабдықтаушы мен тұтынушы
мемлекеттік шекараның әржақтарында орналасқан, бұл жағдайда қызмет
кедендік шекарадан физикалық емес нысанды өтеді;
2) шетелден тұтыну кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазіргі әлем жоғары
ғылыми сиымды технологияларға өтумен халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеумен, әлемдік экономикалық инфрақұрылымды құру қажеттілігімен
шартталған интеграциялық процестер үстемдік ететін экономиканы қосқанда,
адам өмірі процестерінің жарандануымен сипатталады.Жаһандық әлемдік
экономикалық, ақпараттық және мәдени кеңістік қалыптасуда.
Осы уақытта жаһанданудың жалпы әлемдік процестері дамыған
елдердің шикізат, тауарлар мен қызметтері өткізудің жаңа көзін
қалыптастыруға бағытталған протекционизмнің өсуімен ілесуде. Және
сондықтан, жаһандану процесімен қатар аймақтандыру процесінің дамуы жүріп
жатыр (географиялық, экономиклық саяси немесе басқа да ортақ қызығушылықтар
негізінде белгілі бір елдер топтарының әртүрлі интеграциялық бірігуін
құру).
Көптеген экономисттердің ойынша, қазіргі уақытта әлемдік
экономиканың дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге өтуі байқалады.
Айтарлықтай жоғары мәнді экономикалың үшінші секторының, яғни қызмет
көрсету сферасының дамуы алып отыр. Бұл өзгеріс, ең алдымен, экономикасы
қызмет көрсету экономикасы ретінде анықталатын дамыған елдер үшін тән,
бірақ дамушы мемлекеттерде бұл өзгерістер жоғары қарқынға ие болмаса да
орын алып отыр.
90-шы жылдардың соңына қарай қызмет көрсету сферасы экономиканың
ірі секторы болды және қазіргі кезде тауарлы өндіріспен салыстырғанда тез
дамуда.
Қызмет саудасы – 1994 жылдан бері Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
компетенциясына кірген іс- әрекеттің салыстырмалы жаңа сферасы [5, 202 б.].
Қызмет көрсету сферасының дамуындағы қажеттіліктер экономика
шектерінен шығады. Мемлекеттерінің дамуының қазіргі денгейі адам дамуы
параметрлерімен, адамның жетілуіне, оның интеллектуалдық және физиқалық
мүмкіндіктеріне, оның мәдени, рухани және әлеуметтік талптарын
қанағаттандыруға бағытталған қызмет көрсету кешенінің кеңеюі мен
анықталады.
Рыноктық экономикасымен жаңа мемлекеттер араласатын ішкі және сыртқы
жағдайлар халықаралық сауда, сонымен қатар қызмет саудасына олардың
интегралану процестері күрделенуде.
Қазақстанда қызмет көрсету сферасының дамуы және жаңа индустриалды
мемлекеттерде қызмет көрсету рыногының қарқынды дамуы болып жатыр. Ғылыми
технихалық прогреске, ақпараттық, технологиялық, өнеркәсіптік эволюциялар
арқасында жаңа қызмет көрсету түрлері пайда болуда.
Қазақстан-2030 стратегиясында көрсетілгендей; халықаралық
ынтымақтастықтағы басқа елдердің тәжірибесін зерттей аламыз және
зерттеуіміз керек, қолайлы тенденцияларды пайдалана алуымыз керек болса да,
тек қана өзіміз біздің балалар мен ұрпақ мақтана алатын Қазақстанды құру
үміт пен аранды жүзеге асыру үшін қажетті үлкен жұмыс жасауымыз керек
[1].
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіру стратегиясының негізінде ұлттық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен Қазақстанның халықаралық рыноктарға шығуы
үшін өңірлік және жаһандық экономиканың артықшылықтарын пайдалану алынған
[2].
Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына кіру үшін, физиктардың
терминологиясына сүйенсек, кесіп өту арқылы жылжуы керек. Экономилық
қарқын алу стратегиясы Президентпен 2006 жылғы 1 наурызындағы халқына
Жолдауында көрсетілген.
Тактикалық іс-шараларды жасауда қандай іргелі қағидаларға сүйену
керек?
Біріншіден, тарихи ескірген немесе басқа елдер тәжірибесіне
(тәжірибемен алмасуды шатастырмай) ұқсатудан бас тарту керек. Егер де
Қазақстан дамыған елдердің тапталған жолымен жүрсе, онда Қазақстан ылғи
да дамушы мемлекеттер қатарында қала береді.
Екіншіден, кесіп өту арқылы жүру үшін ішкі қарама-қайшылықтарымен
жаһандану процестерін қабылдау қажет және жиналған потенциалды, соның
ішінде өндіріс факторлары, экономикалық қатынастар жүйелеріндегідей
интеллектуалды, жеке бәсекелік артықшылықтарды максималды пайдалану керек.
Үшіншіден, тек қана монетарлы экономикалық өсуді ғана емес, сонымен
қатар өндіріс салаларындағы физикалық өсуді ескеру керек, сондай – ақ бұл
барлық салалар және сфералардың мультипликативті өсуінің мүмкіндігі.
Төртіншіден, конструктілі іс-әрекеттер моделін жасағанда, сандық мәнге
ғана сүйенуге болмайды, себептік - зерттеу байланыстарын, әлеуметтік және
экономикалық тәуелділікті түсінуге, экономикалық логикаға сүйену керек [25,
3 б.].
Қазақстанның халықаралық экономикалық өрістегі бәсекеге толыққанды
қатысуы халықаралық техникалық стандарттар талаптарын орындауды талап
етеді.
Техникалық стандарттау өнім мен қызмет сапасын қамтамасыз ету құралы
ретінде ғана емес, біздің тауарларымыз бен қызметтердің жаһандық
экономикадағы бәсекеге қабілеттілігін жүзеге асырудың міндетті шарты
ретінде де қарастырылуы керек[3].
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының ары
қарай дамуының мүмкін жолдарын республикадағы қызмет көрсету рыногының
қазіргі жағдайын және мемлекетаралық деңгейдегі дамуын талдау негізінде
қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген мақсат келесі
міндеттерді орындау арқылы жүзеге асырылады:
- қызмет көрмету рыногының теориясын зерттеу;
- қазақстандық қызмет көрмету рыногының қазіргі және болашақтағы
даму қарқынын талдау;
- Қазақстандағы қызмет көрсету рыногының мәселелерін айқындау және
шешу;
- Дүниежүзілік Сауда Ұйымының әлемдік қызмет саудасын реттеу;
- қызмет көрсетуде Қазақстан мен Дүниежүзілік Сауда Ұйымының өзара
қатынасының бағыттаын қарастыру;
- қызмет көрсету сферасын реттеу әдісін жасау;
- Қазақстандағы қызмет көрсету рыногын реттеудің экономикалық және
құқықтық механизмдерін жетілдіру және дамыту ұсыныстарын жасау.
Диплом жұмысының пәні. Қазақстан Республикасының қызмет көрсету
рыногының мәселелері, ерекшеліктері және ары қарай дамуының мүмкін
бағыттары, сонымен қатар дамыған мемлекеттерде және Дүниежүзілік Сауда
Ұйымы жүйесінде қызмет саудасын реттеу әдістері.
Диплом жұмысының объектісі. Қазақстанның қызмет көрсету рыногы және
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының шеңберіндегі қызмет саудасы бойынша Басты
Келісім.
Жұмыстың негіздемесі. Бірінші тарауда экономиканың жеке объектісі
ретіндегі қызмет көрсету рыногының пайда болуы және дамуының негізгі
алғышарттары бейнеленген, теориялық жағы баяндалған, берілген сфераның
тиімді дамуының құраушы құралы ретінде қызмет көрсету сапасына талдау
берілген. Сонымен бірге Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің негізгі
ережелері, мүше мемлекеттердің жалпы және арнпйы міндеттемелері,
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына Қазақстанның қатысу болашағы қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының статистика бойынша есебі
және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің төлем балансы бойынша есебі
негізінде қазіргі кездегі қазақстандық қызмет көрсету рыногының жағдайы
баяндалды. Республикадағы қызмет көрсету рыногының мәселелері мен
ерекшеліктері, қызмет көрсету сферасының негізгі салаларын реттеудің
құқықтық негіздері қарастырылған.
Үшінші тарау әлемдік тенденцияларды ескергендегі Қазақстанда қызмет
көрсету сферасын даму перспективаларына арналған. Осында сонымн қатар
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мониторинг жүйесі мен оны
жетілдірудің мүмкін жолдары келтірілген. Сонымен әлемдік қызмет көрсету
рыногының қалыптасуына және елдердің әлемдік қызмет саудасына қатысуға
акцент жасалған; қызмет көрсету рыногы қалыптасуының ішкі рыноктарға кіруді
реттеу және қорғау механизмдерінің қағидалары мен тәсілдеріне талдау
жасалған. Қызмет саудасын кеңейту және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру
перспективалары қарастырылған.
Жұмыста Әубәкіров Я.Ә., Төлегенова М.Б., Нарибаев К.Н., Джумамбаев
Б.К., Шеденов Ө.Қ., Ильясов Д.К., Дәулиева Ғ.Р., Сухова Л.Ф., Исенгарин
Н.К., Кенжегузин М.Б. сияқты қазақстандық экономистердің ғылыми жұмыстары
қолданылды.
Сонымен қатар ресей ғалымдары Демидова Л.Б., Иноземцев В., Алдакушина
Е.Б., Усоскин В.Н. және басқалардың көзқарастары қарастырылды.
Сонымен бірге диплом жұмысын зерттеуде А.Тоффлер, Дж.Гэлбрэйт, Д.Бэлл,
К.Макконел және басқа да шетелдік авторлардың жұмыстары қолданды.
1. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ РЫНОГЫ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қызмет көрсету рыногы дамуының эволюциялы ұйымдастырушылық кезеңдері
Қызмет көрсету экономикада тарихи маңызды роль атқарды. Бір
қызметтердің ролі өндірістік сфераға, өндіріс жүйесінің үздіксіздігін
қамтамасыз ететін бөлу процестеріне материалдық өндірістің өнімдерін
ауыстыру мен тұтынуға қызмет көрсетумен бірге байланысты. Басқа қызмет
көрсетулердің ролі адам дамуымен, денсаулығының қатаюы мен еңбекке
қабілеттілігімен,оның білім алу және мәдени-техникалық деңгейінің өсуімен,
адамдардың демалуы және көңіл көтеруімен байланысты [32, 25 б.].
Соңғы 10-20 жылдарда қызмет көрсету аясында жұмысбастылардың әлемдегі
үлесі бірнеше себептер бойынша тез өсе бастады. Материалдық өндірістегі
жетілдірулер еңбек өнімділігін айтарлықтай арттыруға жағдай жасады, ол
болса жұмысшылардың материалдық өндіріс сферасынан әр түрлі қызметтер
көрсету сферасына ауысуына әкелді. Басқа фактор ақпараттық айырбасқа
негізделген қызмет көрсетудің көптеген түріне жаңа шабыт берген ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады (мысалы, ондаған жылдар бұрын болмаған-
Интернет). Сондай-ақ қызмет көрсету сферасының екпінді өсуі тауар
өндірушілердің жаңа құрылған арнайы фирмаларға ертеде тауар өндірісі
процестеріне енген қызмет көрсету түрлерін берді. Сонымен, осы факторлар
қызмет көрсету сферасының әр түрлі аяларында жұмысбастылардың көбеюіне
әкелді [31, 24 б].
Қызмет көрсету сферасы тауарлы өндіріспен салыстырғанда біртекті емес,
бірақ барлық қызметтер оларды тауарлардан ерекшелейтін жалпы ерекшеліктерге
ие. Сонымен қатар осы сфераның даму эволюциясы туралы отандық және шетел
экономистерінің көзқарастары әртүрлі.
Негізінде қызмет көрсету сферасының даму эволюциясының теориялық
негізі американдық экономисттермен жасалған. Қызмет көрсету сферасына
қатысты барлық экономикалық теориялар экономикалық дамуға негізделген. Әр
түрлі теориялар арасынан әлеуметтанушы Даниэл Бэллдың теориясын айтып өтуге
болады. Оның теориясында индустриализациялану біткен кездегі қоғамның даму
ерекшеліктері қарастырылған. Ол постиндустриалды қоғамның бес негізгі
сипаттамалық ерекшеліктерін көрсетеді: жұмысбасты халық арасында білікті
мамандар мен техниктер санының айтарлықтай артуымен, теоретикалық білім
ролінің артуымен, технико-экономикалық ортаның техника және технологияны
бақылауға бейімделуімен, шешім қабылдау процесін қамтамасыз етуде
интеллектуалды технологияның артықшылығымен ілесетін тауар
экономикасынан қызмет көрсету экономикасына өту [6, 956 б.].
Әлеуметтанушы Алвин Тоффлер Үшінші толқын (1980 ж.) кітабында қоғам
дамуын өзгеріс толқындарын ауысуы көзқарасынан түсіндіреді. Бірінші
толқын – аграрлық, шамамен он мың жыл бұрын басталды. Екінші планетарлық
өзгеріс толқынына өту түрткісі XVII ғ. Соңында Еуропада басталған
өнеркәсіптік эволюция болып табылады. XX ғасырдың 60-шы жылдарынан үшінші
толқынның жақындалуы басталды, бұл кезде өндіріс және тұтынуға
бағытталған индустриалды индивидтен рухани құндылықтарға бағытталған жаңа
тұлғаға өту басталды [7, 69 б.].
Американдық экономист Джон Гэлбрэйт Жаңа индустриалды қоғам (1967
ж.) кітабында күрделі және айтарлықтай жетілдірілген техниканы пайдалану,
алдыңғы қатарлы технологиялардың дамуын капитализмнің ішкі қайта туылуға
рыноктың тұтыну тауарларына толуына және жақсы ұйымдастырылған қызмет
көрсету жүйесінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар Гэлбрэйт капитализм
жүйесінде екі әртекті секторды – жоспарлайтын жүйені (ТҰК) және рыноктық
жүйені (шағын бизнес) [8, 544 б.].
Енді қызмет көрсету терминін анықтайық. Егер тауар материалдық
нысанға ие болса және де физикалық бірліктермен (метр, килограмм, т.б.)
сипатталса, бұл критерийлер қызмет көрсетуге пайдаланбайды. Қызмет
көрсетуді сандық бірліктермен өлшеуге (құннан басқа) және нақты сандық баға
беру мүмкін емеб. Бірақ та халықаралық саудада осы терминнің мынадай жалпы
түсінігі бар: қызмет көрсету ол барлық сатылатын, бірақ тауар емес немесе
қызмет – барлық сатылатын, бірақ сіздің аяғыңызға құлап кете алмайды [9,
163 б.]. Қызмет көрсетуге көбінесе өнерксіптік және сауда сипатындағы іс-
әрекеттер, қолөнершілер мен еркін мамандар іс-әрекеттерін қосады.
Қазіргі әдебиеттерде қызметті “жаңа материалды-заттай өнім жасамайтын,
бірақ бұрыннан бар өнімінің сапасын өзгертетін іс-әрекеттер түрлері”
ретінде түсіндірілетін анықтамасы кездеседі[16, 496 б.]. Келесі
зерттеушілер қызметті “бір жақ екінші жаққа ұсынатын кез келген іс-әрекет
немесе игілік ретінде ” қарастырады және қызметтін сезілмейтіндігін,
меншікті иемденуге әкелмейтіндігін көрсетеді[11, 1056 б.].
Соңғы жылдары американдық зерттеуші Т.Хиллдың анықтамасы кең танымал
болып отыр. Оның пікірінше, “қызмет алдын ала келісім бойынша бірінші
экономикалық бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде тұлғаның немесе екінші
экономикалық бірлікке тиесілі тауар жағдайының өзгеруі” [12, 5 б.]. Кейбір
авторлар қызметті “нәтижесі пайдалы әсер түрінде адамның қажеттілігін
қанағаттандыратын мақсатты бағытталған іс-әрекеті” ретінде анықтайды[14,
556 б.].
Қызметтің ерекше тауар ретіндегі сипаты оның келесідей
ерекшеліктерінен туындайды[19, 12 б.]: қызмет білінбейді – яғни оның
пайдалы әсерін тек тұтынудан соң ғана бағалауға болады; қызмет қызмет
көрсету көзінен немесе субъектіден ажырамайды(тұтастығы) – егер материалды-
заттай түрдегі тауар өндірушіден бөлек, дербес өмір сүрсе, қызмет
өндірушіден бөлектене алмайды; қызметті өндіру немесе тұтыну бір мезгілде
қатар жүреді; қызмет сапасы өзгермелі – яғни қызмет сапасы қызмет
көрсетушінің біліктілігіне, қызмет көрсету уақытына, орнына тәуелді;
қызметтің индивидуалдылығы - әр тұтынушының өзіндік ерекшеліктерін, оның
талап-тілегін қызмет көрсетуде ескеруді қажет етеді; қызметтің тауардан
ерекшелігі – қызметтер бірін-бірі өзара алмастырмайды.
Нарибаев К.Н, Б.К.Джумабаев және Б.М.Куница Қазақстан тәуелсіздік
алғанға дейінгі қызмет көрсету теориясының даму тарихын үш кезеңге бөлді: I
кезең – 1930 жылға дейін, II кезең - 1930-1940 ж.ж., III кезең – 1940–1985
ж.ж.
Бірінші кезең экономистері (А.Аболин, Д.Розенберг, Б.Струмлин,
А.Петров) қызмет көрсету сферасы туралы ой-пікірлерін К.Маркстың еңбектің
өнімділігі мен өнімсізділікті талқылауына негіздеді. Қызмет көрсетулер
өнімсіз еңбектің категориясына қатысты болды және материалдық өндіріс
негізгі болған кезде көмекші функцияны атқарды.
А.Аболин сол кезен экономистерінің арасында алғашқы болып қызмет
көрсетуді пайдалы эффект немесе адамның белгілі бір қажеттілігін
қанағаттандыратын тұтынушы ретінде қарастырады.
Қызмет көрсету материалдық емес тұтыну құнын, өнімсіз еңбек өнімін
білдіреді. Ұлттық табыс есебіне жұмысшы тап көзқарасы бойынша қоғамдық
пайдалы болып табылатын қызметтер енеді.
Үшінші кезен экономистері (Б.Струмлин, А.Пашков, Ш.Турецкий,
Я.Кродора) материалдық-өндірістік еңбек түсінігін анықтаумен сәйкес
қызмет көрсетулерді қоғамдық өндіріске қосуға және оларды жиынтық қоғамдық
өнімге кіргізуге тырысты. Бұл кезде материалды өнім және қызмет
көрсетулердің жеке көрсеткіштерін еңгізу ұсынылды.
Үшінші кезең экономистері (П.Москвич, Т.Рябушкин, И.Писарев,
А.Лившиц, В.Комаров) қызмет көрсету сферасын құндық есепке кіретін және
осыған байланысты халықтың әл-ауқат денгейі нақтырақ сипаттауға мүмкіндік
беретін тұтыну құндардың жеке көзі ретінде қабылдау мәселелерін қарастырды.
В.Комаров ұлттық шаруашылықты үш сфераға бөлді: материалдық өндіріс
сферасы, қызмет көрсету сферасы және өндірістік емес сфера. Ұлттық табыс
құрылатын және тұтынылатын алғашқы екі сфера өндірістік еңбек құраушылары
болып табылады. Үшінші сфера-өндірістік емес еңбек аясы. Қызмет көрсету
сферасын еңбек және қызмет нысаны ретіне көрінген салалардан тұрады, ал
өндірістік емес іс-әрекет өндіріс, бөлу және тұтынуға (мемлекеттік басқару,
несиелік-қаржылық іс-әрекет, қоғамдық тәртіп) қызмет көрсетуге бағытталды.
Осы кезеңнен бастап қызмет көрсету сферасы ұлттық шаруашылықтың құраушы
бөлігі болады.
Ұлттық шаруашылық үшін қызмет көрсету сферасының маңыздылығы туралы
үшінші кезең экономисттерінің пікірлері бөлініп кетті. Біреулері осы
сфераны елдің әл-ауқат деңгейін есептеуге қосу қажет деп есептесе,
екіншілері өндірістік еңбектің заттық трактовкасына негізделді және
қызметтерді экономикалық анализден толық алып тастады [17, 27 – 31 б.].
Қызмет көрсету сферасының жеке секторға шығуымен байланысты
американдық экономисттер өндірістік емес сфераны құрайтын келесідей қызмет
түрлерін бөліп көрсетті: көтерме және барлық бөлшек сауда түрлері, көлік,
байланыс, банк, қаржылық және сақтандыру қоғамының қызметтер, жылжымайтын
мүлік қызметтері, заң қызметтері, білім беру, денсаулық сақтау, мамандардың
біліктілік қызметтері әр түрлі іскерлік қызметтер, емалыс және көңіл көтеру
мекемелерінің қызметтері, жөндеу және шеберлік қызметтері, мемлекеттік,
азаматтық және әскери аппарат қызметтері және үй қызметкершінің еңбегі.
Сол кездердегі әйгілі американдық экономист Ф.Котлер қызметке
мынандай анықтама берді: Қызмет – бұл бір жақ екінші жаққа ұсына алатын
кез-келген іс-әрекет немесе игілік. Қызмет мәні бойынша сезілмейді және
жеке меншік иелігінде болмайды [11, 718 б.].
Жоғарыда аталған К.Нарибаевтың, Б.Джумамбаевтың және Б.Куницаның
теорияларын талдауға негізделе отырып, сол кезде кеңестік және батыс
экономистерініңөызмет көрсету трактовкалары арасында айтарлықтай
айырмашылықтар болды. Ол мынамен байланысты: Одақтағы қызмет көрсету
сферасы екінші ретті өызмет көрсетуші сектор ретінде қарастырылған және
экономикалық категориялар трактовкасына идеологиялық қөзқарас болды,
Батыста еркін рынок талдау болды, бұл талдау экономика құраушыларын бір
бүтінді өзара толықтырушы және өзара байланыстырушы құраушылар ретінде
қарастырылды.
Посткеңестік кезеңде отандық ғылымда қызмет терминіне алғашқы
анықтамалардың бірін Л.Ф.Сухова профессорымен берілген: қызмет – еңбектің
ерекше өнімі. Ол заттай нысанды дұрыс және тұтыну құны заттан өнімнің
тұтыну құнымен салыстырғанда сатып алу сату обьектісі, тұтыну құралы
ретіндегі еңбектің пайдалылық нәтижесінде қорытындылады. Қызметтердің
пайдалы эффектісі қандай да бір зат түрінде қызмет өндіру процесінен бөлек
болмайды, өндіру және тұтыну процесі бір сәтте болады [18, 85 б.].
Шеденов Ө.Қ. және Ильясов Д.К. қызмет көрсету түсінігіне басқа
анықтама берді, олар қызметті өндіруші мен тұтынушы арасындағы еңбек
өнімі, материалдық игіліктер және еңбектің тұтынылуы түріндегі
материалдарды, материалдарды емес сипаттағы және әлеуметтік-мәдени
бағытталған игіліктерді индивидуалды талаптарға сәйкес нақты тұтынушыларға
жеткізу қатынастарының жүйесі ретінде қарастырады.
Экономикалық сөздіктерде қызметке мынандай анықтама берілген:
Қызметтер – бұл заттай түрде емес, іс-әрекет нысанында көрсетілетін
игілік [15, 895 б.].
Қызмет мәні туралы әлеуметтік-экономикалық категория ретінде айтқанда
оның екі негізгі түрін бөліп көрсетеміз: матриалдық қызмет зат, өнім және
т.б. ретінде және таза қызмет (іс-әрекет ретінде). Материалдық қызмет
көрсеткен кезде іс-әрекет нәтижесі еңбек өніміне айналады, осы өнім
тұтынушының индивидуалды талғамы мен талаптарына сәйкес жасалады
(машиналарды жөндеу бойынша қызметтер, киім, аяқкиімді индивидуалды тігу
және т.б.). Еңбек заты қызмет өндіруші жасайтын материалды-заттық тұтыну
құны болып табылады.
Өндіруші қызмет көрсеткенде адамға оның қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін іс-әрекет түрінде әсер етеді (дәрігер, шаштараз, ұстаз
және т.б. қызметтері). Таза қызмет көрсеткенде қызмет заты мен обьектісі –
адам. Таза қызметтің атқаратын қызметі жоғарғы тәртіптегі қажеттіліктерді
қанағаттандыру – рухани, интеллектуалды, мәдени.
Қызмет көрсету рыногының тауарлы рыноктан негізгі айырмашылықтары
анықталған:
1) Рыноктық процестердің жоғары динамикалығы, сонынмен қатар қызметтердің
сапа тұрақсыздығы мен сақталмауы.
2) Аумақтық сегментация немесе қызмет көрсету сферасының өндірістік
қорларын аумақтық бекітілуі (әуе компаниялары, жолдар, ателье, мектеп
және т.б.).
3) Қызметті өндіру мен тұтынуды локальды сипаты, яғни қызмет көрсетушілер
тұтынушылардан бөлектенбейді.
4) Салынған қаражаттың тез қайтарылымына байланысты капитал айналымының
жоғары жылдамдығы, салыстырмалы көп емес салымдар және де материалды
сфера мен салыстырғанда өндірістің аз циклі.
5) Қызметтің тауар өндірісінен тәуелсіз және жиналмау сияқты
қасиеттерімен түсіндірілетін рыноктық коньюнктураның өзгерістеріне
жоғары сезімталдылығы.
6) Осы сферада шағын кәсіпорындардың болуы.
7) Қызмет көрсетушілер мен тұтынушылардың жеке бар болуын қажет ететін
қызмет көрсету процесінің спецификасы.
8) Өндірістің индивидуализациясы және жеке тұтынылуымен байланысты
қызметтерінің әртүрлілігі.
9) Қызмет көрсету бойынша іс-әрекеттің нәтижесінің анық орындалмауы.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету сферасының тауарлы-материалдық
сферадан ерекше айырмашылығы – қызметтің көрсетілуі мен тұтынылуы бір
уақытта жүзеге асырылуы және де оның сақталмауы. Қызмет көрсету сферасы
тауарлы сфераға қарағанда мемлекет тарапынан сыртқы бәсекелестерден қорғау
үшін қамқорлықты талап етеді. Байланыс, көлік, қаржы және сақтандыру,
ғылым, білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын-үй, коммуналдық шаруашылық
сияқты экономика салалары көбінесе мемлекет меншігінде [33, 89 – 96 б.].
Қызметтердің әртүрлілігі экономисттердің қызметтерді әртүрлі
факторларға негізделе отырып классификациялауына әкеледі. Американдық
экономист Стентон коммерциялық негіздегі қызметтерді он топқа бөледі:
1) Баспанамен қамтамасыз ету қызметтері.
2) Отбасыларға қызмет көрсету (пәтерді жөндеу, жинау және т.б.).
3) Демалыс және көңіл көтеру.
4) Индивидуалды санитарлы-гигиеналық қызметтер көрсету (кір жуу, құрғақ
тазарту, косметикалық қызметтер және т.б.).
5) Медициналық және басқа денсаулық қызметтері.
6) Жеке білім беру.
7) Бизнес аясындағы және басқа да білікті іскерлік қызметтер (құқықтық,
бухгалтерлік, кеңестік және т.б.).
8) Сақтандыру және қаржылық қызметтер.
9) Көлік қызметтері.
10) Коммуникация аясындағы қызметтер [12, 136 б.].
Экономист Джадд негізгі үш қағиданы бөліп, өзінің қызмет
классификациясының схемасын ұсынды:
- клиент иемденетін, бірақ жеке меншікті иемденуші құқығында
пайдаланбайтын физикалық тауарлармен байланысты қызметтер;
- клиенттің жеке меншігі болып табылатын физикалық тауарлармен
байланысты қызметтер;
- физикалық тауарлармен байланыссыз қызметтер.
70-жылдардың соңында қызмет классификациялауының белгілер құрамы
кеңейтілген және тереңдеген. Қызметтің әртүрлі компоненттерінің сезілуі мен
сезілмейтіндік түсініктері енгізілді; қызметтер индивидуалды және ұжымдық
болып бөлінді.
Қызмет көрсету сферасындағы өзгерістерді ынталандырушы факторлардың
бірі – клиенттерді тез және ыңғайлы қызмет көрсетуге ұмтылу. Ол қазіргі
технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Сондай ақ электронды
байланыс қызметті өндірушілер мен тұтынушылардың жақындауына жағдай
жасайды.
Әлемдік тәжірибеде кең тараған классификация Әлемдәк Сауда Ұйымының
шеңберінде қызмет саудасын реттеу мақсатында Тарифтер және Сауда бойынша
Басты Келісім (ГАТТ) Секретариатымен ұсынылған. Осы классификацияға сәйкес
қызмет көрсетулер Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісімнің (ГАТС) 12
секторына бөлінген:
1) Іскерлік (коммерциялық) қызметтер.
2) Пошта және электробайланыс қызметтері.
3) Құрылыстық және олармен байланысты инжинирингтік қызметтер.
4) Сауда және дистрибьютерлік қызметтер.
5) Білім беру аясындағы қызметтер.
6) Қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметтер.
7) Сақтандыруды қосатын қаржылық қызметтер.
8) Денсаулық сақтау және әлеуметтік аясындағы қызметтер.
9) Туризм және саяхатпен байланысты қызметтер.
10) Демалысты, мәдениет және спортты ұйымдастыру аясындағы қызметтер.
11) Көлік қызметтер.
12) Жоғарыда келтілілмеген басқа да қызметтер, сонымен қатар кәсіпкерлік
іс-әрекетке байланысты басқа да қызметтер [10, 283 б.].
Қызметтерді классификациялауда басқа тәсілдер де қолданылады.
Әлеуметтік мәні бойынша және функционалды мәні бойынша классиикациялауды
бөліп көрсетуге болады.
К.Маркс бойынша қызметтер мен тауардар құнын анықтаудың
классификациялық нысанына сәйкес барлық қызметтерді үш ірі блокка бөлуге
болады (Сызба):
1) Өндіріс, тұтыну сферасындағы қызметтер (құрылыс, көлік,
телекоммуникациялық және т.б.).
2) Іскерлік қызметтер (сауда, қаржылық, сақтандыру және т.б.).
3) Әлеуметтік сфера қызметтері (денсаулық сақтау, білім беру, басқару
және т.б.).
Бірінші топқа тауар құнын құруға қатысатын қызметтер: А-Т-А. Екінші
топқа құны қарапайым (жай) ақша айналымы жолымен құрылатын қызметтер: А-А.
Үшінші топқа әлемдік тәжірибеде, әсіресе мемлекет функциясындағы тұрақты
экономикалық өсу үшін және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін маңызды
қызметтер кіреді. Осы топтағы қызмет көрсету коммерциялық емес болады және
келесідей түрде А-Т ие болады [10, 286 б.].
Сызба 1 Қызмет көрсету классификациясы
ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ СФЕРАСЫ
Өндірістік қызметтер Іскерлік қызметтер Әлеуметтік қызметтер
Білікті қызмет Білікті қызмет Білім беру қызметтері
Лизингтік қызмет Есептегіш техника Денсаулық сақтау
Пошта және қызметі қызметтері
электробайланыс қызметі Жылжымайтын мүлікпен Мәдениет қызметтері
Құрылыс қызметі байланысты қызметтер Мемлекеттік емес
Қоршаған ортаны қорғау Қаржылық делдал ұйымдардың, діни және
қызметі аясындағы қызметтер қоғамдық бірлестік
Туристік қызмет Сауда қызметтері
Көлік қызметі Басқалары Басқару және қауіпсіздік
Басқалары жүйесінің қызметтері
Басқалары
1.2 Сапа – қызметтің тиімділігін бағалау жүйесінің негізгі көрсеткіші
ретінде
Рыноктың экономикада сапа мәселесінде үлкен көңіл бөлінеді. Бұл
бәсекелік ортаның болуымен негізделеді. Сонымен қатар әлемдік тәжірибеде
анықталған сапа стандарттары пайдаланылады, және де оларды бақылау үшін
арнайы ұйымдар құрылған, оның жұмыс істеу бағдарламалары жасалады. Қазіргі
кезде әлемдік тәжірибеде стандарттау және сертификаттау мәселелері бірінші
орынға шығады. Мысалы, Дүниежүзілік сауда ұйымы (ВТО) әртүрлі аспектілер
бойынша стандартизацияның нормативті иструментариін ұсынды, ол болса осы
ұйым мүшелері үшін стандартизацияның ролін көтереді.
Қазіргі жағдайларда сапа жүйесіне осы сертификат өнімді жеткізуге
контрактісін толтыру үшін шешуші фактор болып табылады.
Стандарттау бойынша ұлттық ұйымдардың федерациясы болып табылатын
стандарттау бойынша халықаралық ұйым (ИСО) бар және ол халықаралық
стандартты жасауды жүзеге асыратын және мүше ұйымдардың эксперт өкілдерінен
тұратын техникалық комиттеттерден құралады. 2002 жылдың соңы бойынша ИСО-ға
161 мемлекет мүше болды.
ИСО-ның 9001 сериясының стандарттары сапа жүйесін бағалау бойынша
келісілген шарттарына жақындау, соынмен қатар қызметті өндірушілер мен
тұтынушылардың арасындағы қатынастарды белгілейді. Басқаша айтқанда, ИСО
стандарттары тұтынушыға бағытталған 9001 сериясындағы стандарттары
негізіндегі сапа жүйесінің басты мақсаты – тапсырыс беруші талап ететін
қызмет сапасын қамтамасыз ету және оған кәсіпорын сапалы қызмет көрсете алу
қабілеттілігін дәлелдеу [44].
Сапаның артуы өндіріс тиімділігінің өсуіне жасайды, ол болса
шығындардың азаюына және рынок үлесінің көбеюіне әкеледі.
Сапа қызметтің барлық жақтарының тиімділігін сипаттайтын кешенді
түсінік: стратегияны жасау, маркетингті және өндірісті ұйымдастыру және
т.б.
Рыноктық экономикалық жүйе жағдайындағы қызмет көрсетулердің сапасы
тікелей олардың белгілі бір рынокта, белгілі бір уақытта бәсекелік
қабілеттілігін анықтайды. Сондықтан көрсетілген қызметтің тиімділігін
бағалауда олардың бәсекелік қабілеттілік, және де әрине сапа мәселесіне аса
көңіл бөлу керек.
Көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру материалды, еңбек және қаржы
ресурстарын үнемдеуден байқалады және осы сфера кәсіпорындар жұмыстарының
сандық көрсеткіштерінен көрінеді. Бұл жерде айтарлықтай ролді қызмет
сапасына ғана емес, клиенттердің психологиялық қабылдауына әсер ететін
қызмет көрсетудің мәдениетіне де береді. Сонымен қатар қызмет көрсету
мәдениеті қызметті тұтынушылардың қалауын максималды қанағаттандыруға
негізделген, ол болса қазіргі кездегі талаптарға сай кадрларды жоғары
деңгейде білікті дайындаумен, қазіргі өмірде тұтынушы үшін қолайлы
жағдайларды құру және клиенттерге жұмысшылармен сыпайы қызмет көрсетілуімен
қамтамасыз етіледі.
Қызмет көрсету сапасы қызмет көрсету кезінде уақытты оңтайлы (үнемді)
пайдаланумен қатар ғимараттың эксплуатациялық сипаттамаларын, құрал-
жабдықтардың технологиялық сәйкес болу деңгейі пресоналдың жұмыс
әдістерінің прогрессивтілігінің және олармен қызмет көрсету ережелерін және
тәртәп нормаларын ұстануды да қосады.
Қызмет көрсету сапасын бағалауда қызметті өндірушілермен көрсетілетін
қызметтерді анықталған сферада қызмет көрсету бойынша белгіленген
стандарттар, нормалар және ережелерге сәйкес қасиеттермен қамтамасыз ету,
тұтынушы талғамы мен талаптарын қамтамасыз ету дәрежесі де ескеріледі. Яғни
қызметті тұтынушы үшін клиент талаптарын толық қанағаттандыратын қызмет
айтарлықтай сапалы болады. Әр тұтынушының индивидуалды ерекшеліктерін
ескеру мүмкіндіктеріне ие шағын және орта кәсіпорындар үстемдік етеді.
Басқаша айтқанда, қызмет көрсету сапасын анықтауда өндірістік және
тұтынушылық қасиеттерінің толық сәйкестігін бағалау кешенді тәсілді талап
етеді. Сапаны бағалау көрсеткіштері тұрмыстық қызмет көрсету сферасындағы
жөндеу кепілдігі, қоғамдық тамақтанудағы тамақтың калорийлігі (қуаттылығы),
коммуналды шаруашылықтағы профилактикалық жұмыстардың деңгейі мен дер
кезінде жүргізілуі, көлікті техникалық тексеру кезеңділігі және оның
нәтижелілігі, саудадағы қызмет көрсету мәдениеті және т.б.
Тұтынушылармен көрсетілетін қызметтердің сапасын бағалау қызмет
көрсету құнын анықтауда маңызды құраушы болып табылады. Бұл қызметті
тұтынушының оның жеке талаптарын сәйкес келетін қызметтер үшін төлеуі мен
байланысты, ал осы тауар өндірісінде ескерілмейді.
Сонымен қатар қызметтің белгілі бір деңгейі өндіруші мен өндірісті
жобалау және ұйымдастыру сатысында негізін салған. Осы жоспарланатын сапа
деңгейі құрал-жабдықтардың жетілу дәрежесінде, соңғы технологиялық
процестер мен амалдарын пайдалануда және кадрлардың біліктілік деңгейінен
байқалады [20, 55 – 57 б.].
Қызмет көрсетудің сапасы бір жағына жеткізуші кетірген шығындар
деңгейімен анықталады, бірақ соңында тұтынудың нақты жағдайларына тәуелді
және қызмет көрсетудің сапасы өнім жөнінде тек қана әр индивидуалды
жағдайдағы қызметті тұтыну процесі біткен кезде ғана айтуға болады. Осылай
тұтынушылардың сапаны субьективті бағалауы қызмет көрсету сапасының
обьективті қасиеттерінің жиынтығына әсерін тигізеді. Сонымен қатар сапаның
тұтынушылық бағасы экономикалық даиу деңгейін, тұтынушының әлеуметтік
дәрежесін оның табысын, мәдениетін, отбасылық жағдайын қосатын қоғамдық
өмірдің көптеген факторлардың әсерінен құрылады. Қоғамның әлеуметтік
эконмикалық дауымен тұтынатын қызметтерге талаптардың саны артады, сонымен
бірге еркін бәсеке шарттары тұтынушыға тиімді талдау мүмкіндігін береді,
бұл болса тұтынуышлар жабдықтаушыларға қызмет көрсетулер ассортименті мен
сапасын жақсарту шарттарын ескерткізеді.
Қызмет көрсетудің сапа деңгейін анықтаушы фактор технологиялық
процестердің жетілдірілуі арқылы ертеректе ұсынылған қызметтерден асып
түсетін қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуын ынталандыратын ғылыми
техникалық прогресс болып табылады.
Жоғарыда қарастырылғанға сәйкес қызмет көрсетудің сапасын анықтайтын
үш негізгі көрсеткіштер топтарын бөліп көрсетуге болады. Бұл жұмыстар және
қызметтердің өндірістік-техникалық сапасының, тұтынушылық сапасының және
өндірістік тұтынушылық сапаны бағалау көрсеткіштері. Көрсеткіштердің
бірінші тобы әртүрлі қызмет түрлерін көрсету ерекшеліктеріне тәуелді және
сенімділік, ұзақтылық, стандарттарға, эстетикалы, экономикалық және
патентті-құқықтық нормаларға сәйкес болуы сияқты параметрлерді қосады.
Екінші топ көрсеткіштеріне аумақтық сипат бойынша халықты қажетті әр жақты
қызмет көрсетудің минимумы кіретін ұсынылып отырған қызмет көрсетудің
ассортименті және қызмет көрсету сапасын субьективті тұтынушылық бағалау
жатады. Үшінші топ алғашқы екі топтың синтезі болып табылады және қызмет
көрсетудің көлемі сияқты көрсеткіштерден байқалады. Қызмет көрсету
көлемінің артуы ұсынылып отырған қызметтер ассортиментінің кеңеюі және
тұтынушылар сұранысын қанағанттандырудың әсері болып табылады.
Сонымен қызмет көрсету түсінігі екі маңызды құраушылардан тұрады –
процесс және нәтиже. Нәтиже болып орындалған жұмыс табылады. Қызмет көрсету
процесі бірнеше кезеңдерге бөлінеді: қажетті ресурстармен қамтамасыз ету,
қызмет көрсету процесін бақылау және бағалау, жүзеге асрылудың
технологиялық процесі.
Жоғарыда келтірілген қызмет көрсету сапасын бағалау сипаты есебінен
осы кезеңдерді қарастырайық.
Ресурстармен қамтамасыз ету кезеңі мысалы, ғимарат сатып алу (құрылыс
немесе жалға алу), оны құрал жабдықтармен жабдықтау, қажетті кадрларды
талдау және т.б. Технологиялық процес көрсетілетін қызмет түрлеріне құбылып
тұрады. Мысалы, жүк тасымалдаудың технологиялық процесіне тауарды қабылдау
және тиеу, жүктің бүтін сақталуын, белгіленген жерге жеткізу және түсіру.
Осы кезең қызмет көрсету нәтижесі ретінде жұмыс сапасын қамтамасыз етеді.
Қызмет көрсету кезеңінің құрауышлары әртүрлі болуы мүмкін, бірақ
міндетті түрде оған қызмет көрсетушінің тікелей тұтынушымен байланысындағы
іс-әрекеті негізделетін қызмет көрсету процесін қосады.
Қызмет көрсету сапасы қызмет көрсетуші персоналдың біліктілік және
этикасына байланысты қызмет көрсету процесінің сипаттамаларына және қызмет
көрсету жағдайының сиаптына тәуелді. Соңғылары қызмет көрсету процесінедегі
тұтынушыға әр әсер етеін факторлардың жиынтыңынан тұрады.
Қызмет көрсетудің бәсекелік қабілеттілігін тауардың бәсекелік
қабілеттілігін бағалаудан айтарлықтай ерекшеленеді. Егер тауардың бәсекелік
қабілеттілігін анықтауда көңіл тауарға, оның сапа және тұрақтылығына,
тауардың жаңалығы және қалыптасқан имиджіне, ақпарттануы мен бағасына
бөлінсе, онда қызмет көрсетудің бәсекелік қабілеттілігін анықтау обьектісі
қызмет көрсетушінің іс-әрекеті және қызмет көрсету процесінің сапасын
бағалау болып табылады. Сонымен қатар клиенттің өзі қызмет сапасын қызметті
тұтыну орнында бағалайды, сондықтан қызмет сапасы ең алдымен клиент
талаптарына сай болу керек. Көрсетілетін қызмет сапасын бағалауда маңызды
орынды уақыт фактор, қызмет көрсету уақыты (қазіргі кездегі жүкті
тасымалдау, тапсырысты орындау уақыты, туристік саяхаттың ұзақтығы).
Қызмет көрсету сферасының айырмашылығын ескере отырып, осы сектордың
бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың тағы бір ерекшелігі. Қызмет көрсету бір
реттік сипатқа ие болғандықтан (дәрігер немесе заңгерлік кеңес беру, дәріс
беру), клиент қызмет нәтижесін субьективті бағалайды және өзінің пікірін
басқаларға жеткізеді. Тұтынушылардың субьективті пікірлерін қосқанда қызмет
көрсетуші имиджін және оның қызметінің бәсекге қабілеттілігін обьективті
бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен міндетті серртификаттауға тиісті
қызметтер тізімі белгіленген. Бұл тізім ертеректе 3 000 өнім мен
қызметтерден тұрса, қазіргі кездегі соңғы басылымы 600 тауарлар мен
қызметтерден құрылған. Сонымен қатар топтама мәселелер де бар. Шетел
шаруашылық субьектілер көрсететің қызметтерді қосқанда көрсетілетін
қызметтер сапасы жөніндегі бақыланбайтын жағдай орын алып отыр.
Сертификаттау бойынша органдардың іс-әрекетін бақылау жоқ, сертификаттау
бойынша органдағы бағалық саясат бақыланбайды.
Мысалы, Республика рыногында 60 пайызына жуығы сертификатталмаған
өнімдер мен қызметтер бар. Соңғы уақытта Қазақстан Республикасының
мемлекеттік стандарттары бекітілді, олар болса жаңа өлшеуші және байқау
техникасын ендіру үшін кәсіпорынды дамыту үшін тежеуші болды. Стандарттарда
кәсіпорында айтарлықтай экономикалық шығындар әкеліп қана қоймай, сонымен
қатар оларға қауіпсіздік техникасын, қоршаған ортаны қорғауға, өнімнің жаңа
түрлерін игеруге жағдай жасауға мүмкіндік бермейтін процедуралар
қарастырылған. Мысалға, кәсіпорындар жаңа өлшеуіш техниканың біреуін сатып
алып, оны қоя салады. Себебі жабдықтарды аттестаттау жабдықтың бағасынан
бірнеше есе қымбет, сонымен қатар 2002 жылы Республикада жабдықтарды
метрологиялық аттестаттау мүлдем тоқтап қалды.
Көп жағдайда қамтамасыз етілуге келмейтін өнімді маркілеу бойынша
стандарттағы талаптарда белгілі бір қарама қайшылықтар бар.
Осы уақыттар егер жабдық аттестаттан өтпесе және өнімді маркілеу
стандарттарына сай келмесе кәсіпорындарды тексеру кезінде мемлекеттік
бақылау жоғарғы айып пұл санкцияларын салады.
Сертификаттау бойынша органдарды аттестаттауға кеткен шығындар
аккредитаттаудың аттестаты қызмет ететін уақытында қайтарылмайды (стандарт
бойынша үш жыл), ол болса өнімді сертификаттау бойынша қызмет құнының
қымбаттауына әкеледі. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінде аттестаттың
қызмету ету уақыты бес жыл.
Осының бәрін қорытындыласақ, қызмет көрсету кәспорындарының сәтті
дамуы және жақсы техника технологиялық жаңа жабдықтармен қамтамасыз ету,
яғни осы кәсіпорындардың дамуы үшін кейбір стандарттардың мазмұнын өзгерту
кейде тоқтатылуы тиіб. Республиканың қызмет көрсету сферасы ескі сапалы
жағдайдан жаңасына көшу сатысында. Бұл көшу өндірісті ұйымдастыру мен
қызмет сапасын қазіргі бағалау критерияларымен, қызмет ассортиментін
кеңейтумен, бәсекенің өсуі және жаңа рыноктарды игеру, ғылыми-техникалық
прогресс нәтижелерін ендіру тәсілдерімен сипатталады, бұл қызмет сферасының
тиімділігіне өскен талаптарына сәйкеб.
Отандық өндірушілерді қолдау және қызметтер мен тауарлар сапасын
арттыру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мен 2001-2005 жылдарға
Сапа Республикалық бағдарлама бекітілді [4].
Берілген бағдарламалардың негізгі мақсаттары мен міндеттері:
- қызмет көрсету және өнімнің сапасын мемлекеттік басқаруды құқықтық
қамтамасыз етуді жетілдіру;
- басқару формалары мен әдістерді жетілдіру;
- отандық өнімдердің, қызметтердің бәсекелік қабілеттігін аттыруға
бағытталған ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін ендіру;
- өнімнің, қызметтердің сапасы мен бәсекелік қабілеттілігі аясында
нормативті-құқықтық ақпараттық қамтамасыз ету;
- тауаулар мен қызметтерді сертификаттаудан сапа жүйесін сертификаттауға
өту;
- стандарттау, метрология және сертификаттау аясында кадрларды дайындау;
сапаны арттыру аясында шараларды ұйымдастыру және үгіттеу.
Осы бағдарламаны жүзеге асыру төмендегілерді қамтамасыз етеді:
- отандық және халықаралық стандарттар негізінде сапаны қамтамасыз ету
және қазіргі кездегі басқару әдістерін кеңінен ендіру;
- тауарлар мен қызметтердің жаңа бәсекеге қабілетті түрлерін жасау,
экспорттың дамуы және өндіріс көлемінің кеңеюі;
- отандық тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерді бәсекеге қабілетті
қызметтерді шығаруға ынталандыру;
- тауардың барлық түрлерінің тұтыну қасиеттерінің жақсаруы, мемлекетте
көрсетілетін сапасын арттыру, жаңа жұмыс орындарының құрылуы;
- халықты және рынокты сапасыз және зиян тауарлар мен қызметтерден
қорғау;
- қоршаған ортаны қорғау.
Осылай, көрсетілетін қызмет сапасының көрсеткіші қызмет көрсетуші
жұмысының тиімділігін бағалауда маңызды мәнге ие. Қызмет сапасы қызмет
көрсету ассортиментін әрі қарай кеңейту және қызмет деңгейін арттыру
бағыттарын істететін тұтыну сұранысына әсерін тигізеді [4].
1.3 Қызмет көрсету рыногын реттеудің әлемдік тәжірибесі
Қазіргі уақытта әлемнің барлық елдері ұлтаралық саудаға тартылған,
негізгі айырмашылығы сыртқы сауда айналыс көлемдері болып табылады.
Жаһандану процесі мен рынокты либеризациялау процестерін ескере отырып,
жүзеге асырылып жатқан әлемдік қызмет көрсету рыногын реттеу механизмін
қарастыру қажет. Бұл мәселе мемлекет ішінде болып жатқан процестерге
халықаралық ұйымдар мен институттардың әсер етуіне байланысты ерекше
қызығушылық танытады.
Қызмет көрсетудің халықаралық саудасы әлемдік экономиканың маңызды
сфералардың бірі ретінде міндетті түрде Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарының
нормалары мен ережелеріне сәйкес реттеледі [24, 198 б.].
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының (ВТО) негізгі қызметтері:
- әржақты сауда келісімдерінің орындалуын бақылау;
- әржақты сауда келіссөздерін өткізу мен ұйымдастыру;
- сауда дауларын шешуге қолдау жасау;
- халықаралық сауда мен мүше мемлекеттердің сауда саясатының дамуын
бақылау;
- техникалық және персоналды оқытуда көмек көрсету;
- сауда саясаты мәселелері бойынша басқа халықаралық сауда ұйымдарымен
ынтымақтастық [5, 202 б.].
Осы қызметтерді орындау үшін Дүниежүзілік Сауда Ұйымы сәйкес құрылым
мен атқарушы ұйымдарға ие. Дүниежүзілік Сауда Ұйымының мемлекеттері туралы
келісімдер жиынтығы негізінде халықаралық сауда жүйесі реттеледі. Бүгінде
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы тауарлар, қызметтер және интеллектуалды меншік
құқықтарының әлемдік саудасын халықаралық саудадағы келісілген
мемлекеттердің қағидаларын жүзеге асыру және әлемнің көптеген
мемлекеттерінің қатысуымен Дүниежүзілік Сауда Ұйымы жүргізетін іс-шаралар
кешені арқылы реттейтін басты халықаралық ұйым болып табылады.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымы шеңберіндегі халықаралық сауда жүйесі
төмендегідей негізгі қағидаларға сүйенеді:
- дискриминациясыз сауда – мүше мемлекеттер қандай да бір басқа мүше
мемлекетке Дүниежүзілік Сауда Ұйымының барлық қалған мүше елдеріне
ұсынған сауда режимінен асып түсетін режимді ұсынбау керек, сонымен
қатар, өздерінің ұлттық тауарлар мен қызметтерге ішкі рынокта шетел
рыноктарының режимінен асып түсетін режимді ұсынбау керек;
- халықаралық сауданы әржақты либерализациялау – халықаралық сауда
жолында тосқауылдарды азайту бойынша көпжақты келіссөздер жүргізу;
- Дүниежүзілік Сауда Ұйымының ережелерінің негізінде ғана импортты
шектеу шараларын жүргізу – мүше мемлекеттерінің протекционизмді
пайдаланудан сауда саясатының құралы ретінде бас тарту;
- сауда саясатының болжамдылығы – белгіленген ережелерге сәйкес сауда
саясатын өткізу және өзіне міндеттерді қабылдаған біржақты біржақты
бұзуды болдыртпау;
- бәсекенің әрекеттесуі – мүше мемлекеттердің демпинг, экспорттық
субсидия және т.б. сияқты сауда саясатының әділетсіз әдістерін
пайдаланудан бас тартуды білдіретін Дүниежүзілік Сауда Ұйымының
қағидасы [27, 101 б.].
Осы мақсаттарда Дүниежүзілік Сауда Ұйымы шеңберінде сауда саясатын
тексеру механизмі жұмыс істейді - Дүниежүзілік Сауда Ұйымының талаптарына
сәйкес келуін анықтау және оларды бұзылуын жою бойынша ұсыныстарды шығару
мақсатында Дүниежүзілік Сауда Ұйымы Секретариатымен мүше мемлекеттердің
сауда саясатын бөлшектеп талдау.
Дүниежүзілік Сауда Ұйымының іс-әрекеттерінің жаңа бағыты өсу және даму
процестерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қоршаған орта мәселелері
және әлемдік сауда байланыстарын, сонымен қатар өсіп жатқан әлемдік қызмет
көрсету айналысын зерттеу болып табылады. Соңғысы қызмет көрсетуді
реттеудің халықаралық механизмдерін құруға алып келді. Бұнда айтарлықтай
маңызды бағыт қызмет саудасы бойынша Басты келісім (ГАТС) шарттарын орындау
бойынша жұмыстар болып табылады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) әлемдік рыноктардағы
қызмет саудасын реттейтін және Дүниежүзілік Сауда Ұйымының мүше
мемлекеттерінің, басқа да мемлекеттердің ұлттық құқықтық жүйелерінің
дамуына әсер ететін әржақты құқықтық жүйенің негізін құрайтын принциптері
бар.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім қазіргі кезде әлемдік қызмет
саудасын реттеу аясындағы басты халықаралық құжат болып, олардың
көрсетілетін қызметі ретінде қызметтер саудасының кез келген салалық
бағыттары мен сервистің барлық түрлерін қоса олардың саудасын анықтайды,
бірақ қызмет тасымалы кіммен орындалатын басқару функциясымен шақырылған
қызметтерді қоспайды, сонымен қатар қызмет саудасы сферасындағы келесідей
қағидаларға ие:
- дискриминациясыздық: ішкі рынокта резидент емес қызметтердің ұлттық
режимін ұсыну;
- транспоренттілік: мүше мемлекеттер Дүниежүзілік Сауда Ұйымының барлық
мүше мемлекеттерге қызмет саудасына қатысты барлық жаңа реттеу
ережелерін жариялау және мерзімді басылымдарда басып шығару керек;
- дамушы мемлекетердің халықаралық қызмет саудасына дамушы мемлекетердің
белсенді қатысуын қамтамасыз ету.
Сонымен қатар Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) халықаралық
сауда аясындағы Тарифтер және сауда бойынша Басты Келісімнің (ГАТТ) негізгі
келісімдерін қатынастардың жаңа сегментіне қызмет саудасына таратады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) ерекшелігі мемлекеттердің
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енудің бірінші кезеңінде қызмет саудасы
аясындағы жағдайын бекіту және қызмет саудасын либерализациялау туралы
келіссөздер жүргізу [27, 146 – 158 б.].
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) мемлекетаралық
экономикалық қатынастар кешеніне таралады. Қызмет Саудасы бойынша Басты
Келісім (ГАТС) халықаралық қызмет айырбасымен қатар қызметті жасайтын
сыртқы тауар саудасын (кинофильм, дыбыс жазу, кітаптар, компьютерлер және
т.б.), капиталдың жылжуын реттеуді қарастырады.
Қызмет Саудасы бойынша Басты Келісім (ГАТС) нақты әлемдік қызмет
саудасы сферасында мемлекет міндеттемелерін анықтаса да, келісімде қызмет
экспорты мен импорты түсінігі келтірілмеген. Бұның орнына қызмет саудасы
түсінігі қолданылады. Негізінде қызметтер кеден шекарасынан өтпейді. Осыдан
сыртқы тауар және қызмет саудаларын реттеу тәсілдері ерекшеліктері ағып
шығады. Мысалы, егер сыртқы тауар кеден тарифтерінің ставаларын
(қойылымдарын), сандық шектеулерді және басқа тарифтік емес шаралармен
реттелсе, сыртқы қызмет саудасын қызмет секторын ішкі реттеу құралдары
ретінде пайдаланатын әртүрлі шектеулер қолданылады. Бұл шектеулер көбінесе
отандық қызмет көрсетулерді шетел бәсекелестерінен қорғау қажеттілігіне
байланысты. Басқа шектеулерді әлемдік тәжірибеде тұтынушы (мысалы, қызмет
сапасы, мәдени дәстүрлерге сәйкес болуы және т.б.), мемлекеттің (төлем
балансының теңдігін және қаржы жүйесінің бүтіндігін ұстап тұру)
қызығушылықтарын қамтамасыз етумен байланысты.
Бұл шектеулерді шартты түрде сандық және сапалық түлеріне бөлуге
болады.
Сандық шектеулер көмегімен әлемдік тәжірибеде берілген қызмет
секторында шетелдік компонент үлесі реттеледі – қызмет көрсетушілердің
санын, көрсетілетін қызмет көлемін шектеу, коммерциялық іс-әрекеттің заңдық
нысанына арнайы талаптар және т.б.
Сапалы шектеулер іс-әрекетті лицензиялау техникалық стандарттарды
ұстану бойынша талаптар және т.б. арқылы қызмет көрсетудің сәйкесінше
сапасын қамтамасыз ету үшін қолданады.
Қызмет саудасындағы кез келген шектеулер қандай да бір қызмет
көрсетуді қатысты арнайы талаптармен бекітетін заңнамалық, әкімшілік
актілер және процедурлар түрінде қолданылады. Қызмет саудасындағы
шектеулерге қатысты актілер мен процедуралар Қызмет Саудасы бойынша Басты
Келісімде (ГАТС) іс-шаралар деп аталады, олар:
1) орталық, аймақтың немесе жергілікті үкіметтермен және билігімен
жасалады;
2) мемлекттік емес органдармен орталық, аймақтық немесе жергілікті
үкіметтер және биліктеріне тапсырған өкілеттіктерді орындауда
жасалады.
Қызмет көрсетудің қандай да бір тәсілін таңдау ұлттық рынокқа шетелдік
жабдықтаушылардың кіруін реттеу шараларын анықтауда шешуші мәнге ие:
осындай шаралар қызметтің әр секторында қызметті жабдықтау тәсіліне тәуелді
ерекшеленеді. Мысалы, қызметтердің трансшекарасын саудада реттеу тауар
саудасының реттеу тәсілдерімен жүзеге асырылады (сандық шектеулер, тарифтер
және т.б.), коммерциялық қатысу кезінде ішкі рынокта шетелдік
жабдықтаушылардың іс-әректтерін шектейтін арнайы іс-шараларды қабылдау
арқылы реттеу.
Қызметтер Саудасы бойынша Басты Келісім Дүниежүзілік Сауда Ұйым
шеңберінде қызмет саудасы қызметтің жабдықталуы ретінде анықталып, төрт
негізгі тәсілдермен көрсетіледі:
1) трансшекаралық сауда – қызметті жабдықтаушы мен тұтынушы
мемлекеттік шекараның әржақтарында орналасқан, бұл жағдайда қызмет
кедендік шекарадан физикалық емес нысанды өтеді;
2) шетелден тұтыну кейбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz