Сауат ашудан кейінгі кезеңде мәтіндермен жұмыс істеу ерекшеліктері.



Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.бөлім. Сауат ашудан кейінгі кезеңде мәтіндермен жұмыс істеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1.Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Ана тілі сабағында өзіндік жұмыстар арқылы тілін дамыту ... ... ... ... 18
ІІ.бөлім. Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасаудың дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Мәтінмен жұмыс кезінде әр түрлі әдіс.тәсілдерді пайдалану ... ... ... .. 24
2.2. Мәтінмен жұмыс кезінде оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ.бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе

Сауат ашу кезеңі қазақ тілінің грамматикасына және әдебиет туралы білім жүйесіне кіріспе болып табылады.
Пәнінің басты мақсаты - оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру, қарапайым грамматикалық ұғымдармен таныстыру, айтатын ойын толық, түсінікті, жүйелі жеткізе білуге, байланыстыра сөйлеуге үйрету, ауызша, жазбаша тілін дамыту, сөздік қорын байыту және белсендіру.
Пәнiнiң мiндеттерi:
Әлiппеге дейiнгi кезең: сөздiк қорын байыту, лексикалық тақырыптар бойынша байланыстырып сөйлеу тiлiн дамыту; дыбысталатын тiлдi, сөйлеудi талдау (сөйлем, сөз, буын, дыбыс); дыбыстық талдау (сөздегi дауысты және дауыссыз дыбыстардың саны мен ретi); дыбыстық сызба құру, оны «оқу»; жазуға даярлау (әртүрлi сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру); жазу жолын сақтай отырып әрiп элементтерiн жазуға үйрету.
Әлiппе кезеңi: құрамында жаңа таныстырылған әрпi бар сөздермен сөздiк қорын байыту; жаңа әрiппен таныстыру (әрiптiң баспа түрi және жазба түрi, бас әрiп және кiшi әрiп); сөзге дыбыстық-әрiптiк талдау; сөздiң дыбыстық-әрiптiк сызбасын құру; буынды, сөздi, сөйлемдi оқу; байланыстырып сөйлеу тiлiн дамыту; байланыстырылған мәтiндi оқу; жазуға үйрету.
Зеурттеу жұмысының өзектілігі.Әлiппеден кейiнгi кезең: оқуға, жазуға,оқушының тiл дамытып, алғашқы грамматикалық мәліметтер беру.
Әлiппеден кейiнгi кезеңнiң II жартыжылдық бойы жалғастырылып оқытылуы. Сауат ашу кезеңі қазақ тілінің грамматикасына және әдебиет туралы білім жүйесіне кіріспе болып табылады. Оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру, қарапайым грамматикалық ұғымдармен таныстыру, айтатын ойын толық, түсінікті, жүйелі жеткізе білуге, байланыстыра сөйлеуге үйрету, ауызша, жазбаша тілін дамыту, сөздік қорын байыту және белсендіру мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Айғабылов А. «Тіл ұстарту» Қазақстан мектебі 1995, №8
2. Аманжолов С, Әбілқаев А., ҰйықбаевМ.«Қазақ тілінің гр амматикасы» А. 1977. 236-бет
3. Арғынов Х.К. «Қазақ тілі синтаксисі методикасының
негіздері» А., 1987 ж, 205 бет
4. Аханов А., Катембаева Г. «Қазақ тілі» А. 1982. 23-бет
5. Әбдікаримов Т.М. «Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл
дамыту» А.1993ж, 20-бет
6. Байтұрсынұлы А. Тіл ғылымы А. «Ана тілі» 1992,448бет
7. «Бастауыш мектеп» 2001 № 17 40-бет
8. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілі. 1999, М.
9. Г.Абхунов «Қазақ тілі синтаксисі» А. 1990.
10. ЖапбаровА., Тілеубердиев Б. «Оқушыларға мәтін құрастыру
мен шығарма жаздыру әдістемесі» Ш.2002 ж., 16-бет
11. Жолдашқызы Р. «Мәтінмен жұмыс істеу», «Бастауыш мектеп»
2001ж,45-бет
12. Исаев К., Бектұров С. «Сөйлемдегі грамматикалықталдаудың тәсілдері» А. 1985
13. Қ.Жұбанов «Қазақ тілі» А. 1996
14. Қазақ тіл мен әдебиеті. 2001 ж. №8. 25-бет
15. Қазақстан мектебі 2002ж. №5 47-бет
16. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі А. 1999, А
17. Оразбаева Ф. «Тілдік қатынас теориясы мен әдістемесі А.2000
18. Оқушықаев М.Б. «Қазақ тілі грамматикасы» А., 1949ж
19. Сайрамбаев Т. «Етістіктердің сөз тіркесін құраудағы рөлі.
Қазақ тілінің мәселелері» ҚазМҮУ, М. 1983ж
20. «Сөздік қорды дамыту ерекшеліктері», «Қазақстан мектебі»
2002, №5, 47-бет

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:   
Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
І-бөлім. Сауат ашудан кейінгі кезеңде мәтіндермен жұмыс істеу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1.Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2. Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.3. Ана тілі сабағында өзіндік жұмыстар арқылы тілін дамыту ... ... ... ...
18
ІІ-бөлім. Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасаудың дағдыларын қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
2.1. Мәтінмен жұмыс кезінде әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану ... ... ... ..
24
2.2. Мәтінмен жұмыс кезінде оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.3. Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
ІІІ-бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Сауат ашу кезеңі қазақ тілінің грамматикасына және әдебиет туралы білім жүйесіне кіріспе болып табылады.
Пәнінің басты мақсаты - оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру, қарапайым грамматикалық ұғымдармен таныстыру, айтатын ойын толық, түсінікті, жүйелі жеткізе білуге, байланыстыра сөйлеуге үйрету, ауызша, жазбаша тілін дамыту, сөздік қорын байыту және белсендіру.
Пәнiнiң мiндеттерi:
Әлiппеге дейiнгi кезең: сөздiк қорын байыту, лексикалық тақырыптар бойынша байланыстырып сөйлеу тiлiн дамыту; дыбысталатын тiлдi, сөйлеудi талдау (сөйлем, сөз, буын, дыбыс); дыбыстық талдау (сөздегi дауысты және дауыссыз дыбыстардың саны мен ретi); дыбыстық сызба құру, оны оқу; жазуға даярлау (әртүрлi сызықтар, өрнектер мен таңбалар сыздыру); жазу жолын сақтай отырып әрiп элементтерiн жазуға үйрету.
Әлiппе кезеңi: құрамында жаңа таныстырылған әрпi бар сөздермен сөздiк қорын байыту; жаңа әрiппен таныстыру (әрiптiң баспа түрi және жазба түрi, бас әрiп және кiшi әрiп); сөзге дыбыстық-әрiптiк талдау; сөздiң дыбыстық-әрiптiк сызбасын құру; буынды, сөздi, сөйлемдi оқу; байланыстырып сөйлеу тiлiн дамыту; байланыстырылған мәтiндi оқу; жазуға үйрету.
Зеурттеу жұмысының өзектілігі.Әлiппеден кейiнгi кезең: оқуға, жазуға,оқушының тiл дамытып, алғашқы грамматикалық мәліметтер беру.
Әлiппеден кейiнгi кезеңнiң II жартыжылдық бойы жалғастырылып оқытылуы. Сауат ашу кезеңі қазақ тілінің грамматикасына және әдебиет туралы білім жүйесіне кіріспе болып табылады. Оқушылардың оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру, қарапайым грамматикалық ұғымдармен таныстыру, айтатын ойын толық, түсінікті, жүйелі жеткізе білуге, байланыстыра сөйлеуге үйрету, ауызша, жазбаша тілін дамыту, сөздік қорын байыту және белсендіру мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Оқу. Шағын көлемді тілі жеңіл шығармалар оқу; әдеби жанрлар туралы алғашқы түсініктер; шығармалардағы көркем, бейнелі сөздерді сезіну түйсіну, мәтінді талдау; оқу түрлерін меңгеру; сөздерді тұтас оқу; дауыс ырғағы, нақышын келтіре отырып оқуға машықтандыру.
Жазу. Сөз ішіндегі әріптерді дұрыс байланыстырып, үздіксіз әрі ырғақты жазу дағдысын жетілдіру; шағын мәтінді дұрыс көшіріп жазуға дағдыландыру; есту арқылы жатқа жазу, көргенін есте сақтау сөздерді, сөйлемдерді, шағын мәтіндерді жатқа жазу; дыбыстық, буындық құрылымы әртүрлі сөздердегі дыбыстардың ретін анықтай алу; жазғанын өздігінен тексеру; көркем, таза, қатесіз, сауатты жазу; сөздерді тасымалдай білу.
Тіл дамыту. Сөздік қорын жаңа сөздермен байыту, грамматикалық тұлғада жүйелі байланыстырып орынды қолдана білу, сөз тіркестерін, сөйлемдер құрастыра білу; сөйлеудің диалогтік түрін практикалық тұрғыда меңгерту; сөйлеудің монологтік түрін практикалық тұрғыда меңгерту; суреттер топтамасы, тірек сөздер, дайын үлгі, жоспар бойынша әңгіме (мәтін) құрастыру, мәтінге ат қою; мазмұндаманың негізгі түрлерімен таныстыру; сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Дыбыс және әріп. Дауысты және дауыссыз дыбыстар мен әріптер туралы білімдерін жалпылау, пысықтау; жуан және жіңішке дауысты дыбыстар мен әріптер, оларды салыстыру, ажырату; а-ә, о-ө, ұ-ү, ы-і дыбыстары мен әріптері және олардың емлесі; қосарлы и, ё, я, ю дыбыстары мен әріптері, олардың емлелерін игерту.
Буын; тасымал; тасымалданбайтын сөздер; сөз; сөз және оның қызметі; кім? не? кімдер? нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздер; бас әріптен басталып жазылатын сөздер; не істеді? не қылды? қайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер; қандай? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер туралы түсінік қалыптастыру.
Сөз және сөйлем; Сөйлем; сөйлемнің бас әріппен басталып жазылып, соңына тыныс белгілерінің қойылатыны; сөйлем түрлері (жай, лепті, сұраулы) жайлы түсінік қалыптастыру.
Пәнді оқыту ерекшелігі - бастауыш білім беру деңгейіндегі оқу пәні материалдар жүйелi-концентрлi ұстанымға негiзделiп, мазмұны жағынан кешендi сипатта берілді. Пән тiлдi оқытудың коммуникативтiк-iс-әрекеттiк бағытын жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Мұның өзi тiлдiк бiлiмнiң сапалы меңгертілуін қамтамасыз етеді. Осы тұтас жүйе мазмұны мен өзiндiк мақсатқа бағыттылығы арқылы оқушының тiлдiк iс-әрекеттерге ауызекi және жазба тiлдегi толыққанды дайындығын қамтамасыз етедi.
Қазақ тілі пәні келесі бөлімдерден тұрады: Тіл және сөйлеу, Дыбыс және әріп, Мәтін, Сөйлем, Сөз және оның мағынасы, Сөз құрамы, Сөз таптары. Тілдік саладағы барлық тоғыз сөз таптары мен олардың белгілері таныстырылады.
Пәнді 4-сыныпта оқытуда дыбыс және әріп тарауында фонетика термині енгізіліп, фонетикалық талдау үйретіледі; сөйлем тарауында синтаксис ұғымы енгізіліп, синтаксистік талдау жасау үйретіледі; сөз таптары тарауында морфология термині енгізіліп, морфологиялық талдау үйретіледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І-бөлім. Сауат ашудан кейінгі кезеңде мәтіндермен жұмыс істеу ерекшеліктері
1.1.Мәтінге берілетін сипаттама мен анықтама

Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: "Білім берудің гуманитарлық сипаты, онда дама жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен шығармашылық пен таным субъектісі, құдіретті мәдениет үлгілерін дүниеге әкелген әрі өзінің шығармашылыққа деген құлшынысы мен баурап әкететін субъект ретінде бедерленеді", - делінген. Бұл айтылғандар оқытудың басты мақсаты оқушыларға дүние заңдылықтарын, фактілерін таныту дегенді аңғартады. Сабақ үрдісінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыру жағын ойластыру керек. Халық даналығында әдеп, нақыл сөздер өте көп. Мысалы, "Бұлақ көрсең - көзін аш", "Оқу өрге тартады, надандар жерге тартады", "Тіл - ақылдың өлшемі", "Тілі жеткенше сөйлеген - шешен, қолы жеткенше сөйлеген - көсем" деген этикалық ережеге айналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту бастауыш мектеп оқушыларын тілге, ғылымға құрметпен қарауға үйретеді.
Қазіргі кезде мектеп оқушыларының ойлау мен сөйлеу әрекетін дамыту күн тәртібіне өткір қойылуда. Ал сөйлеу ауызша және жазбаша болатын белгілі. Сондықтан оқушының жазбаша сөйлеу икемділіктерін дамытуда қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытудың маңызы ерекше. Сондықтан оқушыны жазбаша сөйлеуге үйрету мәтінқұрастырудан басталады. Демек, сөйлеу тілін дамыту үшін оқушының мәтін туралы түсінігі мен оны құрастыра білу икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады.
Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерін байланыстырып, сөйлем арқылы жасалатыны белгілі. Сөйлем - синтаксиситің қарастыратын нысаны. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы: "Екі я бірнеше жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды білдіреді" деген пікірмен анықталады. Ал, бірнеше емес, ондаған сөйлемнің мәні де сол сөзбен түсіндіріліп, оны қайырым (абзац) деп, мәтіннің мәні ашылмай жүр. Сондықтан қазақ тіл біліміде, ғылыми әдебиеттерде, мектеп оқулықтарында мәтін туралы түрліше түсіндіру байқалады. Мәселен, мәтін түзетуі қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтін сол шығарманың формасы деп те жүр.
Бұл пікірлерге қарағанда мәтін дегеніміз сөйлемдер арқылы жасалған шығарманың толық түрі, немесе мазмұнды өлшемі екендігін байқаймыз. Олай болса, оқушыларды мәтін түзе білуге жаттықтыру үшін мәтін туралы жүйелі білім, теориялық негіз берілуі керек.
Бастауыш мектеп бағдарламасында оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты тапсырмалар жаттығу жұмыстары берілген. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары мәтіндерді оқу, оны мазмұндап айту, сұрақтарға жауап беру және шығарма, мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады. Тіл дамыту жұмыстары мынандай бағытта жүргізілсе:
1. Мұғалім сабақты түсіндіру барысында оқушымен қарым-қатынас жасағанда әсерлі сөйлеп, тыңдаушысын өзіне қаратып баулап алуы яғни тыңдаушысын тіл мәдениетінің өте жоғары болуы шарт;
Оқушының тілін дамыту үшін өзі қажет деген әдісті пайдаланса;
Өтілетін мәтіндерді, орындалатын жаттығу жұмыстары,
иллюстративтік материалдар қазақ оқушысының халықтық
ұғымына таныс және жеңіл болуы;
Тіл дамытуда мақал-мәтелдер, мысалдар, өлең-жыр, ойнақы
қызықты әңгімелер, шешендік сөздер іріктеп алыну керек;
Лексикалық жұмыстарды жиі жүргізу;
Сөздік жұмысын жүргізу, жаңа сөздерді үйрете отырып, оны іс-
жүзінде қолдана білу.
Фразеологизмдердің жеңіл түрімен сөйлемдер құрату және
ауызекі сөзде қолдана білу.
Оқушыны әдеби тілде ауызша сөйлетуге және жазбаша сауатты
жазуға үйрету.
Демек: мәтін түзе білу үшін, ең алдымен, мәтіннің мазмұнына сай сөйлемдердің құралатыны туралы білім қалыптастырылады.
Ал мектеп оқушыларының сөйлеу икемділіктерін дамытуда мәтін құрастыра білу қажетті мәселе. Сондықтан оқушыны шығарма жазуға үйретуден бүрын мәтін құрастыра білу икемділігі мен дағдысы қалыптастырылады. Ол үшін:
Ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу;
Мәтіннің құрылымын анықтау;
Мәтіннің жасалуы үшін оны құрайтын элементтерді, сөйлем
қайырым ерекшелігін көрсету:
Мәтіннің түрлері туралы мәлімет беру;
Мәтін құрастыру туралы икемділіктері;
Сондықтан бұл құралдың мақсаты оқушының өз ойын жүйелі жеткізе білу үшін сөйлеудің нәтижесі мәтін құрастыру дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру болды.
Лингвистика ғылымында мәтіннің табиғаты жайында бірнеше көзқарастар белгілі. Зерттеулердің бір тобы мәтіннің өзіндік белгілері, категориялары, тұлға, бірліктері бар нысана ретінде қарастырады. Ал, екінші тобы арнайы мәтін теориясын құрылудың қажеті жоқ деп, мәтіннің қызметін байланысқан сөйлемдерге телиді. Мәтін дегеніміз бір тақырыпқа енетін мағыналық тұтастығы бар бірнеше сөйлемнің жиынтығы. Ол тақырып мазмұнына қарай ұзақ та, қысқа да болуы мүмкін, - деп, мектеп оқушыларына лайықты анықтама келтіреді.
Соңғы кезде көпшілік ғалымдар мойындаған мәселе-мәтін құрайтын элементтердің бір-бірімен байланыстылығы мен мазмұн бірлігі. Олай болса, мәтіннің табиғи ерекшеліктерін ашу үшін, бұл мәселенің зерттелуін қарастырайық.
Мәтін тек соңғы он жылдықтарда ғана қолға алынып, зерттеле бастады. Сондықтан мәтіннің құрылымдық және мазмұндық жағынан зерттейтін тіл білімінің саласы мәтін лингвистикасы зерттеле бастады. Ал, лингвистикалық зерттеулердің аясының кеңеюіне байланысты осы жаңа сала шетелдердегі сияқты біздін елімізде де 60-жылдардың екінші жартысынан бастап лингвистердің назарын аудара бастады.
Мәтін ұғымы соңғы кезде мәтін лингвистканың зерттеу нысаны бола отырып, сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық жағынан байланысқан сөйлемдердің жиынтығы деген мәселемен айтылады. Демек, зерттеушілердің назары мәтіннің бүтіндік, тұтастық жағынан, оның сөйлемдер бойынша құрылысындағы ортақ байланыстылық, заңдылықтары мен стилистикасын анықтауға аударылуда. Мұндай мәтіннің байланыстылық, тұтастық қабілеті осы терминнің этимологиясынан да аңғарылғандай-ақ: textum- латын тілінде байланысу,тоқу дегенді білдіреді.
Тілді үйретіп, дамытуға қатысты Ахмет Байтұрсынұлы төмендегідей тиімді тәсілдер мен қағидаларды ұсынған.
1. Оқушыға арналған материалдар аса түсінікті болуы шарт.
2. Мәтін көрнекілік, иллюстративтік материалдар қазақ
оқушысының ұғымына таныс және жақын болуы шарт.
3. Тілді оқытуда мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, мысалдар, өлең-
жырлар, қызық әңгімелер маңызды орын алуы қажет.
4. Тілді оқытуда тіл ұстартуға көркемсөзге де ден қойғаны
дұрыс.

Ахмет Байтұрсынов (1873-1938)
Ахмет Байтұрсынұлы тілді дамытуда тиімді тәсіл деген әдіс-тәсілдердің әр түрін ұсынған. Әдіскер ғалым А.Байтұрсынұлының қағидалары мен тиімді тәсілдерін кәдеге жаратып, жас ұрпаққа тіл нақыштары мен сөйлеу мәнерін үйрете білсек, ойы озық болып, тілі дамиды, сөздік қоры байи түседі.
Демек, мәтін дегеніміз - өзін құрайтын сөйлемдер мен қайрымдардың жай қосындысы емес. Оның өзіндік белгілері, жүйесі, сипаты, формасы, мазмұны өлшемдері мен құрылысы бар өте күрделі тілдік категория. Яғни мәтіннің қалыптасқан өзіндік құрылымдық жүйесі бар. Яғни мәтін болу үшін оны құрайтын элементтердің олардың бір-бірімен байланыстылығын, яғни тұтас мазмұнын, жасалу құрылымын ажыратуымыз керек.

1.2. Мәтіннің мазмұндық құрылымы мен түрлері

Көптеген ғалымдар мәтін композицисын (құрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды деп мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мұны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде түсінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөлімінде сөз етіп отырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жүктелейді.
Мәтіннің негізгі белгілерін анықтауға ғалымдардың пікірлері түрліше. Егер ауызша және жазбаша сөйлеу формаларын мәтін деп қараса, көпшілігі тек жазбаша сөйлеуді мәтінге жатқызады. Алайда мәтіннің мүшеленуі, бөлшектенуі, мағыналық тұтастық және құрылымдық байланыс сияқты белгілерді барлық зерттеулер мақұлдайды. Біздің ойымызша - мәтіннің жоғары айтылған белгілеріне мына төменгі белгілерді қосуға боладыдеп есептейміз. Олар: мәтіннің жүйелі басталып, жүйелі аяқталуы, оны мәтін құрайтын элементтер (сөйлем, қайырылым) арасында логикалық және грамматикалық байланыстар қамтамасыз етеді. Мәтіннің көлемдік құрылымы - тіл құралын пайдалана отырып, оның дара және универсаль мағынасының бейнеленуі, сол мағынаның қайталанбас өзіндік көрінісі. Мәтіннің универсал мағынасына кеңістік пен уақытты жатқызады. Кеңістікті бейнелеу үшін мәтінде белгілі бір мекенді білдіретін не нұсқайтын атауыш сөздер тобы қолданылады. Олар: топонимдер, географиялық терминдер, этнонимдер, табиғаттың не үй жайдың белгілерін бейнелейтін сөздер, мекендік үстеулер, диалектизмдер экзотиканы білдіретін сөздер және кісі аттары.
Сөздікте бұлардың біреуі емес, тек кейбіреулері мекендік мағынаны білдірсе, мәтінде олардың мекендік көрсеткіштердің аясы кеңиді.
Шындыққа жүгінсек, тәжірибеде көрсеткендей орыс тілді орта сынып оқушылары төменгі сыныптардан ауызша баяндау, яғни сөйлеу тілін меңгермей келеді. Ауызша сөйлеу әңгімелеу дағдысы жетілмей, мәтінді әңгімелеп, баяндап бере алмайды. Мұның себебі орыс мектебіндегі қазақ тілі - әдістемесі орыс тілді оқушылардың мәтінмен жұмыс жасауын, жеткіліксіз ескереді, керісінше оқушылар да қазақ тіліне мән бермейді, мәтінге үрке қарайды. Оқушылардың ауызша сөйлеу тілі мазмұнға бай және мәнерлі, көркем болуы үшін мәтін арқылы жаттықтыруды енгізу қажет. Бұл орайда мәтін арқылы жаттықтыру - тартымды тәрбие. Себебі, қазақ тілін орыс тілді оқушыларға оқытып, үйретуде мәтіннің алатын орны, атқаратын қызметі ұшан-теңіз, жалпы ауызша сөйлеу, тілді дамыту төменгі сыныптан басталады дедік. Ал басқыш жоғарылған сайын бұл мәселелер күрделене түсуге тиісті. Сондықтан сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мына төмендегі жағдайларды қарастырдық:
Мәтіннің негізгі мәнін, мазмұнын түсіну
Мәтінге тақырып беру
Мәтінді баяндай білу
Жоспар бойынша мәтін мазмұнын әңгімелеу.
Уақыт та материяның өмір сүру формасы болғандықтан, ол көркем мәтіннің негізгі мағынасының бірі болып табылады. Шығарма мазмұнның белгілі бір шынайы уақытқа қатынасы ерекше тілдік құралдар арқылы көрініс табады. Ең алдымен оларға уақытты білдіретін сөздер тобы жатады (жыл, ай, күн т.б.). Оларға жататындар: тарихи тұлғалардың аттары, тарихи болмыс, қызмет, адамның әлеуметтік жағдайларының атаулары, мекен-ұйым, қоғамының т.б. аттары. Шығармада суреттелетін немесе аталып қана өтетін тарихи оқиғаларды да уақыт көрсеткіштері болып табылады.Мәтінде бейнеленетін уақыт 3 түрлі: өткен шақтық, осы шақтық, келер шақтық болып келеді. Бұлардың әрқайсысының да жеке-жеке тұрғыда көркем шығарманы баяндау жоспардың негізін қарауы мүмкін. Мәселеде сөз болатын оқиға, іс-әрекет баяндау кезеңіне сай келу не оның алдында өтуі де, немесе кейін өтуі де мүмкін.
Немесе нақтылы шығарманы бейнелейтін уақыт түрлерінің бірігіп жымдасуының көптеген варианттарын кездестіреміз.
Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, қайырым жатады. Олардың арасындағы байланыстар логикалық, грамматикалық және себеп-салдарлық жүйе арқылы іске асады. Онсыз тұтастық белгісі қамтамасыз етілмейді. Мыс: Қырағы оқушы.
Кешкі уақыт. Күн батып бара жатқан кез. Аспан бұлтсыз, ашық. Таң алдында жауған қар, үрлетіп боратпаған соң, әлі сол ұлпа күйінде көбіктеніп жатыр. Оның беті сәуле түскен шынындай жылтылдап көз ұялатады. Алыстан қар жамылған тау да мүнартып, бұлдырап көрінеді. Ертеңгі әбден дайындалғаннан кейін, осындай әдемі, ашық кеште сырғанақ тебуді өте ұнататын Самат бір кісілік шанасын сүйретіп, үй сыртындағы үйілген биік қарға сырғанақ тебу үшін әдемілеп шыққан еді.
Шана үстінде отырып, танымаған аңға күдіктене қарай қалған Самат одан көзін тайдырар емес. Жан-жағына жалтақтай, аяғын еппен басып, қардан басы ғана көрінетін сояу шөптердің арасынан кетіп бара жатқан аңнан көз жазып қалам ба дегендей, шұқшия түседі. Бұл мәтінде тақырыбына орай оқушының қырағылығы туралы ақпарат беру үшін мәтін қайырымдарға бөлінген. Ол қайырымдағы сөйлемдер оқушының бір қасиетін анықтау үшін бір-бірімен байланысқан.
Мәселен, бірінші қайырымда кіріспе, яғни оқиғаның уақыты мен орны сипатталған. 2-і қайырымда оқушының тынығу, ойнау әрекетін жүргізетін орны мен уақыты хабарланады. 3-і қайырымда аңғарғыштық, байқампаздық қасиетін хабарлайды.
Нәтижеде оқушының бір кеште болған әрекеті арқылы оған қорытынды баға беріледі. Демек, көлемді мәтіндер ең алдымен шағын мәтін, көлемдік мәтін, (микромәтін, макромәтін) болып бөлінеді. Ал көлемді мәтін тармаққа, тақырыпқа, ал олар қайырымға жіктеледі. Сонымен мәтін дегеніміз - сөйлеудің нәтижесі, яғни қарым-қатынастың мақсаты, түрі, стиліне қарай түрленеді.
Мәтін бірнеше сөйлемдерден тұрады. Егер 1 сөйлем құрмалас сөйлем болып, өте жайылыңқы болса да, оны біз мәтін деп айта алмаймыз. Мұнда тиянақты ой болғанымен ол мәтін бола алмайды, бар болғаны - сөйлем. Ал, бұл сөйлем синтаксистің құрмалас сөйлем заңдылықтығы бойынша үйлескен, яғни мәтіннің заңдылығынан өзге. Бұл құрмалас сөйлемді жеке, тиянақты сөйлемге бөлшектеуге болмайды.
Мәтіндегі сөйлемдер де байланыс заңдылығын сатап бір-бірімен ажыратылып бөлшектеуге келмейді. Осыған орай, мәтін кемінде екі, немесе бірнеше сөйлемдерден тұрады деуге болады. Сондай-ақ көлемді мәтін бірнеше сөйлемнен тұратын қайырым өзімнің бастауы - тақырыптық сөйлем және қайырымдық фраза болып табылады. Сонымен бірге мағына мен формасы жағынан тізбектеле байланысқан сөйлемнің сөйлемде аяқталған интонация мен ұзақүзіліс арқылы беріледі. Кез-келген мәтін әдетте бірнеше сөйлемдерден тұратын жеке-жеке маңызды бөліктерге бөлген. Осындай әр бөліктер жаңа жолдан басталады, яғни жолдың басқа жағында оңға қарай бос орын қалдырылады. Бұл қайырым деп аталады.
Қайырым - мәтінде композициялық және қарым-қатынасты түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни, бір шығармада белгілі бір хабарлаудың, ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бар бөлшегі болып табылады.
Пікір айту негізінен үш басқыштан тұрады:
нақтылау
дәлелдеу
қорытынды жасау
Нақтылау дәлелдеудің алдындағы кіріспесі іспеттес. Сондықтан нақтылау хабарлау немесе сипаттау түрінде айтылады. Ал дәлелдеу - пікірдің ең негізгі түйіні. Дәлелдеу үшін материал жеткілікті болып, барынша жүйелі, дұрыс баяндалуы тиіс. Қорытынды бөлімде ең негізгі пікірді жинақтап бере білу керек.Кейде дәлелдеу өте анық, түсінікті болатын жағдайда қорытындының қажеті болмауы да мүмкін. Пікірлеу мәтіні деп - бір нәрсені дәлелдеу, бекіту мақсатында мысалдар, салыстырулар, ойлар келтіру арқылығана ой қорытындысын жасауға арналған түрі. Пікір айту мәтіннің қиын формасы, сондықтан пікір шығармалар бастауыш сынып бағдарламаларында қаралған. Қарапайым пікірлеу мәтіннің жүйесі мынандай, тезис, тезистің дамуы, қорытынды жасау. Міне осындай жүйеде жоғарғы сыныптарда әдебиеттік шығармалар, ғылыми мақалалар жазылады. Ең алғаш болжам айтылады, проблеманың зерттелу барысы баяндалады, соңынан болжам тәжірибесі де дәлелденеді ме, жоқ па сол туралы ой қорытындысы жасалады.
Мәтіннің түрлері.
1.Хабар - негізінен, бастан кешкен (көрген, естіген) оқиғаларды
еске түсіріп айтып шығу. Мұндағы баяндау, негізінен оқиғаның өту
тәртібі мен уақытын, оның көрсету жолымен іске асады. Мәтін
құрылысы:
а) оқиғаныңбасталуы;
ә) дамуы;
б) аяқталуы болып 3-ке бөлінеді.
Мәтіннің хабарлау түрі белгілі бір уақытта болған себеп-салдарлық байланысқа түскен оқиғалар жөнінде баяндалады.
Бұл да көркем-әдеби жанрына жататын әңгіме сияқты сюжеттер жиынан тұрады. Хабарлау мәтінінде персонаждардың (кейіпкерлердің) іс-әрекеттері, олардың арасындағы диалогтар келтіріледі. Тағы бір негізгі ерекшелігі: - Мұнда ең басты оқиғалар мен фактілерге көңіл бөлінеді. Сондықтан бұл мәтінде зат есімдер мен етістіктер көп кездеседі. Хабарлау мәтінде сипаттау мен пікір айту элементтері кездеседі. Мыс: кейіпкерлердің кейпі, түр-тұлғасы, табиғат суреттері сипаттауға жатса, себептік негіздер ой қорытынды пікірлеуге жатады.
2. Сипаттау - затты, құбылыстарды, адамдарды белгілі бір
мекен-жайды бейнелеп (жазып) шығу. Мұндай мәтін көбінесе
бейнеленетін заттың, құбылыстың, орынның ең негізгі белгілерін, өзіндік ерекшеліктерін саралайды. Сипаттау мақсатымен жазылған мәтіндерге көбінесе:
1. Алғаш алынған әсері.
2. Сол зат не орынға, құбылысқа бағасы, пікірі байқалады.
Сипаттауда көбірек белгіні, сынды аңғартатын сөздер (сын есім, есімше) жиі қолданылады. Сипаттау мәтініне келсек, мұнда кейіпкерлер болмайды. Табиғат көрінісі заттар мен құбылыстарды суреттейді. Заттардың елеулі және елеусіз қасиеттері жайында сөз болады. Сондықтан бұл мәтінде сын есім көп қолданылады.
Мәтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет деп санаймыз. Атап айтқанда тіл білімінде: сөз, сөздің тіркесуіне түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем жасалатындығы, қайырым, қайырымнан мәтін құралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім ең алдымен қайырымның түзілуі ерекшелігіне байланысты құрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылуда. Әсіресе адамдар бір-бірімен қарым қатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен ғана емес, тұтас бір пікірді білдіретін, бірнеше ой-пікірді білдіретін сөйлемді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мәтінмен де жүргізіледі. Мысалы:
Мәтін әр жақты лингвистиканың объектісі болумен қатар, қазіргі кезде оның анықтамасы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріліп жүр.
Мәтін туралы оқушыларға түсінік беру ойдың сөйлемге қарағанда күрделі бөлшегін игеруге, ал сай келуі деген ұғымдардан басталады. Мәтін дегеніміз не? Ол синтаксистің қарастыратын мәселесі не? Деген сұрақтар мектеп оқушылары үшін өте қиын да күрделі мәселе. Сондықтан стилистиканы оқытуда, тіл дамытудаосы мәселелердің басын ашып алуға тиістіміз. Ой белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінен жасалады. Оны сөйлем дейміз. Сөйлем синтаксистің қарастыратын объектісі. Сөйлем жай және күрделі болады. Яғни құрмалас сөйлемнің анықтамасы екі, я одан да көп сөйлемнен құралып күрделі ойды білдіреді деп көрсетеді. Ал бірнеше емес ондаған сөйлемнің беретін мәнін не демекпіз? Лингвистикалық зерттеулерде осы мәселе, әсіресе, қайырым мәтін деген терминдерге лингвистикалық анықтамалар берілмей жүр. Тек оны көркем шығармаларға байланысты түрліше түсіндіру байқалады. Атап айтқанда, қайырымды белгілі бір үзінді, жаңа ойдың басталуы десе, мәтінді сол шығарманың, іс-қағаздың толық жазбаша формасы деп үғынылады. Яғни, мәтін дегеніміз - шығарманың немесе іс-қағаздың мазмұнды бөлшегі екендігі байқалады.
Көркем мәтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста мағыналық бірлікте келеді. Көркем мәтін - бірбүтін құрылым. Оның архитектоникасын лингвистикалық тұрғыдан зерттеуде көптеген лингвистикалық әдістерді пайдаланамыз. Мәтіннің барлық деңгейін қамту үшін осы әдістерді өзі азшылық етуі мүмкін. Мәтіннің табиғатын тану үшін оны бөлшектеп шағын лингвистикалық бірліктер деңгейінде қарастыру әдісі тиімді. Мәтін лингвистикасында бұл мәтіннің интерпретациялануы деп аталады. Кез келген мәтін құрылымына сай, мағыналық және сюжеттік мақсаттарға орай үлкенді-кішілі бөлшектер жиынтығынан құралады. Бұл құбылысты мәтін лингвистикасы мәтін сегминтациясы деп түсіндіріледі.
Мәтін бөлшектерінің мәтін түзіміндегі рөлі бірдей дәрежеде болмайды. Осының нәтижесінде осы екі терминнің қиылысынан тағы бір түсінік туындайды. Оны И.В.Арнольд "мәтін иерархиясы" деп атайды.
Мәтін ерекшеліктеріне төмендегідей ерекшеліктер тән болып келеді:
мәтіннің бірбүтіндігі;
мәтіннің байланыстылығы;
мәтіннің бөлектігі;
мәтіннің метареферентілігі.

И.В.Арнольд (1908-2010)
Осы ерекшеліктердің барлығы мәтіннің семантикалық сипаты ұғымымен тығыз байланысты болып келеді. Қазіргі әлемдік лингвистикада мәтін құрылымдық - мағыналық жағынан бетбұрыс болып келуі, қамтамасыз ететін құралдар бар. Солардың қатарында қайталамалар аталады. Қайталамалрдың мәтін түзу және мәтін дамыту қызметі туралы айтқан кезде, ең алдымен, мәтіннің семантикалық тұтастығын ұйымдастыру қызметі ерекше аталады.
Жоғарыдағы белгілерді жеке-жеке талдайық:
1. Мәтіннің біртұтастығы. Мәтіннің семантикалық жағынан бүтіндігі мәтін лингвистикасында жетекші орын алатын мәселенің бірі болып саналады. Мәтіндегі семантикалық тұтастық-күрделі категориялардың бірі. Кез-келген мәтін бір бүтін категория болып есептеледі. Олардың бүтіндігі тек құрылымы жағынан ғана сипатталмайды. Оған мәтін бөлшектерінің, яғни микромәтіндердің бір мағынаға бірігуі де кіреді. Мәтін құрылымында кейбір микромәтіндер өзіне тән мағыналық дербестікпен дараланады. Бірақ мұны микромәтіннің мағынасы мәтіннің мағына жемісінің бір бөлігін құрайды.
2.Мәтінніңбайланыстылығы.Мәтінбірне шемикромәтіндерменмикромәтіндердіңж иынтығынанқұралсада,осыбірліктердің арасында тығызбайланысболады.Олбайланыстүрлі тілдік құралдар арқылы жүзегеасырылады.Солбайланыстың үлкен бір бөлігін семантикалық байланыс құрайды.Микромәтіндердің мазмұндас келуі олардың арағабірнешемикромәтіндер, тіпті кейде бірнеше микромәтіндертастап мағынасабақтастығынжалғастыруымәтін байланыстылығының белгісі болып саналады.
3. Мәтіннің бөлектігі. Мәтін - ең алдымен бір-біріне ұқсамайтынмикромәтіндердіңжиынтығы. Әрбірмикромәтінмен микромәтінді бөлек-бөлекқұрылымға жатқызуға болады.Себебі, бұл бірліктердің әрқайсысыныңбасы мен аяғыондабаяндалатын сюжет жемісі, мәтіндерден бастыайырмашылығыныңбірі - оныңосы ерекшелігінде.
Мәтінніңбөлектігінің бір белгісін микромәтіндердің семантикалық
дербестігі құрайды. Бір микромәтін - бірмағына, ал бірмикромәтін - бір сюжет.Сюжетжемісімикромәтіндердегіс южеттердіңжиынтығынан құралса,соңғысын микромәтіндердегі мағыналар құрайды. Алайда олар мәтінқұрылымында дербестікке ие болады.
4. Мәтінніңметареференттілігі.Мәтіннің метареференттілігідеп көркемшығармадағыавтор меноқырманныңарақатысы,оқиғаның болған жерімен уақыты, ол ұғымдардың авторлықпозициясы, автордың сюжет жемісіне көзқарасы саналады. Бұл категориялардың мәтін де айқындалуы да мәтіннің семантикалық құрылыммен тығыз байланысты.

1.3. Ана тілі сабағында өзіндік жұмыстар арқылы тілін дамыту

Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің дәстүрлі арнасымен қауырт даму жолына түсуі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру жүйесіне, оның ішінде бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесіне қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп жан-жақты дамыған, зиялылық деңгейі мен практикалық машығы заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілген.
Бастауыш сыныптарда ана тілі пәні - оқушылардың негізгі құралы. Оқыту арқылы тіл дамытуда өз бетінше жұмыстың маңызы зор. Оқуға үйрету сауат ашу кезеңінен басталады. Бұл кезде оқушылар әрбір дыбыстың ерекшеліктерімен танысу барысында дыбыстан буын, сөз құрап, оны дауыстап дұрыс оқуға жаттығады. Буын, сөз құрайтын дауысты дыбыстардың қасиетіне ерекше көңіл бөлінеді. Жеке оқушылардың дыбыс, буын, сөз, сөйлемдерді саналы түрде дұрыс, анық, дауыстап оқуы талап етіледі. Сондай-ақ мәтінді оқу кезінде сөз мәніне, мағынасына назар аудару, сөйлемдер арасындағы байланысты түсіну, сол арқылы мәтін мағынасын түсініп, айтып беруге үйрену, сөйтіп түсініктерін біртіндеп күрделену бағытында мәнерлеп оқуды жетілдіру мақсаты көзделеді.
Бастауыш мектеп - оқушыны оқуға үйрету мен тәрбиелеу оның тұлға ретінде өзін-өзі ашуға, жалпы дамуының қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты. Қазіргі таңдағы мұғалім оқушы үшін дайын білім көзі болмай, керісінше кіші мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің ұйымдастырушысы және үйлестірушісі бола білуі қажет.
Оқуға үйретуге қойылатын негізгі талап - дауыстап, мәнерлеп және іштен оқуды меңгерту. Оқушылардың өздігінен оқуына берілетін тапсырмалардың көлемі мен мазмұны біртіндеп күрделене түседі. Оқуға үйретудің сапалы болуы оқу сабағын дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Ол үшін оқушыларды оқулықпен, оқулықтағы жеке мәтінмен жұмыс жасауға үйрету қажет. Оқытудағы үйретудің әдіс-тәсілін шығарма жанрларына қарай, яғни көркем шығармалар, ғылыми көпшілік мақалалар, ертегілер, мысалдар, өлеңдер ойластырған жөн.
Көркем шығармаларды ерекше дауыс ырғағына, екпініне қарай мәнерлеп оқып, негізгі кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, көңіл-күйін дәл бейнелейтін сөздер мен сөз тізбектерін даралай оқу қажет.
Кейбір түсінікті, жеңіл мәтінді сыныпта да, үйде де өз бетінше оқи беру оқушыларды жалықтырады. Сондықтан сыныптағы озық және үлгерімі нашар оқушылармен жұмыс түрін әр сабақ сайын жоспарлап отырған жөн.
Бастауыш сыныптарда оқу сабағын жүргізгенде мыналарды ескеру қажет:
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу машығын жетілдіруді оқушының дұрыс және мәнерлеп, тездетіп оқуын қамтамасыз ету. Онсыз оқушының мәтінді толық түсінуі де қиын болады. Сондықтан сабақта қолданылатын әдіс, тәсіл оқудың техникасын жетілдірумен бірге оқушының кітапқа, оны оқуға деген ынтасын арттыратындай, бір мәтінді бірнеше рет өз бетінше жалықпай оқуға жағдай жасайтындай болуы керек.
2. Төменгі сынып оқушыларының әсіресе абстрактылы ойлауы жеткіліксіздеу болғандықтан, оқу сабағында оқушының білімін толықтыра отырып, оның ойлануы, қызығушылығы, бір затты екіншісімен таныстыру, салыстыру, бірін екіншісіне қарама-қарсы қойып, салыстыра отырып байқампаздығын тануға баулитын әдіс, тәсілдің сабақта көбірек қолданылуы қажет.
3. Бастауыш сынып оқушыларының көркем әдеби шығарманы түсінуге керекті мәселені - образды түрде ойлануға күші жетіңкіремейтінін ескеріп, оқушының шығармашылық қиялын ұштарлықтай тәсілдер көбірек қолдану қажет. Затты не оқиғаны өзі көріп, нақты елестете алатындай жағдай жасап отыру керек. Оқу негізінен мынадай түрлерге бөлінеді:
Өз бетінше дұрыс оқу. Оқушылар өз бетінше сыныптың екінші және үшінші сыныптарда бірнеше сөз тіркестерін, тұтас сөз тіркестерін, фразалық тіркестерді оқи алатын болады. Бірақ оқу үстінде интонациялық қате жіберу немесе мағынасына сүйеніп сөз тіркестерін қысқартып, жооқушып оқу көп кездеседі. Бұның себебі, үшінші сыныпта қойылатын міндет пен талап сөзді тұтас оқу болғандықтан, тұтас оқуға тырысу әрекетінің күшті болуынан, яғни оқуға деген ынта бар да машықтың әлі қалыптаспағандығынан белгілі бір фразаны, тіркестерді оқи білу машығы әлі жетілмегендігінен. Осы себептер әлі жетіле қоймаған оқушының оқуды дұрыс оқыды ма дегенді тексеріп отыруға міндеттейді.
Бір буынды не бір сөзді оқушының неліктен қайталап оқитынын ілгеріде айттық. Сондықтан оқушының қайталауын мұғалім қадағалап ескерту жасап отыру керек. Мұғалімнен үнемі, үздіксіз ескерту естіген оқушы енді оны қайталмайды.
Өз бетінше мәнерлеп оқу. Бастауыш сырып оқушыларының дұрыс өз бетінше оқуын жетілдіруде қойылатын бағдарламалық талаптың бірі оқушыны мәнерлеп оқуға үйрету болып табылады.
Мәнерлеп оқу - қандай мәтінді болмасын дұрыс оқып, сөздерді бұзбай, қалдырмай, сөз аяғын жұтып қоймай, әрбір сөзді, ондағы дыбыстарды анық етіп оқу.
Көркем шығарманың негізгі ой тірегін анықтап алмай, оқығандағы мақсат айқын болмайынша бірде бір жолды мәнерлеп оқу мүмкін емес.
Оқушыны мәнерлеп оқуға үйретпейінше оны мәдениетті сөйлеуге үйретеміз деп айта алмаймыз. Ал мәдениетті сөйлеу дегеніміз - сөйлеудегі, жазудағы тіл жұмсаудың өнегелі үлгілері болып табылады. Осыларды үйрету негізгі бастауыш мектептен басталады және қаланады.
Оқушы мектеп есігін ашқаннан бастап-ақ оқыған сөзінің мағынасын түсінуге бағытталған жұмыстар жүргізіледі. Сол жұмыс түрлері мәнерлеп оқуға жол ашып отырады. Мұғалім жеке сөзді, сөйлемдерді оқу кезінде оқушылардың тек оқып шықаннына қанағаттанбай, оның мағынасын ашуға арналған жұмыстар жүргізеді. Яғни, оқушы оқып тұрған сөзін, сөйлемін өзі түсініп тұр ма, соны анықтап, егер оқушы түсінбесе, мұғалім қосымша түсіндіреді. Осыдан кейін мұғалім оқушының берілген сөзді не мәтінді үстірт оқымай дауыс ырғағымен оқуын қадағалап отырады. Қазақ алфавитіндегі әріптердің дұрыс, анық аталуына оқушыны жаттықтыру үшін оқушының ауыз қуысындағы тіл, ерін, тіс, жақтарына жаттықтыру өз бетінше жұмысын жүргізген дұрыс. Осы талаптарды орындауға және артикуляциялық жаттығулырды жүргізуге төмендегідей кестелерді пайдалануға болады.
Шапшаң оқу. Шапшаң оқуға үйретудегі мақсат - оқушының өзі оқыған сөйлемін, мәтінін толық түсінуі және сонда қолданылған сөздердің мағынасын меңгеруіне қол жеткізу. Мұны орындау үшін оқытушы оқушының әрбір сөзді дұрыс анық оқуын үнемі қадағалап отыруы шарт. Әрбір сөзді дұрыс анық етіп оқыған оқушы сөзді түсінеді, демек шапшаң оқудың алғы шарты орындалады. Осыдан шапшаң оқудың дұрыс оқумен, түсініп оқумен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Әліппеден кейінгі кезең
Тіл білімі сөздігінде мәтін
Әліппеден кейінгі кезең мен сауат ашу кезеңіндегі жасалатын жұмыстар, сабақ жүйесі
Сауат ашудың міндеттері
Тәрбие процесі кезінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
Әріптерден сөз жасау
Сауат ашу әдістемесі. Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері
Сауат ашудың мақсаты мен міндеттері
Сауат ашу кезеңі - бала тілінің дамуы процесіндегі ең жауапты да күрделі кезең
Бастауыш сыныпта сауат ашу барысында оқушылардың тілін дамыту және сөз қорын арттыру
Пәндер