Қазақ халқының аспаптық музыкасындағы дәстүрлі жанрлар



Қазақ халқының аспапта жеке шығарма орындаушылық, яғни күйшілік өнері сонау көне заманнан келе жатқан ұлтымыздың рухани мәдениетінің аса бір маңызды саласы. Күй, көбінесе белгілі оқиғаға, тарихи мазмұнға орай шығарылады.
Күйшілік өнер құрылымдық және орындаушылық тұрғыдан өзара бірнеше дәстүрлерге бөлінеді. Әр дәстүрдің өзіндік орындау мәнері, өзіндік саздық жүйесі болады. Домбыра аспабында орындалатын күйлер негізгі екі топқа, "төкпе" күйлер мен "шертпе " күйлерге бөлінеді. Төкпе күйлер Батыс Қазақстанда, ал, шертпе күйлер Арқа, Жетісу мен Қаратау өңірлерінде көп орындалады. Төкпе мәнерінің көрнекті өкілдері - Құрманғазы, Сейтек, Ұзақ, Дәулеткерей, Абыл, Дина, Қазанғап, Есір, және тағы басқалар. Төкпе күйлер өзінің өлшемі мен ырғағы жағынан нақты болып, саусақтардың бірыңғай сілтеуімен орындалады, олар көбінесе жігерлі, асқақ келеді.
Төкпе күйлердің өзі ішкі мазмұны мен орындалу, тартылу әдіс-тәсілдеріне орай, түрлі салаларға бөлініп, жеке-жеке қалыптасқан, бір-біріне ұқсамайтын, әртүрлі орындаушылық мектептер құрайды. Мұндағы әр мектептің өзіндік саусақ басу, қағыс қолдану әдістері бар. Мысалы, Құрманғазы мен Дәулеткерейдің орындаушылық үрдістері бір-біріне мүлде ұқсамайды. Дина күйлері де айрықша мектеп құрайды. Сыр бойының, Маңғыстау өңірінің күйлері де өзіндік орындау-шылық дәстүр түзеп, айрықша құрылымдық, орьндаушылық мәнерлерді байқатады.
Шертпе күйлер ән негіздес өте сазды, кұрылысы шағындау болып келеді. Күй әуені екі ішекте кезек орындалып, көбінесе бірдауыстылығы басым болады. Бұл күйлердің ежелден қалыптасқан қағыс қағу, саусақ басу тәртібі бар.
Күйлердің мазмұны мен тақырыбы да әр алуан болады. Адамның түрлі сезімдері, табиғат суреттері, үлкен әлеуметтік-пәлсафалық мәселелер шертпе күйлердің негізгі айтар ойына арқау болған. Шертпе күйлердің өзі мазмұндық, орындаушылық ерекшеліктеріне орай, бірнеше мектептерден түрады. Олар Арқа, Қаратау, Жетісу, Алтай мектебі деп аталады. Шертпе күй мәнерінің көрнекті өкілдері - Байжігіт, Тәттімбет, Сүгір, Тоқа, Дайрабай, Баубек, Әбди, Төлеген және т.б. Төкпе күйлерге қарағанда шертпе күйлердегі жеке дауыстық эпизодтар екі

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АСПАПТЫҚ МУЗЫКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ ЖАНРЛАР

Қазақ халқының аспапта жеке шығарма орындаушылық, яғни күйшілік өнері
сонау көне заманнан келе жатқан ұлтымыздың рухани мәдениетінің аса бір
маңызды саласы. Күй, көбінесе белгілі оқиғаға, тарихи мазмұнға орай
шығарылады.
Күйшілік өнер құрылымдық және орындаушылық тұрғыдан өзара бірнеше
дәстүрлерге бөлінеді. Әр дәстүрдің өзіндік орындау мәнері, өзіндік саздық
жүйесі болады. Домбыра аспабында орындалатын күйлер негізгі екі топқа,
"төкпе" күйлер мен "шертпе " күйлерге бөлінеді. Төкпе күйлер Батыс
Қазақстанда, ал, шертпе күйлер Арқа, Жетісу мен Қаратау өңірлерінде көп
орындалады. Төкпе мәнерінің көрнекті өкілдері - Құрманғазы, Сейтек, Ұзақ,
Дәулеткерей, Абыл, Дина, Қазанғап, Есір, және тағы басқалар. Төкпе күйлер
өзінің өлшемі мен ырғағы жағынан нақты болып, саусақтардың бірыңғай
сілтеуімен орындалады, олар көбінесе жігерлі, асқақ келеді.
Төкпе күйлердің өзі ішкі мазмұны мен орындалу, тартылу әдіс-тәсілдеріне
орай, түрлі салаларға бөлініп, жеке-жеке қалыптасқан, бір-біріне
ұқсамайтын, әртүрлі орындаушылық мектептер құрайды. Мұндағы әр мектептің
өзіндік саусақ басу, қағыс қолдану әдістері бар. Мысалы, Құрманғазы мен
Дәулеткерейдің орындаушылық үрдістері бір-біріне мүлде ұқсамайды. Дина
күйлері де айрықша мектеп құрайды. Сыр бойының, Маңғыстау өңірінің күйлері
де өзіндік орындау-шылық дәстүр түзеп, айрықша құрылымдық, орьндаушылық
мәнерлерді байқатады.
Шертпе күйлер ән негіздес өте сазды, кұрылысы шағындау болып келеді.
Күй әуені екі ішекте кезек орындалып, көбінесе бірдауыстылығы басым болады.
Бұл күйлердің ежелден қалыптасқан қағыс қағу, саусақ басу тәртібі бар.

Күйлердің мазмұны мен тақырыбы да әр алуан болады. Адамның түрлі
сезімдері, табиғат суреттері, үлкен әлеуметтік-пәлсафалық мәселелер шертпе
күйлердің негізгі айтар ойына арқау болған. Шертпе күйлердің өзі мазмұндық,
орындаушылық ерекшеліктеріне орай, бірнеше мектептерден түрады. Олар Арқа,
Қаратау, Жетісу, Алтай мектебі деп аталады. Шертпе күй мәнерінің көрнекті
өкілдері - Байжігіт, Тәттімбет, Сүгір, Тоқа, Дайрабай, Баубек, Әбди,
Төлеген және т.б. Төкпе күйлерге қарағанда шертпе күйлердегі жеке дауыстық
эпизодтар екі шекте кезек дамиды. Мұнда оң қолда көп қолданылатын негізгі
тәсіл - сұқ саусақпен екі шекте алма кезек шерту әдісі жиі кездеседі.
Жалпы күйлердегі форманың қалыптасуы ғасырлар бойы келе жатқан дәстүрлі
дыбыс тұрақтылығына сүйенеді. Мысалы, Құрманғазы күйлерінде қалыптасқан
"бас буын ", "орта буын", "бірінші саға", "екінші сага" осының айғағы.
Шертпе күйдегі формаға жеке дауыстылықтың үздіксіз дамуы мен дәстүрлі
орындау әдістері негіз бола алады.

Бірінші саға - қазақ күйлерінің музыкалық кұрылымындағы бірінші
шарықтау шыңы. Ол домбыраның ортаңғы регистрінде орналасады.

Екінші саға - домбыра күйлерінің музыкалык құрылымындағы екінші
шарықтау шыңы.

Көпғасырлық дамудан өткен қазақ күйінің өз бойына түрлі халық
шығармашылығының негіздерін сіңірген өте күрделі құбылыс екендігін және
алуан түрлі жанр, дәстүрлермен - эпоспен, әдет-ғұрыптық, көне нанымдық,
шамандық тәсілдермен, лирикалы-поэтикалық, лирика-саздық жанрлардың
көркемдік байлығымен өзара байланыста тұрғандығын айрықша атап өтуге
болады.
Ғалымдардың пікірінше кейбір ортаазиялық халыктардағы "күй" сөзі өте
ертеден келе жатқан атау, ал ХІҮ-ғасырдан бастап бұл сөз негізінен аспапты
музыкаға байланысты айтылады. Қазақтың аспапты музыка өнері өзінің шығу
тарихына, шығарушысының суреткерлік тағылымына, орындаушылық мектебіне орай
түрлі жанрларға; аңыздық, тұрмыс-салттық, тарихи және лирикалық үлгілерге
бөлінеді.
Алғаш рет қазақ күйлеріне жанрлық классификация берген белгілі ғалым
Құдайберген Жұбанов болды. Оның "Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы
жайлы" деген еңбегі 1936 жылы жарық көрді. Осы еңбекте: "Бүгінгі күйлер
әнсіз, эпосша тартылады. Оларға бөтен өлең, еш нәрсе қосылмайды. Бұл әннен,
дауыс қосып айтатын сөзден бөлініп, бөлектеп шыққан бір жанр. Бірақ алғашқы
әзірде бұлай бөлектелмей жырмен екеуінің бір болуының жөні бар. Осы күнгі
қазақтың күйлеріне ұқсас Иран, Азербайжан күйлеріне дауыс қосылып, ән
шырқайды" делінеді.
Бұл үзіндіден екі түрлі ғылыми терең пікір түйінін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Балалар фольклорлық музыкасындағы жанр ұғымы
Антикалық дәуір музыкасы. қайта өрлеу дәуіріндегі музыкасы. 18-ғасырдағы музыка
Қазақстандағы камералық-аспаптық жанрдың қалыптасуы мен дамуы
БАТЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ
Орта ғасырлардағы музыка өнері. Хандық дәуір музыкасы
XХ ғасырдағы батыс еуропа музыкасы
Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Патриоттық тақырыптың музыка өнеріндегі көрінісі
Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының тәрбиелік мәні
Қазақ мәдениетіндегі музыка
Пәндер