Компанияның баланс өтімділігін талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСТЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, БАЛАНС БАПТАРЫНЫҢ ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері ... ...7
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері ... ... ... .12
1.3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. КОМПАНИЯНЫҢ БАЛАНС АКТИВТЕРІНІҢ ЖӘНЕ АКТИВІНІҢ ҚҰРАСТЫРЫЛУ КӨЗДЕРІНІҢ ҚҰРАМЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ...21
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 21
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3. КОМПАНИЯНЫҢ БАЛАНС ӨТІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Меншікті капиталды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2 Қатыстырылған капиталды талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.3 Баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
1. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСТЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, БАЛАНС БАПТАРЫНЫҢ ӨЗГЕРІСКЕ ҰШЫРАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері ... ...7
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері ... ... ... .12
1.3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2. КОМПАНИЯНЫҢ БАЛАНС АКТИВТЕРІНІҢ ЖӘНЕ АКТИВІНІҢ ҚҰРАСТЫРЫЛУ КӨЗДЕРІНІҢ ҚҰРАМЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ...21
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 21
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3. КОМПАНИЯНЫҢ БАЛАНС ӨТІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Меншікті капиталды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
3.2 Қатыстырылған капиталды талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.3 Баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. ТЫНЫШПАЕВ атындағы
ҚАЗАҚ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
Экономика ФАКУЛЬТЕТІ
Есеп және аудит кафедрасы
522440 Есеп және аудит
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д, профессор
___________Т.Б. Баяхметов
______________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Компанияның баланс өтімділігін талдау
(ҚККА бойынша 2007ж. 14 ақпанда № 265 бұйрығымен бекітілген)
Диплом жұмысын орындаушы:
Даутбаева Б.Е.
Ғылыми жетекші:
Тогатаева А.С.
Норма-бақылаушы:
Ашимова А.А.
АЛМАТЫ-2007
АННОТАЦИЯ
На тему Анализ ликвидности баланса компании
Содержание дипломной работы раскрыто в трех главах.
В первой главе рассмотрены общие вопросы понятия бухгалтерского
баланса и типы изменений баланса.
Во второй главе раскрыты вопросы анализа динамики состояния и
содержания активов и источников их образования.
В третьей главе проведен анализ ликвидности баланса компании.
Дипломница
Даутбаева Б.Е.
Научный руководитель Тогатаева А.С.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Бухгалтерлік баланстың мәні мен мазмұны, баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері ... ...7
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері
... ... ... .12
1.3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2. Компанияның баланс активтерінің және активінің құрастырылу көздерінің
құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 21
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
3. Компанияның баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Меншікті капиталды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .41
3.2 Қатыстырылған капиталды талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы
белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Мысалы,
О.В. Ефимова өтімділік деп -"кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі", - деп жазады . Дәл осынысымен,
оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілетілігінен өзгешеленеді. И.Т.
Балабанов та өтімділікке осы сияқты анықтама береді: "шаруашылық
субъектісінің өтімділігі, - ол оның өзінің борыштарын тез өтеу
қабілеттілігі , егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін
өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын
болып саналады". Бұл тұжырымдама жоғарыда айтылған төлем қабілеттілігі
тұжырымдамасына өте ұқсас. Олардың айырмашылығы пайдаланатын
көрсеткіштер мен есептеу әдістерінде. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік
- бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен
жылдамдығы. Профессор Н.П. Кондраков өтімділік деп - "материалдық және тағы
басқа құндылықтардың сатылу және олардың ақша қаражаттарына айналу
мүмкіндігін айтады". Ағылшын авторларының "Бухгалтерлік талдау деген"
еңбегінде "фирманың өтімділігі - бұл оның барлық қажетті төлемдерін,
олардың төлеу уақыты келгенде, жабу үшін өз активтерін ақшаға айнаддыру
қабілеттілігі" деп көрсетілген. "Өтімді" сөзінің өзі дейді олар "ақшаға
оңай айналатын" деген ұғымды білдіреді . Профессор В.В.
Ковалев: "кдндай да бір активтің өтімділігі ол оның ақша
қаражатына түрлену, айналу қабілеті", - дейді. Ол "өтімділік
дәрежесі, оның түрлену уақыты жүзеге асырылатын уақыттың ұзақтығымен
анықталады, уақыт қысқа болған сайын, осы активтің өтімділігі жоғары
болады", - деп жазады (21). Бұл қорытынды профессор А.Д. Шереметтің
қорытындысымен үндес: "Берілген актив ақшаға айналу үшін уақыт неғұрлым аз
керек болса, соғүрлым оның өтімділігі жоғары". Өтімділіктің екінші
тұжырымдамасымен келісе отырып біз, өтімділік кәсіпорынның міндеттемелерін
ақшаға айналу уақыты міндеттемелерін өтеу уақытымен сәйкес келетін
активтерімен жабу дәрежесімен анықталады деп сан-аймыз. Осы айналу
қаншалықты тез жүруіне кәсіпорынның төлеу қабілеттілігі мен несие беру
қабілеттілігі тәуелді болады. Басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорынның
өтімділігі өзінің міндеттемелерін уақыты келгенде төлеу үшін, қолда бар
қаражаттарды (активтерді) тезірек жүмылдыру мүмкіндігінде жатыр. Өтімділік
кәсіпорын-ның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен
міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты
бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнін-де
баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні - активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда.
Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі
жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің
төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты
қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша
болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық
елдерде осыны қолданады.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан тұрады.
1. Бухгалтерлік баланстың мәні мен мазмұны, баланс баптарының
өзгеріске ұшырауы
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері
Стандарт сөзі ағылшын тілінен аударғанда үлгі, норма деген мағынаны
білдіреді. Ал бухгалтерлік есеп стандарттары дегеніміз кәсіпорындағы есеп
жұмысын дұрыс жұргізудің және құжаттарды дұрыс толтырудың ережесі болып
табылады. Әрбір осындай ереже бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдерін,
мәні мен мағынасын және терминологиясын анықтайды. Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп беру стандарттарының қайқайсының болмасын өз мақсаты,
қолданылу аясы (орны), анықтамасы, қолданысқа (күшіне) еңген уақыты және
мазмұны болады.
Мақсаты. Бұл бапта стандарттың қандай мақсатқа арналып шығарылғандығы
және есеп мәселелері қысқаша баяндалады.
Қолданылу аясы (орны). Стандарттың пайдаланылатын жерлері мен қандай
жағдайда (жерлерде) қолданылмайтындығы осы бапта жазылады.
Анықтамасы. Стандарттағы келтірілген негізгі терминдерге түсініктеме
берілетін бап болып табылады.
Қолданысқа (күшіне) еңген уақыты. Стандарттың қай уақыттан бастап
күшіне енетіндігі осы бапта жазылады.
Мазмұны. Бұл бапта кәсіпорынның есеп саясатына түсінік беріледі.
Кей кездерде стандарттың қосымшалары да жарыққа шығуы мүмкін. Бұл
қосымшада жаңа стандарттың басқа қай елдерде қолданылғандығы жазылып және
оған қоса мысалдар берілуі мүмкін. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру
стандарттары халықаралық және ішкі болып екі түрге бөлінеді. Халықаралық
стандартты қаржылық есеп беру стандартын дайындаудың (жасаудың) халықаралық
комитеті жасап шығарады. Ал ішкі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру
стандарттары әр елде бухгалтерлік есепті жүргізу үшін, сол елдің ішінде
жасалынады. Бұл жоғарыда аталған халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты
мен ішкі бухгалтерлік есеп стандартының арасында тікелей байланыс болуы
қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын дайындау (құру) барысында
әрбір елдердегі тәжірибеде кездескен мәселелер жан-жақты талданып, оны шешу
жолдары іздестірілетін болса, әрбір ел өзінің ішкі бухгалтерлік есеп
стандартын жасауы (құруы) барысында халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарын негізге алады. Бүкіл әлемдегі елдерде қаржылық есеп беруде
қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін бір ізге салуға
(унификациялауға) қол жеткізу үшін 1973 жылғы 29 маусымда Қаржылық есеп
беру стандартының халықаралық комитеті құрылды. Халықаралық
қаржылық есеп беру стандартының негізгі мақсаты — мына төмендегілерді
орындай отырып қаржылық есеп беруге қол жеткізу:
қаржылық ақпаратты құру барысында қажетті міндеттер;
ақпараттық жүйені құру принциптері;
осы ақпараттардың сапалық сипаттамалары;
қаржылық есеп берудің элементтері;
өлшеу және мойындау критериялары.
Тұжырымдамалар (концепциялар) халықаралық бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру стандартында қарастырылған бухгалтерлік есеп
принциптері, есеп саясаттары, есеп берулер негізінде құрастырылады. Бұған
дейін айтылып жүргендей қазіргі таңда бухгалтерлік есептің әлемдік
теориясында, сондай-ақ тәжірибесінде екі негізгі, жалы деп аталатын
континенттік (еуропалық) және америкалық тұжырымдама (концепция) қатар
жүргізіліп келеді.
Бухгалтерлік есептің континенттік (еуропалық) тұжырымдамасы
(концепциясы) кәсіпорынның жұмысына мемлекеттің ықпал етуімен, араласуымен
түсіндіріледі. Бұл бойынша сол елдегі қызмет атқаратын барлық ұйымдар
мемлекет бекіткен шоттар жоспары және басқа да нормативті құжаттар бойынша
жұмыс істеуі тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынның бухгалтерлік есеп берудегі
қолданылатын ақпараттық мәліметтері бұл континенттік (еуропалық)
тұжырымдамасы (концепциясы) бойынша салық органының және басқа да
мемлекеттік органдардың қажеттілігін қамтамасыз ететіндей болуы керек.
Дүние жүзінде бұл Модельді қолдап отырған және оның негізінде өзінің
кәсіпорындары жұмыс жүргізіп отырған еддердің қатарына Австрияны,
Германияны, Жапонияны және басқа да елдерін жатқызуға болады.
Америкалық тұжырымдаманың (концепцияның) континенттік (еуропалық)
тұжырымдамадан (концепциядан) өзгешелігі, бұл модельде кәсіпорынның
бухгалтерлік есеп берудегі мәліметтері негізінен қаржы салымшылары мен
несие берушілердің қажеттілігін қамтамасыз етуге арналған. Бұл жағдайда
ұйымның салық жүйесі қаржылық есептен бөлек және оған тәуелсіз шешімін
тауып отырады. Бүгінгі таңда бұл модельді АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Голландия, Австралия, Үндістан (Индия), Оңтүстік Африка Республикасы және
тағы басқа елдер қолданып отыр.
Міне, осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ әрбір ел
өзінің бухгалтерлік есебін континентальдық (еуропалық) немесе
америкалық тұжырымдама (концепция) бойынша жүргізуі мүмкін
екендігі анықталады. Біздің еліміздегі ұйымдардағы бухгалтерлік есеп
Кеңес Одағы тұсында континенттік (еуропалық) тұжырымдама (концепция)
бойынша жүргізгендігі белгілі. Бүгінгі күннің өзінде осы қалыптасып
қалған модель өз күшін жоймай келеді. Яғни барлық кәсіпорындардың есеп
жұмысы мемлекеттің басшылығымен салық органының қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатында жасалынып отырылады. Әйтсе де 1997 жылдан бастап
елдегі барлық ұйым-дардың бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің
ережесі, бағыты болып саналатын Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп стандарттары Американдық (халықаралық)
бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылып жасалынғандығын атап
өтуге болады. Сонымен қатар біздің еліміз халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттарына көшуге бетбұрыс жасап 2003 жылдан бастап еліміздегі ірі
кәсіпорындар өз есептерін халықаралық стандарттың талаптарына сай
етіп жүргізу керектігін қабылдады. Біріншіден — осы тұрғыдан, ал
екіншіден — елдегі қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес болса керек,
еліміздегі кейбір ұйымдардың қаржылық есеп берулері соңғы кездері
қаржы салымшыларын (инвесторларды) ақпараттық мәліметтермен
қамтамасыз етуге негізделіп жасалып отыр.
Кез келген ғылымның, соның ішінде бухгалтерлік есептің өз принципінің
болуы заңдылық. Латын тілінен аударғандағы принцип сөзі мағынасы жағынан —
бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді. Қаржылық есеп беру
тұжырымдамасы (концепциясы) шаруашылық үдерістері барысында шешім қабылдау
үшін бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің қажеттілігін анықтайды. Жалпы
оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік есептің жиырмадан
астам принципін кездестіруге болады. Авторлар өз еңбегі барысында оларды
кей кездері белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп отырады. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарында бухгалтерлік есептің мына
төмендегідей принципі анықталған:
есептеу;
үздіксіз (ұдайы);
түсініктілік;
мәнділік;
маңыздылық;
сенімділік;
әділетті әрі тура көрсету;
бейтараптық;
сақтық;
толықтылық;
салыстырмалық;
дәйектілік.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда болып отыратын күнделікті операциялардың,
үдерістердің маңызы әр тұрлі. Осы үдерістермен операцияларды бухгалтерлік
есептің көмегімен бақылап, тексеріп олардың дұрыс орындалғандығын немесе
орындалмай жатқанын қарап, одан нәтиже шығарып отыруға болады. Осы
айтылғандардың орындалуы барысында бухгалтерлік есепте әр тұрлі тәсілдер
қолданылады. Сол барлық қолданылатын тәсілдердің жиыны және олардың ғылыми
тұрғыдан басқарылатындай бір жүйеге келтірілуі бухгалтерлік есептің
әдістері болып саналынады.
Бухгалтерлік есептің әдістері келесідей тұрлерден тұрады:
құжаттау;
түгендеу;
шоттар;
екі жақты жазу;
бағалау;
калькуляциялау;
бухгалтерлік баланс;
- есеп беру.
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері
Баланс сөзі латын тілінен аударылғанда теңдікті, теңдестікті немесе
қандай да бір қызметтің тараптары арасындағы қатынастың сандық көрсеткішін
білдіреді.
Ақпараттарды баланстық жинақтау есепте, қаржы-шаруашылық қызметті
талдауда, басқару шешімдерін негіздеу мен қабылдау үшін, кәсіпорындардың,
ұйымдардың нарық экономикасында бағыт алуы үшін кеңінен қолданылады.
Баланстың негізінде кәсіпорында бар қорлар, олардың жағдайы туралы,
құрамы мен орналасуындағы өзгерістер, сондай-ақ олардың пайда болу көздері
туралы мәліметтер алады. Бұл мәліметтер белгілі бір күнге жалпы ақшалай
көрсеткіштермен берілген.
Сонымен, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның мүлкін ақшалай бағамен
белгілі бір сәтке екі топпен: орналасуы мен пайдалануы бойынша және олардың
пайда болу көздері бойынша жалпылай көрсетудің әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің 3.03.94 ж. №10-41143
Хатына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар меншік нысаны қызметінің түрлеріне
қарамастан тоқсан сайын есепті кезең аяқталған бойда 30 күннен кешіктірмей
бухгалтерлік балансты жасайды.
Сыртқы түрі бойынша бухгалтерлік баланс кесте болып көрінеді де, оның
сол жақ бөлігінде мүліктер құрамы мен орналасуы бойынша, яғни баланс активі
көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни
балланс пассиві көрініс табады.
Актив пен пассив жиынтықтарының арасында теңдік болуы тиіс. Мұның өзі
баланстың активі мен пассиві қорлардың сол бір ғана жиынтығын екі түрлі
топтарда көрсетілетіндігімен түсіндіріледі.
Баланстық бап бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады.
Ол мүліктердің, міндеттемелердің түріне (атауына), мүліктердің қалыптасу
көздеріне сәйкес келеді.
Кәсіпорын мүлкінің жекелеген түрлерін, оның пайда болу көздерін,
міндеттемелерін сипаттайтын баланс активі мен пассиві көрсеткіші (жолы)
бухгалтерлік баланстың бабы деп аталады. Бухгалтерлік балансты жасаған
кезде бұл баптар топқа, топтар бөлімдерге бірігеді. Бірігу олардың
экономикалық мағынасына қарай жүзеге асырылады. Баптардың ерекшеліктері:
- активтік баптар шаруашылық қорлардың құрамы, орналасу және пайдалану
бойынша, ал пассивтік баптар олардың пайда болу көздері бойынша көрсетуге
қызмет етеді;
- активтік баптар барлық материалдық құндылықтарды, ақша ресурстарын,
берешектерді, ал пассивтік баптар меншікті капиталды, кәсіпорынның
қарыздарын көрсетеді.
Баланс-брутто және баланс-нетто деген бар. Қазіргі кезде халықаралық
бухгалтерлік стандарттардың талаптарына сәйкес белгіленген нысаны
пайдаланылады, мұның өзі баланс-неттоға сәйкес келеді.
Баланс-брутто түрлі ғылыми зерттеулер үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік баланс-неттоның активінде екі бөлім, пассивінде үш бөлім
бар.
АКТИВ:
I. Ұзақ мерзімді активтер.
II. Ағымды активтер.
Меншікті капитал мен міндеттемелер:
I. Меншікті капитал (Акционерлік капитал).
II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
III. Ағымдағы міндеттемелер.
Баланстың активі мен пассиві бойынша жиынтықтар баланс валютасы деп
аталады. Баланс активі мен пассивінің аталып өткен әрбір бөлімінде тиісті
баптар болады.
Баланс-неттода бірқатар баптар ашық түрде көрсетіледі. Мысалы,
“Материалдық емес активтер”, “Негізгі құралдар” баптары бойынша бастапқы
құны, тозу және қалдық құн көрсетіледі.
Баланс-неттоның актив валютасына материалдық емес активтердің, негізгі
құралдардың қалдық құндары ғана енгізіледі.
1-бөлім.Бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі:
Материалдық емес активтер – бұл бап бойынша ұзақ мерзімді кезең бойы
(бір жылдан астам) шаруашылық қызметте қолданылатын және табыс келтіретін
материалдық емес обьектілерге кәсіпорын салатын салымдар көрсетіледі.Бұл
орайда түсіндірме жазуларда амортизация есептеудің әдісі, есептеу мерзімі,
сондай-ақ есепті кезеңдегі: гудвилл-патенттердің, тауар таңбаларының және
басқалардың есептен шығарылуы көрсетіледі.
Негізгі құралдар – бұл материалдық салада, сондай-ақ өндірістен тыс
салада қызмет мерзімі бір жылдан аспайтын материалдық активтер.
Мұнда мынадай баптар ашылұға тиіс:
А жер;
ә үйлер мен ғимараттар;
б машиналар мен жабдықтар;
в жіктемесіне сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері;
г жинақталған тозу;
д аяқталмаған күрделі құрылыс.
Бұған қоса түсіндірме жазуларда ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі
құралдар мен төлемі кейінге қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек
көрсетіледі.
Инвестициялар – кәсіпорынның табысты активтеріне (бағалы қағаздар,
акциялар, облигациялар), жарғылық қорына және басқа кәсіпорынға салған ұзақ
мерзімді (бір жылдан астам мерзімге) инвестициялары, өзге кәсіпорындарға
берілген қарыздар көрсетіледі.
Мұнда мынадай баптар ашылады:
А еншілес серіктестіктерге берілген инвестициялар;
Ә тәуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар;
Б ағымдағы құнды көрсететін өзге де инвестициялар, бұл олардың
баланстық құнына ерекшелінеді.
2-бөлім.Ағымдағы активтер.
Өңдеу және сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы-материалдық қорлар
(шикізат қалдығы, негізгі және көмекші материалдар, отын, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер).
Алдағы кезең шығындары – есепті күннен бастап бір жыл ішінде есептен
шығарылуы мүмкін.
Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылған ақша қаражаттарына
шектеулер бір жыл ішінде алынып тасталса, олар ағымдағы активтерге
қосылады.
Қысқы мерзімді қаржы инвестициялары – мерзімі бір жылға дейін.
Дебиторлық берешек – есепті күннен бастап бір жыл ішінде алынуы
мүмкін.
Мұнда мынадай баптар ашылуы тиіс:
А аванстық төлемдер;
ә алуға арналған шоттар мен вексельдер;
б еншілес серіктестіктердің дебиторлық берешегі;
в лауазымды тұлғалардың дебиторлық берешегі;
г өзге де дебиторлық берешектер.
Сомасы бір жыл ішінде алынбаса, дебиторлық берешек ағымдағы активтерге
толықтай қосылады.
3-бөлім.Меншікті капитал мен резервтер.
Баланстың пассивінің меншікті капиталының бірінші бөлімінде меншікті
капитал туралы ақпарат ашылып көрсетіледі.Жарғылық капитал – кәсіпорынның
құрылтай құжаттарына сәйкес оның меншік иелерінің (қатысушыларының,
құрылтайшыларының) салымдарына есебінен құралған жарғылық қор.
Түсіндірме жазуларда есепті кезеңде жарғылық капиталда болған
өзгерістер жайлы ақпаратты ашып көрсету керек.
Акционерлік қоғамдарда мынадай ақпараттар ашылып көрсетілуге тиіс:
А мәлімделген, шығарылған және айналымда жүрген (мәлімделген,
жазылатын және төленген капитал) акциялардың саны мен сомасы;
ә төленбеген капитал;
б акцияның номиналдық және ағымдағы құны;
в оларға ие адамдардың құқы, дивидендтерді бөлу мен мүлік бөлігін
төлеудің шарттары;
г ерекшелінген акциялар бойынша төленбеген дивидендтер;
д өтемі төленіп алынға меншікті акциялар (Алынып қойылған капитал);
е болашақта шығаруға мәлімделген акциялар.
Өзге меншікті капитал:
А номинал құнынан артық төленген капитал;
ә негізгі құралдар мен қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасы.
Резервтік капитал. Бұл бап бойынша кәсіпорында қалыптасқан резервтік
капиталдың қалдығы көрсетіледі.
Бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян).
4-бөлім. Шығарылған капитал.
5-бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, бір жылдың ішінде
өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып көрсетілуге тиісті:
А қамтамасыз етілген несиелер;
ә қамтамасыз етілмеген несиелер;
б еншілес серіктестіктер ұсынған несиелер;
в төлемі кейінге қалдырылған салықтар.
Түсіндірме жазбада проценттік ставканы, несиені өтеудің мерзімін
өтеудің тәртібін және шартта көзделген басқа да талаптарды көрсету керек.
6-бөлім.ағымдағы міндеттемелер.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуға тиіс:
А қысқа мерзімді несиелер немесе овердрафт;
ә салықтар бойынша берешек;
б төлеуге арналған дивидендтер;
в еншілес серіктестіктерге берешек;
г акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына берешек;
д өзге кредиторлық берешек.
Төлеуге есептелген шығындар – болжанбаған жағдайлар бойынша есептелген
төлемдер.
Алдағы кезеңдердің табыстары – бұл бапта есепті жылы алынған, бірақ
болашақ есепті кезеңге жатқызылатын (жалдық төлем) қаражаттар көрсетіледі.
Егер заңды тұлға міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта
қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдық
бөлігі ағымдағылардың алынып тасталады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің
сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашып көрсетіледі.
1. 3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы.
Жалпы бухгалтерлік есепте баланс баптарының сомасына әсер ететін
шаруашылық операцияларын төрт тұрге бөліп қарастырады.
Бірінші тұріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив
бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бап тура сол сомаға
артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай
өзгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан кассаға 100 (жүз)
мың теңге алынды.
Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 100 (жүз) мың теңгеге
азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 100 (жүз) мың теңгеге артады.
Баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Екінші тұріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс
болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға —
азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен
баланстың сомасы ешқандай өзгермейді.
Мысалы, ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің аддындағы 500 (бес жүз)
мың теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.
Бұл уақытта көсіпорынның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабыңдағы сома 500 (бес жүз) мың
теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге
артады. Ал баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік
өзгермейді.
Үшінші тұріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі тұрден
айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстың активі мен пассиві бірдей
сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстың актив
бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі
баптың да сомасы осындай сомаға артады.
Мысалы, жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың
теңгенің материалдары келіп түсті.
Бұл уақытта ұйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома және материалдар
деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге көбейеді.
Яғни кәсіпорынның материалдарының артуына сәйкес жабдықтаушыларға қарызы да
көбейеді. Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың сомасы да өсті.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларының
төртінші тұрі үшінші тұріне жатқызылатын операцияларға ұқсас болып келеді.
Бұл уақытта да баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта
бірдей сомаға өзгереді. Айырмашылығы — үшінші тұрге жататын операциялар
барысында баланс сомасы (актив және пассив бөлімдері) белгілі бір сомаға
көбейсе, төртінші тұрге жататын операциялар әсерінен актив пен пассив,
сондай-ақ баланстың сомасы қандайда бір сомаға кемиді.
Мысалы, кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға
салынатын салық үшін 50 (елу) мың теңге борышы төленді.
Осыған байланысты есеп айырысу шотындағы ақшалары және бюджетпен есеп
айырысу (қосылған құнға салынатын салық үшін қарыз) деп аталатын баптарының
сомалары бір уақытта 50 (елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстың
сомасы да 50 (елу) мың теңгеге кемиді.
2. Компанияның баланс активтерінің және активінің құрастырылу
көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау -
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлық-тай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кесте құрылады.
1 кесте
2006 жылдың басы мен соңындағы "Қайрат" АҚ-дағы баланс активтерінін,
құрамы мен құрылуы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы озгеріс (+,-)
Құрылы-
(4гр.-2ір.) сомасы,
мың тг. үлес
салма
ғы, % сомасы,
мың тг. үлес
салмағы, % мың тг.
(Згр.-Ігр.) %
(5гр.:1гр.-100) 1. Активтер кұны, барлығы
соның ішінде: 32551 100 41957 100 +9406 +28,9 X 1.1. Ұзақ
мерзімді активтер: 18770 57.66 2001 47,67 + 1231 +6,56 -9,99 а)
негізгі кұралдар; 18642 57,27 19497 46,47 +855 +4,59 -10,80 ә)
қаржылық салымдар; 128 0,39 504 1,20 +376 +293,75 +0,81 1.2.
Ағымдағы активтер: 13781 42,34 21956 52,33 +8175 +59,32 +9,99
а) өндірістік қорлар; 1501 4,61 1358 3,24 -143 -9,53 -1,37 ә)
дайын енім. 7652 23,51 14538 34,65 +6886 +90,0 -11,14 2
Кәсіпорынның өндірістік потенциалының құны 20143 61,88 20855 49,71
+712 +3,53 -12,17
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 9406 мың теңгеге немесе 28,9%-ке артқандығын көруге
болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың
қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-
ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының
жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін)
анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының
көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар
кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың,
өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің, өсімдегі және бордақылаудағы
малдар құндары қосылады (19).
Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын
активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі
қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады (2). Бұл әдістеме
кәсіпорындарда болып жатқан даму процесін әлдеқайда дәл сипаттайды.
"Шаруашылық тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы
мүлік коэффициентінің келесі шегі, яғни Кп 0,5 қалыпты болып есептеледі"
- деп жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең
төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі
қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді меншікті қаражат есебінен
толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті
арттыру үшін үзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.
Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құны біз
талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда жыл басында - 20143 мың теңгені, жыл
соңында -20855 мың теңгені құрайды, ягни 712 мың теңгеге немесе 3,53%-ға
өскен. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірістік потенциал
үлесі есепті жылы 13,37 пунктке көмігенмен жыл соңында 49,71%-ды құрады,
бұл өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.
1-кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және
ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына шешілді.
Егер ағымдағы активтердің үлесі жыл басында 15,32 пунктке аз болса (42,34-
57,66), жыл аяғында ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 4,66 пунктке асып
кетті (52,33-47,67) және 52,33%-ды құрады. Ағымдағы активтердің өсуі үзақ
мерзімді активтердің өсуінен 9 есеге артық (59,32:6,56) болып отыр.
Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін
анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің
құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін
сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты
қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы
түрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып
табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның
айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін
көрсетеді.
Талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда бұл коэффициенттің деңгейі жыл
басында 0,42 (13781:32551), ал жыл соңында 0,52 (21956:41957) құрады.
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш - мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы
анықталады.
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі жыл басында -
0,73=(13781:18770), ал жыл аяғында -1,1 =(21956:20001) құрайды. Бұл
коэффициент деңгейі мобильді қаражаттардың өсу қарқыны иммобильді
қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр. Есепті жылы
біріншілер, яғни мобильді қаражаттар 1,6 есеге (21956:13781), ал екіншілері
-6,6%-ға (20001:18770-100) ғана өскен. Кәсіпорын ең төменгі қаржылық
тұрақтылыққа, кәсіпорын міндеттемелері кепілдендірілген тұрде ағымдағы
активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы
осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзімді
активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталы мен меншікті капитал
қатынасының коэффициентінен артық болуы керек.
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер
болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік
потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты
құнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені
бүл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты
бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі
құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің
барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.
Біздің мысалымыз бойынша баланс валютасындағы негізгі құралдардың
қалдық құнының үлесі жыл басында - 57,27%-ды, ал жыл соңында - 46,47%-ды
құрайды, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мәніне 3,53 пункт сәйкес келмейді.
Негізгі құралдардың жалпы құнындағы оның активті бөлігінің (жұмыс
машиналарының құны, өндірістік жабдықтар мен тасымал құралдарының құны)
үлесін анықтау өте маңызды және де бұл кәсіпорынның материалды-техникалық
базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының
өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі. Алайда біздін кәсіпорында
негізгі құралдардың активті бөлігінің үлес салмағы жыл соңында жыл
басындағы 0,33-ке қарағанда, 0,29-ды құрады. Негізгі құралдардың активті
бөлігінің үлесінің 0,04 пунктке кемуі, олардың өсу қарқынының барлық
негізгі құралдардың өсу қарқынынан айтарлықтай дәрежеде артта қалуының
нәтижесінде болып отыр. Барлық негізгі құралдар құны - 23,9%-ға
(61763:49837100) өскен кезде оның активті бөлігінің құны тек 5,9%-ға ғана
(17645:16660-100) өскен. Бұл әрине кәсіпорынның материалды-техникалық
базасының дамуындағы жағымсыз кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс.
Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш
- бұл осы негізгі құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі
бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті. Біздің
кәсіпорынымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті жыл басында 0,63
(31195:49837), ал жыл соңында - 0,68 (4226:61763) құрайды, яғни 0,05
пунктке өскен. Бұл мәліметтер, негізгі құралдардың сапалық (моральды)
тозуын айтпай-ақ, олардың 23-ден көбі табиғи (физикалық) тозғандығын және
ескіргендігін көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалаулары бойынша 50%-дан
жоғары тозу коэффициенті жағымсыз құбылыс болып табылады. Осыған байланысты
кәсіпорын басшылығы осы кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
нығайтуға және жанартуға қатаң көңіл аударуы тиіс.
Әрі қарай, келесі 2-аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет.
2 кесте
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қортындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильды активтер - яғни ақша
қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір жылда 38 мың
теңгеге немесе 2,6%-ға азайған.
Ағымдағы активтердің ең мобильды бөлігінің, олардың құнына қатынасы
арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенті (ағымдағы
активтердің) 1,6 есеге азайған және 6,49%-ды ғана құрайды. Бұл коэффициент,
ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталатын қаражаттардың жалпы
сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.
Ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы және айналым қаражаттарының
мобильдік коэффициентінің жылдам төмендеуі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
нашарлағанын сипаттайды деп айтуға да болар еді. Алайда, нарық жағдайында
айналым қаражаттарының төмен мобильділігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын
да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қалдығының аздаған
сомасының бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы 57,9%-ға өсті
және ол жыл аяғында 17617 мың теңгені құрады. Олардың үлесі 0,69 пунктке
азайғанымен оньщ көлемі әлі де болса өте жоғары (80,24%) болып отыр. Бұл
жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе
шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып
табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын
өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер
жоқ па, соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген
талдау жүргізуді қажет етеді. Біздің кәсіпорынымызда материалдық ағымдағы
активтер негізінен дайын өнім есебінен көбейген, олардың көлемі (дайын
өнімнің) жыл аяғында 14538 мың теңгені құрады, бұл жыл басындағымен
салыстырғанда - 1,9 есеге көп. Осы мерзімде өндірістік қорлар 9,5%-ға
азайған.
Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір өскен. Егер оның көлемі жыл
басында - 1165 мың теңгені құраса, жыл аяғында ол - 1671 мың теңгені
құрайды немесе 43,4%-ға өскен, алайда ағымдағы активтер құрамындағы оның
үлесі 0,84 пунктке азайды (7,61-8,45).
Дебиторлық борыш неге мұнша көп өскендігін және бұл бапты не үшін
тұсіндіру керектігін зерттеп, қарыздарды өтеудің болашағын бағалау және
егер болған жағдайда олардың құрамындағы күмәнді қарыздарды анықтау қажет.
Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып
табылады. Алайда, айта кеткен . жөн, ақша қаражаттарының бір бөлігі есепті
жылы ұзақ мерзімді инвестицияларға бағытталған, олардың көлемі жыл аяғында
504 мың теңгені құрайды, бұл жыл басындағымен, яғни 128 мың теңгемен
салыстырғанда 3,9 есеге көп.
Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдык құндылықтардың бар
болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде
болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсең-деуіне әкеліп соқтырады
және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне
қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін
және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы
активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын
және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық борышты талдауға
басты назар аударуы қажет.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың
нақты бар болуы емес, оньщ көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың
пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық
борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі
шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш
барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық
уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны
меншікті қаражатты толығымен ай-налымнан шығару деп есептеуге болмайды,
өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да
кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.
Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге
бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп
айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады.
Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және
қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның
құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.
Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен
тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға
сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы
мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық
борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы
мен нақтылығын білуі керек.
Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтері
бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу үшін 3 жылдың мәліметтері алынған,
олар: 1,9%, 3,3% және 6,8%-ды құрайды. Үш жыл үшін деби-торлық борыштың
қайтарылмауының орташа пайызының 4,0%-ға тең. Алайда оны зерттеліп отырған
кезеңдерге ұғынбай таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет,
мысалы, қайтарылмайтын пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан,
келесілерді зерттеу қажет:
• бір немесе бірнеше негізгі қарыз тұлғалардың үлесіне
қайтарылмайтын дебиторлық борыштың қанша пайызы келеді (бұл пайыз
қайтарылмайтын қарыздың шоғырлануын сипаттайды);
• негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі,
кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ете ме;
• қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі;
• ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің қандай
үлесін көрсетеді;
• тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа
да жағдайлар есепке алынған ба, мысалы, оның енімді қайтару құқы.
Дебиторлық борыштың өтімділік және сапалық көрсеткіштерін зерттеу
маңызды болып табылады.
Сапа дегеніміз - бұл осы қарызды толығымен қайтарып алу ықтималдығы,
ол қарыздың қалыптасу мерзіміне байланысты болады. Тәжірибе көрсеткендей,
дебиторлық борыштың мерзімі қаншалықты ұзақ болса оны қайтарып алу
ықтималдылығы соншалықты төмен болады.
Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау ұшін, оларды пайда болу
мерзімі бойынша топтастыру керек.
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оның кұрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал
мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржы-лық
түрақтылығын көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады, бірақ онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық
есеп берудің ағымдағы активтерінің құрас-тырылу көздерін шектеу керек. Оның
ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір
кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша
қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциялық несиелермен жабылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру
кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл
кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз
қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық түрақ-тылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге
капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл
көрсеткіш арнайы эдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуел-сіздік
коэффициенті, автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл
коэффициентке қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты
тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын керуге
болады. Тәуелсіздік коэффициентін мен-шікті капиталды барлық авансталған
капиталға бөлумен анықтайды:
(1)
Мұндағы: Ктс - тәуелсізддк коэффициенті; Мк - меншікті капитал; Ак -
авансталған капитал (баланс валюта-сы жиыны, яғни қаржыландырудың жалпы
сомасы).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары
екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын
көрсетеді.
Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары
деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты
құрылымын сақтауға мұмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл
осындай құрылымды таңдайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің
міндеттемелерінің кепілдігін жоғары-латады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты
көп болса, соғұрлым үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға
шығуға көмектеседі. Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен
және жарғылық қорға бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік
капиталды көбейтуге тырысады.
Қаржылық талдаудан кітаптардың біркатар авторлары инвесторлар мен
несие берушілерді қамтамасыз ететін, меншікті капиталдың оның жалпы
сомасына қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есеп-тейді (21,22).
А.Д. Шеремет, А.М. Ковалев; В.ГІ. Привалов, О.В. Ефимова және тағы басқалар
бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз
қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады
(2,18,6) деп санайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффициентінің жоғары жетерлік
деңгейі болып, 0,5-0,6 тең болатын меншікті капиталдың баланс валютасына
қатынасы саналады. Бұл жағдайда несие берушілердің тәуе-келдігі төмен
болады: өз қаражаттарынан қалыптасты рылған мүліктің жартысын сатып
(қарызға алынған қаражаттар салынған, екінші жартысы кейбір себептермен
құнсызданған болса да), кәсіпорын өзінің қарыз міндеттемелерін жабуына
болады.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық
міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен мән берілген
нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай
жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейн төмендетуге болады).
Жоғар .ща селтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 денге гіндс
шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де
маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін
белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет.
Нарық жағдайында ол ақпаратт ішкі және сыртқы пайдаланушылармен жүзеге
асырылады. Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие
берушілер меншіктік капиталдың авансталынған капиталдың жалпы сомасындағы
үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған кездегі қаржылық тәуекелдік
жағынан баға береді. Меншіктік капиталдың үлесі төмендегенде тәуекелділік
өседі. Кәсіпорын капи-талының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейгені немесе қысқарғаны жайлы айтуына мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі және меншіктік капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің
қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мүндай қорытынды жасауға болмайды,
себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен болуы мүмкін. Егер несие үшін
пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің мөлшерлемелерінен төмен болса, онда
тартылған қара-жатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті
капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған кашталдың құрылымы жоғарыда
қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесідей талдау кестесі құрылады (3 кесте).
3 кесте
"Қайрат" АҚ 2006 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорыннын авансталынған капиталынын, кұрамы мен құрылымы
№ Корсеткіштер Жыл басында Жыл ;оңында Жыл бойындағы өзгеріс
Құрылы-мының
сомасы, мың тг. үлес салмағы,
% сомасы, мың тг үлес салмагы, % мың тг.
(Згр.-Ігр) %
(5гр.:1гр.-100) өзгеруі, пункт (4гр.-2гр.) 1 Авансталған
капитал, соның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. ТЫНЫШПАЕВ атындағы
ҚАЗАҚ КӨЛІК ЖӘНЕ КОММУНИКАЦИЯЛАР АКАДЕМИЯСЫ
Экономика ФАКУЛЬТЕТІ
Есеп және аудит кафедрасы
522440 Есеп және аудит
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.д, профессор
___________Т.Б. Баяхметов
______________2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Компанияның баланс өтімділігін талдау
(ҚККА бойынша 2007ж. 14 ақпанда № 265 бұйрығымен бекітілген)
Диплом жұмысын орындаушы:
Даутбаева Б.Е.
Ғылыми жетекші:
Тогатаева А.С.
Норма-бақылаушы:
Ашимова А.А.
АЛМАТЫ-2007
АННОТАЦИЯ
На тему Анализ ликвидности баланса компании
Содержание дипломной работы раскрыто в трех главах.
В первой главе рассмотрены общие вопросы понятия бухгалтерского
баланса и типы изменений баланса.
Во второй главе раскрыты вопросы анализа динамики состояния и
содержания активов и источников их образования.
В третьей главе проведен анализ ликвидности баланса компании.
Дипломница
Даутбаева Б.Е.
Научный руководитель Тогатаева А.С.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Бухгалтерлік баланстың мәні мен мазмұны, баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері ... ...7
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері
... ... ... .12
1.3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2. Компанияның баланс активтерінің және активінің құрастырылу көздерінің
құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 21
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
3. Компанияның баланс өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Меншікті капиталды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .41
3.2 Қатыстырылған капиталды талдау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. Баланс өтімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы
белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа
мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Мысалы,
О.В. Ефимова өтімділік деп -"кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі", - деп жазады . Дәл осынысымен,
оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілетілігінен өзгешеленеді. И.Т.
Балабанов та өтімділікке осы сияқты анықтама береді: "шаруашылық
субъектісінің өтімділігі, - ол оның өзінің борыштарын тез өтеу
қабілеттілігі , егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін
өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді
міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын
болып саналады". Бұл тұжырымдама жоғарыда айтылған төлем қабілеттілігі
тұжырымдамасына өте ұқсас. Олардың айырмашылығы пайдаланатын
көрсеткіштер мен есептеу әдістерінде. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік
- бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен
жылдамдығы. Профессор Н.П. Кондраков өтімділік деп - "материалдық және тағы
басқа құндылықтардың сатылу және олардың ақша қаражаттарына айналу
мүмкіндігін айтады". Ағылшын авторларының "Бухгалтерлік талдау деген"
еңбегінде "фирманың өтімділігі - бұл оның барлық қажетті төлемдерін,
олардың төлеу уақыты келгенде, жабу үшін өз активтерін ақшаға айнаддыру
қабілеттілігі" деп көрсетілген. "Өтімді" сөзінің өзі дейді олар "ақшаға
оңай айналатын" деген ұғымды білдіреді . Профессор В.В.
Ковалев: "кдндай да бір активтің өтімділігі ол оның ақша
қаражатына түрлену, айналу қабілеті", - дейді. Ол "өтімділік
дәрежесі, оның түрлену уақыты жүзеге асырылатын уақыттың ұзақтығымен
анықталады, уақыт қысқа болған сайын, осы активтің өтімділігі жоғары
болады", - деп жазады (21). Бұл қорытынды профессор А.Д. Шереметтің
қорытындысымен үндес: "Берілген актив ақшаға айналу үшін уақыт неғұрлым аз
керек болса, соғүрлым оның өтімділігі жоғары". Өтімділіктің екінші
тұжырымдамасымен келісе отырып біз, өтімділік кәсіпорынның міндеттемелерін
ақшаға айналу уақыты міндеттемелерін өтеу уақытымен сәйкес келетін
активтерімен жабу дәрежесімен анықталады деп сан-аймыз. Осы айналу
қаншалықты тез жүруіне кәсіпорынның төлеу қабілеттілігі мен несие беру
қабілеттілігі тәуелді болады. Басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорынның
өтімділігі өзінің міндеттемелерін уақыты келгенде төлеу үшін, қолда бар
қаражаттарды (активтерді) тезірек жүмылдыру мүмкіндігінде жатыр. Өтімділік
кәсіпорын-ның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен
міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты
бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнін-де
баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.
Баланс өтімділігін талдаудың мәні - активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда.
Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады, - өтімділігі
жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни өтімділігінің
төмендеу тәртібі бойынша қайтару уақыты ұзақтардан қайтару уақыты
қысқаларға қарай (пассив), яғни қайтару уақытын жоғарылату тәртібі бойынша
болады. Кейде керісінше тәртіп болуы да мүмкін, мысалы батыс европалық
елдерде осыны қолданады.
Диплом жұмысы үш негізгі бөлімнен, кіріспеден, қорытындыдан тұрады.
1. Бухгалтерлік баланстың мәні мен мазмұны, баланс баптарының
өзгеріске ұшырауы
1.1 Бухгалтерлік есептің түжырымдамалары мен принциптері
Стандарт сөзі ағылшын тілінен аударғанда үлгі, норма деген мағынаны
білдіреді. Ал бухгалтерлік есеп стандарттары дегеніміз кәсіпорындағы есеп
жұмысын дұрыс жұргізудің және құжаттарды дұрыс толтырудың ережесі болып
табылады. Әрбір осындай ереже бухгалтерлік есептің әдістері мен тәсілдерін,
мәні мен мағынасын және терминологиясын анықтайды. Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп беру стандарттарының қайқайсының болмасын өз мақсаты,
қолданылу аясы (орны), анықтамасы, қолданысқа (күшіне) еңген уақыты және
мазмұны болады.
Мақсаты. Бұл бапта стандарттың қандай мақсатқа арналып шығарылғандығы
және есеп мәселелері қысқаша баяндалады.
Қолданылу аясы (орны). Стандарттың пайдаланылатын жерлері мен қандай
жағдайда (жерлерде) қолданылмайтындығы осы бапта жазылады.
Анықтамасы. Стандарттағы келтірілген негізгі терминдерге түсініктеме
берілетін бап болып табылады.
Қолданысқа (күшіне) еңген уақыты. Стандарттың қай уақыттан бастап
күшіне енетіндігі осы бапта жазылады.
Мазмұны. Бұл бапта кәсіпорынның есеп саясатына түсінік беріледі.
Кей кездерде стандарттың қосымшалары да жарыққа шығуы мүмкін. Бұл
қосымшада жаңа стандарттың басқа қай елдерде қолданылғандығы жазылып және
оған қоса мысалдар берілуі мүмкін. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру
стандарттары халықаралық және ішкі болып екі түрге бөлінеді. Халықаралық
стандартты қаржылық есеп беру стандартын дайындаудың (жасаудың) халықаралық
комитеті жасап шығарады. Ал ішкі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру
стандарттары әр елде бухгалтерлік есепті жүргізу үшін, сол елдің ішінде
жасалынады. Бұл жоғарыда аталған халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты
мен ішкі бухгалтерлік есеп стандартының арасында тікелей байланыс болуы
қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын дайындау (құру) барысында
әрбір елдердегі тәжірибеде кездескен мәселелер жан-жақты талданып, оны шешу
жолдары іздестірілетін болса, әрбір ел өзінің ішкі бухгалтерлік есеп
стандартын жасауы (құруы) барысында халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарын негізге алады. Бүкіл әлемдегі елдерде қаржылық есеп беруде
қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін бір ізге салуға
(унификациялауға) қол жеткізу үшін 1973 жылғы 29 маусымда Қаржылық есеп
беру стандартының халықаралық комитеті құрылды. Халықаралық
қаржылық есеп беру стандартының негізгі мақсаты — мына төмендегілерді
орындай отырып қаржылық есеп беруге қол жеткізу:
қаржылық ақпаратты құру барысында қажетті міндеттер;
ақпараттық жүйені құру принциптері;
осы ақпараттардың сапалық сипаттамалары;
қаржылық есеп берудің элементтері;
өлшеу және мойындау критериялары.
Тұжырымдамалар (концепциялар) халықаралық бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру стандартында қарастырылған бухгалтерлік есеп
принциптері, есеп саясаттары, есеп берулер негізінде құрастырылады. Бұған
дейін айтылып жүргендей қазіргі таңда бухгалтерлік есептің әлемдік
теориясында, сондай-ақ тәжірибесінде екі негізгі, жалы деп аталатын
континенттік (еуропалық) және америкалық тұжырымдама (концепция) қатар
жүргізіліп келеді.
Бухгалтерлік есептің континенттік (еуропалық) тұжырымдамасы
(концепциясы) кәсіпорынның жұмысына мемлекеттің ықпал етуімен, араласуымен
түсіндіріледі. Бұл бойынша сол елдегі қызмет атқаратын барлық ұйымдар
мемлекет бекіткен шоттар жоспары және басқа да нормативті құжаттар бойынша
жұмыс істеуі тиіс. Сондай-ақ кәсіпорынның бухгалтерлік есеп берудегі
қолданылатын ақпараттық мәліметтері бұл континенттік (еуропалық)
тұжырымдамасы (концепциясы) бойынша салық органының және басқа да
мемлекеттік органдардың қажеттілігін қамтамасыз ететіндей болуы керек.
Дүние жүзінде бұл Модельді қолдап отырған және оның негізінде өзінің
кәсіпорындары жұмыс жүргізіп отырған еддердің қатарына Австрияны,
Германияны, Жапонияны және басқа да елдерін жатқызуға болады.
Америкалық тұжырымдаманың (концепцияның) континенттік (еуропалық)
тұжырымдамадан (концепциядан) өзгешелігі, бұл модельде кәсіпорынның
бухгалтерлік есеп берудегі мәліметтері негізінен қаржы салымшылары мен
несие берушілердің қажеттілігін қамтамасыз етуге арналған. Бұл жағдайда
ұйымның салық жүйесі қаржылық есептен бөлек және оған тәуелсіз шешімін
тауып отырады. Бүгінгі таңда бұл модельді АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Голландия, Австралия, Үндістан (Индия), Оңтүстік Африка Республикасы және
тағы басқа елдер қолданып отыр.
Міне, осы жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ әрбір ел
өзінің бухгалтерлік есебін континентальдық (еуропалық) немесе
америкалық тұжырымдама (концепция) бойынша жүргізуі мүмкін
екендігі анықталады. Біздің еліміздегі ұйымдардағы бухгалтерлік есеп
Кеңес Одағы тұсында континенттік (еуропалық) тұжырымдама (концепция)
бойынша жүргізгендігі белгілі. Бүгінгі күннің өзінде осы қалыптасып
қалған модель өз күшін жоймай келеді. Яғни барлық кәсіпорындардың есеп
жұмысы мемлекеттің басшылығымен салық органының қажеттілігін
қанағаттандыру мақсатында жасалынып отырылады. Әйтсе де 1997 жылдан бастап
елдегі барлық ұйым-дардың бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің
ережесі, бағыты болып саналатын Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп стандарттары Американдық (халықаралық)
бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылып жасалынғандығын атап
өтуге болады. Сонымен қатар біздің еліміз халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттарына көшуге бетбұрыс жасап 2003 жылдан бастап еліміздегі ірі
кәсіпорындар өз есептерін халықаралық стандарттың талаптарына сай
етіп жүргізу керектігін қабылдады. Біріншіден — осы тұрғыдан, ал
екіншіден — елдегі қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес болса керек,
еліміздегі кейбір ұйымдардың қаржылық есеп берулері соңғы кездері
қаржы салымшыларын (инвесторларды) ақпараттық мәліметтермен
қамтамасыз етуге негізделіп жасалып отыр.
Кез келген ғылымның, соның ішінде бухгалтерлік есептің өз принципінің
болуы заңдылық. Латын тілінен аударғандағы принцип сөзі мағынасы жағынан —
бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді. Қаржылық есеп беру
тұжырымдамасы (концепциясы) шаруашылық үдерістері барысында шешім қабылдау
үшін бухгалтерлік ақпараттық мәліметтердің қажеттілігін анықтайды. Жалпы
оқулықтар мен оқу құралдарын оқи отырып бухгалтерлік есептің жиырмадан
астам принципін кездестіруге болады. Авторлар өз еңбегі барысында оларды
кей кездері белгілі бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп отырады. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарында бухгалтерлік есептің мына
төмендегідей принципі анықталған:
есептеу;
үздіксіз (ұдайы);
түсініктілік;
мәнділік;
маңыздылық;
сенімділік;
әділетті әрі тура көрсету;
бейтараптық;
сақтық;
толықтылық;
салыстырмалық;
дәйектілік.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда болып отыратын күнделікті операциялардың,
үдерістердің маңызы әр тұрлі. Осы үдерістермен операцияларды бухгалтерлік
есептің көмегімен бақылап, тексеріп олардың дұрыс орындалғандығын немесе
орындалмай жатқанын қарап, одан нәтиже шығарып отыруға болады. Осы
айтылғандардың орындалуы барысында бухгалтерлік есепте әр тұрлі тәсілдер
қолданылады. Сол барлық қолданылатын тәсілдердің жиыны және олардың ғылыми
тұрғыдан басқарылатындай бір жүйеге келтірілуі бухгалтерлік есептің
әдістері болып саналынады.
Бухгалтерлік есептің әдістері келесідей тұрлерден тұрады:
құжаттау;
түгендеу;
шоттар;
екі жақты жазу;
бағалау;
калькуляциялау;
бухгалтерлік баланс;
- есеп беру.
1.2 Бухгалтерлік баланстың түсінігі және теоретикалық аспектілері
Баланс сөзі латын тілінен аударылғанда теңдікті, теңдестікті немесе
қандай да бір қызметтің тараптары арасындағы қатынастың сандық көрсеткішін
білдіреді.
Ақпараттарды баланстық жинақтау есепте, қаржы-шаруашылық қызметті
талдауда, басқару шешімдерін негіздеу мен қабылдау үшін, кәсіпорындардың,
ұйымдардың нарық экономикасында бағыт алуы үшін кеңінен қолданылады.
Баланстың негізінде кәсіпорында бар қорлар, олардың жағдайы туралы,
құрамы мен орналасуындағы өзгерістер, сондай-ақ олардың пайда болу көздері
туралы мәліметтер алады. Бұл мәліметтер белгілі бір күнге жалпы ақшалай
көрсеткіштермен берілген.
Сонымен, бухгалтерлік баланс кәсіпорынның мүлкін ақшалай бағамен
белгілі бір сәтке екі топпен: орналасуы мен пайдалануы бойынша және олардың
пайда болу көздері бойынша жалпылай көрсетудің әдісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің 3.03.94 ж. №10-41143
Хатына сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар меншік нысаны қызметінің түрлеріне
қарамастан тоқсан сайын есепті кезең аяқталған бойда 30 күннен кешіктірмей
бухгалтерлік балансты жасайды.
Сыртқы түрі бойынша бухгалтерлік баланс кесте болып көрінеді де, оның
сол жақ бөлігінде мүліктер құрамы мен орналасуы бойынша, яғни баланс активі
көрсетіледі. Оң жақ бөлігінде осы мүліктердің қалыптасу көздері, яғни
балланс пассиві көрініс табады.
Актив пен пассив жиынтықтарының арасында теңдік болуы тиіс. Мұның өзі
баланстың активі мен пассиві қорлардың сол бір ғана жиынтығын екі түрлі
топтарда көрсетілетіндігімен түсіндіріледі.
Баланстық бап бухгалтерлік баланстың негізгі элементі болып табылады.
Ол мүліктердің, міндеттемелердің түріне (атауына), мүліктердің қалыптасу
көздеріне сәйкес келеді.
Кәсіпорын мүлкінің жекелеген түрлерін, оның пайда болу көздерін,
міндеттемелерін сипаттайтын баланс активі мен пассиві көрсеткіші (жолы)
бухгалтерлік баланстың бабы деп аталады. Бухгалтерлік балансты жасаған
кезде бұл баптар топқа, топтар бөлімдерге бірігеді. Бірігу олардың
экономикалық мағынасына қарай жүзеге асырылады. Баптардың ерекшеліктері:
- активтік баптар шаруашылық қорлардың құрамы, орналасу және пайдалану
бойынша, ал пассивтік баптар олардың пайда болу көздері бойынша көрсетуге
қызмет етеді;
- активтік баптар барлық материалдық құндылықтарды, ақша ресурстарын,
берешектерді, ал пассивтік баптар меншікті капиталды, кәсіпорынның
қарыздарын көрсетеді.
Баланс-брутто және баланс-нетто деген бар. Қазіргі кезде халықаралық
бухгалтерлік стандарттардың талаптарына сәйкес белгіленген нысаны
пайдаланылады, мұның өзі баланс-неттоға сәйкес келеді.
Баланс-брутто түрлі ғылыми зерттеулер үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік баланс-неттоның активінде екі бөлім, пассивінде үш бөлім
бар.
АКТИВ:
I. Ұзақ мерзімді активтер.
II. Ағымды активтер.
Меншікті капитал мен міндеттемелер:
I. Меншікті капитал (Акционерлік капитал).
II. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
III. Ағымдағы міндеттемелер.
Баланстың активі мен пассиві бойынша жиынтықтар баланс валютасы деп
аталады. Баланс активі мен пассивінің аталып өткен әрбір бөлімінде тиісті
баптар болады.
Баланс-неттода бірқатар баптар ашық түрде көрсетіледі. Мысалы,
“Материалдық емес активтер”, “Негізгі құралдар” баптары бойынша бастапқы
құны, тозу және қалдық құн көрсетіледі.
Баланс-неттоның актив валютасына материалдық емес активтердің, негізгі
құралдардың қалдық құндары ғана енгізіледі.
1-бөлім.Бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтер көрсетіледі:
Материалдық емес активтер – бұл бап бойынша ұзақ мерзімді кезең бойы
(бір жылдан астам) шаруашылық қызметте қолданылатын және табыс келтіретін
материалдық емес обьектілерге кәсіпорын салатын салымдар көрсетіледі.Бұл
орайда түсіндірме жазуларда амортизация есептеудің әдісі, есептеу мерзімі,
сондай-ақ есепті кезеңдегі: гудвилл-патенттердің, тауар таңбаларының және
басқалардың есептен шығарылуы көрсетіледі.
Негізгі құралдар – бұл материалдық салада, сондай-ақ өндірістен тыс
салада қызмет мерзімі бір жылдан аспайтын материалдық активтер.
Мұнда мынадай баптар ашылұға тиіс:
А жер;
ә үйлер мен ғимараттар;
б машиналар мен жабдықтар;
в жіктемесіне сәйкес негізгі құралдардың басқа да түрлері;
г жинақталған тозу;
д аяқталмаған күрделі құрылыс.
Бұған қоса түсіндірме жазуларда ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі
құралдар мен төлемі кейінге қалып, сатып алынған негізгі құралдар бөлек
көрсетіледі.
Инвестициялар – кәсіпорынның табысты активтеріне (бағалы қағаздар,
акциялар, облигациялар), жарғылық қорына және басқа кәсіпорынға салған ұзақ
мерзімді (бір жылдан астам мерзімге) инвестициялары, өзге кәсіпорындарға
берілген қарыздар көрсетіледі.
Мұнда мынадай баптар ашылады:
А еншілес серіктестіктерге берілген инвестициялар;
Ә тәуелді заңды ұйымдарға берілетін инвестициялар;
Б ағымдағы құнды көрсететін өзге де инвестициялар, бұл олардың
баланстық құнына ерекшелінеді.
2-бөлім.Ағымдағы активтер.
Өңдеу және сату мерзімдеріне қарамастан тауарлы-материалдық қорлар
(шикізат қалдығы, негізгі және көмекші материалдар, отын, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер).
Алдағы кезең шығындары – есепті күннен бастап бір жыл ішінде есептен
шығарылуы мүмкін.
Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылған ақша қаражаттарына
шектеулер бір жыл ішінде алынып тасталса, олар ағымдағы активтерге
қосылады.
Қысқы мерзімді қаржы инвестициялары – мерзімі бір жылға дейін.
Дебиторлық берешек – есепті күннен бастап бір жыл ішінде алынуы
мүмкін.
Мұнда мынадай баптар ашылуы тиіс:
А аванстық төлемдер;
ә алуға арналған шоттар мен вексельдер;
б еншілес серіктестіктердің дебиторлық берешегі;
в лауазымды тұлғалардың дебиторлық берешегі;
г өзге де дебиторлық берешектер.
Сомасы бір жыл ішінде алынбаса, дебиторлық берешек ағымдағы активтерге
толықтай қосылады.
3-бөлім.Меншікті капитал мен резервтер.
Баланстың пассивінің меншікті капиталының бірінші бөлімінде меншікті
капитал туралы ақпарат ашылып көрсетіледі.Жарғылық капитал – кәсіпорынның
құрылтай құжаттарына сәйкес оның меншік иелерінің (қатысушыларының,
құрылтайшыларының) салымдарына есебінен құралған жарғылық қор.
Түсіндірме жазуларда есепті кезеңде жарғылық капиталда болған
өзгерістер жайлы ақпаратты ашып көрсету керек.
Акционерлік қоғамдарда мынадай ақпараттар ашылып көрсетілуге тиіс:
А мәлімделген, шығарылған және айналымда жүрген (мәлімделген,
жазылатын және төленген капитал) акциялардың саны мен сомасы;
ә төленбеген капитал;
б акцияның номиналдық және ағымдағы құны;
в оларға ие адамдардың құқы, дивидендтерді бөлу мен мүлік бөлігін
төлеудің шарттары;
г ерекшелінген акциялар бойынша төленбеген дивидендтер;
д өтемі төленіп алынға меншікті акциялар (Алынып қойылған капитал);
е болашақта шығаруға мәлімделген акциялар.
Өзге меншікті капитал:
А номинал құнынан артық төленген капитал;
ә негізгі құралдар мен қаржы инвестициясын қайта бағалау сомасы.
Резервтік капитал. Бұл бап бойынша кәсіпорында қалыптасқан резервтік
капиталдың қалдығы көрсетіледі.
Бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян).
4-бөлім. Шығарылған капитал.
5-бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, бір жылдың ішінде
өтелуге тиіс бөлігін қоспағанда, мыналар жеке ашылып көрсетілуге тиісті:
А қамтамасыз етілген несиелер;
ә қамтамасыз етілмеген несиелер;
б еншілес серіктестіктер ұсынған несиелер;
в төлемі кейінге қалдырылған салықтар.
Түсіндірме жазбада проценттік ставканы, несиені өтеудің мерзімін
өтеудің тәртібін және шартта көзделген басқа да талаптарды көрсету керек.
6-бөлім.ағымдағы міндеттемелер.
Ағымдағы міндеттемелерді ашып көрсеткен кезде, кредиторлардың талабы
бойынша төленуге тиісті міндеттемелер мен есепті күннен кейінгі бір жылдың
ішінде өтелуге тиісті ұзақ мерзімді міндеттемелердің бөлігін қоса алғанда,
мынадай баптар ашылуға тиіс:
А қысқа мерзімді несиелер немесе овердрафт;
ә салықтар бойынша берешек;
б төлеуге арналған дивидендтер;
в еншілес серіктестіктерге берешек;
г акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына берешек;
д өзге кредиторлық берешек.
Төлеуге есептелген шығындар – болжанбаған жағдайлар бойынша есептелген
төлемдер.
Алдағы кезеңдердің табыстары – бұл бапта есепті жылы алынған, бірақ
болашақ есепті кезеңге жатқызылатын (жалдық төлем) қаражаттар көрсетіледі.
Егер заңды тұлға міндеттемені ұзақ мерзімді негізде қайта
қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдық
бөлігі ағымдағылардың алынып тасталады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің
сомалары мен қайта қаржыландыру сомалары ашып көрсетіледі.
1. 3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске
ұшырауы.
Жалпы бухгалтерлік есепте баланс баптарының сомасына әсер ететін
шаруашылық операцияларын төрт тұрге бөліп қарастырады.
Бірінші тұріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл жағдайда актив
бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бап тура сол сомаға
артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай
өзгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан кассаға 100 (жүз)
мың теңге алынды.
Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 100 (жүз) мың теңгеге
азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 100 (жүз) мың теңгеге артады.
Баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Екінші тұріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік
баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс
болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға —
азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пассивтің жалпы сомасы мен
баланстың сомасы ешқандай өзгермейді.
Мысалы, ұйым өзінің жабдықтаушы-мердігерлердің аддындағы 500 (бес жүз)
мың теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарды делік.
Бұл уақытта көсіпорынның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабыңдағы сома 500 (бес жүз) мың
теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге
артады. Ал баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік
өзгермейді.
Үшінші тұріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі тұрден
айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстың активі мен пассиві бірдей
сомаға артады. Яғни бұл жағдайда операция әсерінен баланстың актив
бөліміндегі бір баптың сомасы қандайда сомаға көбейсе, пассив бөліміндегі
баптың да сомасы осындай сомаға артады.
Мысалы, жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың
теңгенің материалдары келіп түсті.
Бұл уақытта ұйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-
мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома және материалдар
деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге көбейеді.
Яғни кәсіпорынның материалдарының артуына сәйкес жабдықтаушыларға қарызы да
көбейеді. Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың сомасы да өсті.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларының
төртінші тұрі үшінші тұріне жатқызылатын операцияларға ұқсас болып келеді.
Бұл уақытта да баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта
бірдей сомаға өзгереді. Айырмашылығы — үшінші тұрге жататын операциялар
барысында баланс сомасы (актив және пассив бөлімдері) белгілі бір сомаға
көбейсе, төртінші тұрге жататын операциялар әсерінен актив пен пассив,
сондай-ақ баланстың сомасы қандайда бір сомаға кемиді.
Мысалы, кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға
салынатын салық үшін 50 (елу) мың теңге борышы төленді.
Осыған байланысты есеп айырысу шотындағы ақшалары және бюджетпен есеп
айырысу (қосылған құнға салынатын салық үшін қарыз) деп аталатын баптарының
сомалары бір уақытта 50 (елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстың
сомасы да 50 (елу) мың теңгеге кемиді.
2. Компанияның баланс активтерінің және активінің құрастырылу
көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
2.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау -
кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті
және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау
барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда
болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке
топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін
болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.
Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары
деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден
айтарлық-тай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.
Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық
құнын құру барысында жүргізіледі.
Отандық есептік-аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар, дайын өнім
және тауарларды қайта бағалау жүргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының
өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.
Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына
талдау жасау үшін келесі 1-аналитикалық кесте құрылады.
1 кесте
2006 жылдың басы мен соңындағы "Қайрат" АҚ-дағы баланс активтерінін,
құрамы мен құрылуы
№ Көрсеткіштер Жыл басында Жыл соңында Жыл бойындағы озгеріс (+,-)
Құрылы-
(4гр.-2ір.) сомасы,
мың тг. үлес
салма
ғы, % сомасы,
мың тг. үлес
салмағы, % мың тг.
(Згр.-Ігр.) %
(5гр.:1гр.-100) 1. Активтер кұны, барлығы
соның ішінде: 32551 100 41957 100 +9406 +28,9 X 1.1. Ұзақ
мерзімді активтер: 18770 57.66 2001 47,67 + 1231 +6,56 -9,99 а)
негізгі кұралдар; 18642 57,27 19497 46,47 +855 +4,59 -10,80 ә)
қаржылық салымдар; 128 0,39 504 1,20 +376 +293,75 +0,81 1.2.
Ағымдағы активтер: 13781 42,34 21956 52,33 +8175 +59,32 +9,99
а) өндірістік қорлар; 1501 4,61 1358 3,24 -143 -9,53 -1,37 ә)
дайын енім. 7652 23,51 14538 34,65 +6886 +90,0 -11,14 2
Кәсіпорынның өндірістік потенциалының құны 20143 61,88 20855 49,71
+712 +3,53 -12,17
Кесте мәліметтерінен активтердің нақты құнын көрсететін баланс
валютасының есепті жылы 9406 мың теңгеге немесе 28,9%-ке артқандығын көруге
болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарайғы дамуын көрсететіндіктен, оның
жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың
қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-
ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының
жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін (іске тартылу деңгейін)
анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының
көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар
кездеседі. Бірінші әдістеме бойынша оның құнына негізгі құралдардың,
өндірістік қорлардың, аяқталмаған өндірістің, өсімдегі және бордақылаудағы
малдар құндары қосылады (19).
Екінші әдістемеде кәсіпорынның өндірістік потенциалын анықтайтын
активтер құрамына жоғарыда көрсетілгендерге қосымша, аяқталмаған күрделі
қаржылар және қондырылатын жабдықтар құны қосылады (2). Бұл әдістеме
кәсіпорындарда болып жатқан даму процесін әлдеқайда дәл сипаттайды.
"Шаруашылық тәжірибесінің мәліметтері негізінде, өндірістік мақсаттағы
мүлік коэффициентінің келесі шегі, яғни Кп 0,5 қалыпты болып есептеледі"
- деп жазады А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең
төменгі (қатерлі) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі
қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді меншікті қаражат есебінен
толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті
арттыру үшін үзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.
Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құны біз
талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда жыл басында - 20143 мың теңгені, жыл
соңында -20855 мың теңгені құрайды, ягни 712 мың теңгеге немесе 3,53%-ға
өскен. Баланс активтерінің жалпы құнындағы өндірістік потенциал
үлесі есепті жылы 13,37 пунктке көмігенмен жыл соңында 49,71%-ды құрады,
бұл өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициентінің қалыпты мәніне сай келеді.
1-кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және
ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына шешілді.
Егер ағымдағы активтердің үлесі жыл басында 15,32 пунктке аз болса (42,34-
57,66), жыл аяғында ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 4,66 пунктке асып
кетті (52,33-47,67) және 52,33%-ды құрады. Ағымдағы активтердің өсуі үзақ
мерзімді активтердің өсуінен 9 есеге артық (59,32:6,56) болып отыр.
Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер үлесін
анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің
құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу
(мобильді) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін
сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты
қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы
түрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып
табылады - яғни мүлік әлдеқайда мобильді (іске тартылған) болады, бұл оның
айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін
көрсетеді.
Талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда бұл коэффициенттің деңгейі жыл
басында 0,42 (13781:32551), ал жыл соңында 0,52 (21956:41957) құрады.
Кәсіпорын активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі
көрсеткіш - мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті.
Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы
анықталады.
Бұл қатынастың қолайлы және қауіпті көлемі, кәсіпорынның салалық
ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің
деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.
Талданып отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш деңгейі жыл басында -
0,73=(13781:18770), ал жыл аяғында -1,1 =(21956:20001) құрайды. Бұл
коэффициент деңгейі мобильді қаражаттардың өсу қарқыны иммобильді
қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр. Есепті жылы
біріншілер, яғни мобильді қаражаттар 1,6 есеге (21956:13781), ал екіншілері
-6,6%-ға (20001:18770-100) ғана өскен. Кәсіпорын ең төменгі қаржылық
тұрақтылыққа, кәсіпорын міндеттемелері кепілдендірілген тұрде ағымдағы
активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы
осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзімді
активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталы мен меншікті капитал
қатынасының коэффициентінен артық болуы керек.
Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер
болғанын зерттеу қажет. Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік
потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет.
Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты
құнының (қалдық) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені
бүл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты
бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі
құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің
барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.
Біздің мысалымыз бойынша баланс валютасындағы негізгі құралдардың
қалдық құнының үлесі жыл басында - 57,27%-ды, ал жыл соңында - 46,47%-ды
құрайды, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мәніне 3,53 пункт сәйкес келмейді.
Негізгі құралдардың жалпы құнындағы оның активті бөлігінің (жұмыс
машиналарының құны, өндірістік жабдықтар мен тасымал құралдарының құны)
үлесін анықтау өте маңызды және де бұл кәсіпорынның материалды-техникалық
базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының
өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі. Алайда біздін кәсіпорында
негізгі құралдардың активті бөлігінің үлес салмағы жыл соңында жыл
басындағы 0,33-ке қарағанда, 0,29-ды құрады. Негізгі құралдардың активті
бөлігінің үлесінің 0,04 пунктке кемуі, олардың өсу қарқынының барлық
негізгі құралдардың өсу қарқынынан айтарлықтай дәрежеде артта қалуының
нәтижесінде болып отыр. Барлық негізгі құралдар құны - 23,9%-ға
(61763:49837100) өскен кезде оның активті бөлігінің құны тек 5,9%-ға ғана
(17645:16660-100) өскен. Бұл әрине кәсіпорынның материалды-техникалық
базасының дамуындағы жағымсыз кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс.
Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш
- бұл осы негізгі құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі
бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті. Біздің
кәсіпорынымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті жыл басында 0,63
(31195:49837), ал жыл соңында - 0,68 (4226:61763) құрайды, яғни 0,05
пунктке өскен. Бұл мәліметтер, негізгі құралдардың сапалық (моральды)
тозуын айтпай-ақ, олардың 23-ден көбі табиғи (физикалық) тозғандығын және
ескіргендігін көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалаулары бойынша 50%-дан
жоғары тозу коэффициенті жағымсыз құбылыс болып табылады. Осыған байланысты
кәсіпорын басшылығы осы кәсіпорынның материалды-техникалық базасын
нығайтуға және жанартуға қатаң көңіл аударуы тиіс.
Әрі қарай, келесі 2-аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы
активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет.
2 кесте
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы
Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды
динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей
қортындыларды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильды активтер - яғни ақша
қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір жылда 38 мың
теңгеге немесе 2,6%-ға азайған.
Ағымдағы активтердің ең мобильды бөлігінің, олардың құнына қатынасы
арқылы анықталатын айналым қаражаттарының мобильдік коэффициенті (ағымдағы
активтердің) 1,6 есеге азайған және 6,49%-ды ғана құрайды. Бұл коэффициент,
ағымдағы міндеттемелерді өтеуге бағытталатын қаражаттардың жалпы
сомасындағы төлеуге дайын қаражаттардың үлесін көрсетеді.
Ең мобильді қаражаттар сомасының азаюы және айналым қаражаттарының
мобильдік коэффициентінің жылдам төмендеуі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
нашарлағанын сипаттайды деп айтуға да болар еді. Алайда, нарық жағдайында
айналым қаражаттарының төмен мобильділігі әрдайым теріс бағаланбайтындығын
да ескерген жөн. Есеп айырысу шотында қаражаттар қалдығының аздаған
сомасының бар болуы немесе олардың болмауы әлі де болса кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігін көрсетпейді.
Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы 57,9%-ға өсті
және ол жыл аяғында 17617 мың теңгені құрады. Олардың үлесі 0,69 пунктке
азайғанымен оньщ көлемі әлі де болса өте жоғары (80,24%) болып отыр. Бұл
жағдай, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе
шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып
табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын
өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер
жоқ па, соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген
талдау жүргізуді қажет етеді. Біздің кәсіпорынымызда материалдық ағымдағы
активтер негізінен дайын өнім есебінен көбейген, олардың көлемі (дайын
өнімнің) жыл аяғында 14538 мың теңгені құрады, бұл жыл басындағымен
салыстырғанда - 1,9 есеге көп. Осы мерзімде өндірістік қорлар 9,5%-ға
азайған.
Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір өскен. Егер оның көлемі жыл
басында - 1165 мың теңгені құраса, жыл аяғында ол - 1671 мың теңгені
құрайды немесе 43,4%-ға өскен, алайда ағымдағы активтер құрамындағы оның
үлесі 0,84 пунктке азайды (7,61-8,45).
Дебиторлық борыш неге мұнша көп өскендігін және бұл бапты не үшін
тұсіндіру керектігін зерттеп, қарыздарды өтеудің болашағын бағалау және
егер болған жағдайда олардың құрамындағы күмәнді қарыздарды анықтау қажет.
Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып
табылады. Алайда, айта кеткен . жөн, ақша қаражаттарының бір бөлігі есепті
жылы ұзақ мерзімді инвестицияларға бағытталған, олардың көлемі жыл аяғында
504 мың теңгені құрайды, бұл жыл басындағымен, яғни 128 мың теңгемен
салыстырғанда 3,9 есеге көп.
Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдык құндылықтардың бар
болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде
болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсең-деуіне әкеліп соқтырады
және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.
Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің мобильділігінің өскеніне
қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның құрамындағы өзгерістердің негізділігін
және оның себептерін бағалауы қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы
активтерінің жалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын
және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық борышты талдауға
басты назар аударуы қажет.
Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың
нақты бар болуы емес, оньщ көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың
пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық
борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі
шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш
барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық
уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны
меншікті қаражатты толығымен ай-налымнан шығару деп есептеуге болмайды,
өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да
кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.
Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге
бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп
айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады.
Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және
қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның
құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.
Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан
кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың
барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен
тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады.
Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға
сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы
мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық
борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы
мен нақтылығын білуі керек.
Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтері
бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу үшін 3 жылдың мәліметтері алынған,
олар: 1,9%, 3,3% және 6,8%-ды құрайды. Үш жыл үшін деби-торлық борыштың
қайтарылмауының орташа пайызының 4,0%-ға тең. Алайда оны зерттеліп отырған
кезеңдерге ұғынбай таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет,
мысалы, қайтарылмайтын пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан,
келесілерді зерттеу қажет:
• бір немесе бірнеше негізгі қарыз тұлғалардың үлесіне
қайтарылмайтын дебиторлық борыштың қанша пайызы келеді (бұл пайыз
қайтарылмайтын қарыздың шоғырлануын сипаттайды);
• негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі,
кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ете ме;
• қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі;
• ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің қандай
үлесін көрсетеді;
• тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа
да жағдайлар есепке алынған ба, мысалы, оның енімді қайтару құқы.
Дебиторлық борыштың өтімділік және сапалық көрсеткіштерін зерттеу
маңызды болып табылады.
Сапа дегеніміз - бұл осы қарызды толығымен қайтарып алу ықтималдығы,
ол қарыздың қалыптасу мерзіміне байланысты болады. Тәжірибе көрсеткендей,
дебиторлық борыштың мерзімі қаншалықты ұзақ болса оны қайтарып алу
ықтималдылығы соншалықты төмен болады.
Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау ұшін, оларды пайда болу
мерзімі бойынша топтастыру керек.
2.2 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін
талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және
оның кұрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да
есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал
мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржы-лық
түрақтылығын көрсетеді.
Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбіне
өзін-өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен жүзеге
асырылады. Тек ол капитал жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл
кезде қиын болса да сырттан тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік аса
маңызды орын алады, бірақ онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық
есеп берудің ағымдағы активтерінің құрас-тырылу көздерін шектеу керек. Оның
ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін өзінің кейбір
кезеңдерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша
қажеттілік туғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және
коммерциялық несиелермен жабылады.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және
қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру
кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл
кезде өз меншігіндегі капиталға басты назар аударылады, себебі өз
қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық түрақ-тылығының барлығын көрсетеді.
Меншікті капиталдың көлемін ғана анықтап қоймай, сонымен бірге
капиталдың жалпы сомасындағы оның үлес салмағын да анықтау маңызды. Бұл
көрсеткіш арнайы эдебиеттерде әр түрлі атпен берілген (тәуел-сіздік
коэффициенті, автономдық коэффициенті), бірақ оның мәні бір ғана - бұл
коэффициентке қарап кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты
тәуелсіз екендігін және өз қаражатын қаншалықты жұмсай алатынын керуге
болады. Тәуелсіздік коэффициентін мен-шікті капиталды барлық авансталған
капиталға бөлумен анықтайды:
(1)
Мұндағы: Ктс - тәуелсізддк коэффициенті; Мк - меншікті капитал; Ак -
авансталған капитал (баланс валюта-сы жиыны, яғни қаржыландырудың жалпы
сомасы).
Бұл коэффициенттің өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі жоғары
екендігін көрсетсе, алдағы уақытта қаржылық қиындықтардың азаятындығын
көрсетеді.
Батыс экономистері тәуелсіздік коэффициентінің неғұрлым жоғары
деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздерінің тұрақты
құрылымын сақтауға мұмкіндік береді. Инвесторлар, несие берушілер дәл
осындай құрылымды таңдайды, себебі ол кәсіпорынға өздерінің
міндеттемелерінің кепілдігін жоғары-латады. Неғұрлым кәсіпорынның қаражаты
көп болса, соғұрлым үздіксіз жұмыс қамтамасыз етіліп, нарық жағдайында алға
шығуға көмектеседі. Сондықтан кәсіпкерлер әр түрлі резервтерді құру жолымен
және жарғылық қорға бөлінбеген табысты тікелей қосу арқылы өзіндік
капиталды көбейтуге тырысады.
Қаржылық талдаудан кітаптардың біркатар авторлары инвесторлар мен
несие берушілерді қамтамасыз ететін, меншікті капиталдың оның жалпы
сомасына қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есеп-тейді (21,22).
А.Д. Шеремет, А.М. Ковалев; В.ГІ. Привалов, О.В. Ефимова және тағы басқалар
бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз
қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады
(2,18,6) деп санайды.
АҚШ және Еуропа елдерінде тәуелсіздік коэффициентінің жоғары жетерлік
деңгейі болып, 0,5-0,6 тең болатын меншікті капиталдың баланс валютасына
қатынасы саналады. Бұл жағдайда несие берушілердің тәуе-келдігі төмен
болады: өз қаражаттарынан қалыптасты рылған мүліктің жартысын сатып
(қарызға алынған қаражаттар салынған, екінші жартысы кейбір себептермен
құнсызданған болса да), кәсіпорын өзінің қарыз міндеттемелерін жабуына
болады.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық
міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен мән берілген
нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай
жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейн төмендетуге болады).
Жоғар .ща селтірілген меншіктік коэффициентін 0,5-0,6 денге гіндс
шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де
маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін
белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіп баға беру қажет.
Нарық жағдайында ол ақпаратт ішкі және сыртқы пайдаланушылармен жүзеге
асырылады. Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер, несие
берушілер меншіктік капиталдың авансталынған капиталдың жалпы сомасындағы
үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған кездегі қаржылық тәуекелдік
жағынан баға береді. Меншіктік капиталдың үлесі төмендегенде тәуекелділік
өседі. Кәсіпорын капи-талының құрылымын зерттеу оларға кәсіпорын қызметінің
кеңейгені немесе қысқарғаны жайлы айтуына мүмкіндік береді. Қысқа мерзімдік
несиелердің төмендеуі және меншіктік капиталдың өсуі кәсіпорын қызметінің
қысқарғанын көрсетеді. Бірақ бірыңғай мүндай қорытынды жасауға болмайды,
себебі бұл қаражаттардың үлесі басқа факторлардың несие үшін және
дивидендке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен болуы мүмкін. Егер несие үшін
пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің мөлшерлемелерінен төмен болса, онда
тартылған қара-жатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті
капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине, авансталған кашталдың құрылымы жоғарыда
қарастырылған жағдайларға тәуелді болады.
Қаржылық есеп берудің активтерінің қалыптасу көздерінің құрылымын
зерттеу үшін келесідей талдау кестесі құрылады (3 кесте).
3 кесте
"Қайрат" АҚ 2006 жылдың басы мен соңындағы жағдайы негізінде
кәсіпорыннын авансталынған капиталынын, кұрамы мен құрылымы
№ Корсеткіштер Жыл басында Жыл ;оңында Жыл бойындағы өзгеріс
Құрылы-мының
сомасы, мың тг. үлес салмағы,
% сомасы, мың тг үлес салмагы, % мың тг.
(Згр.-Ігр) %
(5гр.:1гр.-100) өзгеруі, пункт (4гр.-2гр.) 1 Авансталған
капитал, соның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz