Қазақ хандары



Жоспар

1.Абылай хан
2.Жәнібек хан (1473.1480)
3.Жәнібек пен Керей Қасым ханның хандығы.
4.Есім хан
5.Тәуке хан
Абылай хан
Абылай хан Әбілмансұр (1711 [ Ресей деректерінде 1713] — 23.5.1781 , Оңтүстік Қазақстан Арыс жағасы) — ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары Қазақ даласының негізін салған Әз – Жәнібек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан: Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір қайтыс болып таққа Тәуке отырғанда, Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайыр ханның қолында болады. Уәлибақының баласы Абылай жекпе – жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркема Уәли туады. Оның Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Шоқан Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек Онда Абылайдың 1710 жылы туған деугенегіз бар) Төле бидің Тәлім – тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатына, ел билеу қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріске ғана тойтарыс бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей жыраулардың т.б. Ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарғанда, Абылай 20 жасында қан майданда ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға «Сен жиырма жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің» деуі осының дәлелі. Қай жылы туса да, 1730 – 1733 жылдар аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын туысы (кейбір деректерде: күйеу баласы) Шарышты өлтіреді Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанды. Абылайдың 20 жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шйқасқа қатысқаны туралы болжам айтуға болады. Бұл Әрине Абылай қатысқан алғашқы соғыс емес. Ел әңгімелері, тарихи жырлап Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының құрамында жорық – жортуылдарға қатысқанын айқындайды, Аңырақай шайқасына қатыспады дегенінің өзінде де, Абылайдың 1730 – 1733 жылдары да (бірнеше үлкен ұрыстар) болған бір ірі шайқасқа қатысқаны дау тудырмайды.
Пайдаланылған әдебиеттер


1. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры. Алматы: «Жалын», -1992 – Б184.
2. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы: «Ана
тілі», -1993 – Б208.
3. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы: «Санат», -1995–Б368.
4. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», -1994-Б272.
5. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға қарсы күрес: мәні және қорытындылары.//
Ақиқат. -1995- №11
6. Омарбеков Т. Қазақ жерін отарлау тарихы.// Ақиқат. -1998- №8

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:   
Жоспар

1.Абылай хан

2.Жәнібек хан (1473-1480)

3.Жәнібек пен Керей Қасым ханның хандығы.
4.Есім хан
5.Тәуке хан
Абылай хан
Абылай хан Әбілмансұр (1711 [ Ресей деректерінде 1713] —
23.5.1781 , Оңтүстік Қазақстан Арыс жағасы) — ұлы мемлекет
қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі Жошы хан, бергі
бабалары Қазақ даласының негізін салған Әз – Жәнібек, одан соң
Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан: Абылай –
Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір қайтыс болып таққа
Тәуке отырғанда, Уәлибақы хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген
нағашы атасы Қайыр ханның қолында болады. Уәлибақының баласы
Абылай жекпе – жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып,
Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркема Уәли туады. Оның
Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) ақтабан
шұбырынды жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді.
Аш жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би
оған Сабалақ деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет
төренің жылқысын да бағады. Бұл, Шоқан Уәлихановтың айтуына
сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек Онда Абылайдың
1710 жылы туған деугенегіз бар) Төле бидің Тәлім – тәрбиесінде
болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ даласының даналығын бойына
жинаған баба ақылы мен парасатына, ел билеу қабілетін, анталаған
жауға қарсы қазақ халқы басы біріске ғана тойтарыс
бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала
кезінен көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел
өміріне ерте араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей
жыраулардың т.б. Ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің мәліметтеріне
қарғанда, Абылай 20 жасында қан майданда ерлігімен
танылған. Бұқардың Абылайға Сен жиырма жеткен соң, Алтын
тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің деуі осының дәлелі. Қай
жылы туса да, 1730 – 1733 жылдар аралығында болған бір ұрыста
бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе жекке шығып,
қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын
туысы (кейбір деректерде: күйеу баласы) Шарышты өлтіреді Үлкен
әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр
жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ
даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан
соңғы жерде Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанды. Абылайдың
20 жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шйқасқа
қатысқаны туралы болжам айтуға болады. Бұл Әрине Абылай
қатысқан алғашқы соғыс емес. Ел әңгімелері, тарихи жырлап
Сабалақ әуелде Бөгенбай жасақтарының құрамында жорық – жортуылдарға
қатысқанын айқындайды, Аңырақай шайқасына қатыспады дегенінің өзінде
де, Абылайдың 1730 – 1733 жылдары да (бірнеше үлкен ұрыстар)
болған бір ірі шайқасқа қатысқаны дау тудырмайды.

Жәнібек хан (1473-1480)

Жәнібек Әбусағит (туған жылы мен өлген жылы белгісіз) - Қазақ хандығы мен
қазақ хандары әулетінің негізін қалаушы, Барақ ханның ұлы, Орыс ханның
шөбересі. XV ғасырда өмір сүрген. XV ғасырдың 50-жылдарына дейінгі өмірі
мен қызметі туралы нақты деректер жоқ.

1456 жылы Дешті-Қыпшақта шайбанид Әбілхайыр билікті қолына алған соң,
көшпенді халықтың Жәнібек пен Керей бастаған бір бөлігі Моғолстанға қоныс
аударып, Шу мен Қозыбасы өзендерінің аңғарында орын тепті. Моғолстан ханы
өз қарсыластарымен болатын күресте көмектесер деген есеппен қазақ
басшыларымен одақтас болды. Өзара қырқысулар мен соғыстардан жапа шеккен
200 мыңға жуық көшпенділер Жәнібек хан мен Керей ханның маңына топтасты,
олардың билігінің күшеюі 1468 жылы Моғолстанға әскери жорық жасамақ болып,
бірақ жол үстінде кенеттен қайтыс болған Әбілқайырға олар тарапынан қауіп
төнуі мүмкін деген ой салды.

Әбілқайыр хан өлімінен кейін хан тағы үшін болған өзара қырқысулар Дешті-
Қыпшақта өрши түсті, оған туған жерге оралуды көздеп жүрген Жәнібек хан мен
Керей хан да араласып кетті. Олар Әбілқайыр мұрагері Шейх-Хайдар ханмен
кескілескен шайқасқа түсті. Өз әміршілері тарапынан ешқандай көмек ала
алмаған Шейх-Хайдар билік үшін күресте жеңіліске ұшырады. Бұдан кейін Дешті-
Қыпшақтағы билік Орыс ханның тұқымдары - Жәніібек хан мен Керей ханның
қолдарына өтті. Олар тағы да отыз жыл бойы шайбанилықтармен табан тіресе
шайқасты.
Биліктің Орыс хан тұқымдарының қолына өтуі де Көшпелі өзбектер
мемлекетіндегі саяси жағдайды өзгерткен жоқ. Дегенмен, бұл оқиға Көшпелі
өзбектер мемлекеті атының Дешті-Қыпшақ болып өзгеруіне ықпал етті. Бір
кездері Моғолстанға қоныс аударған адамдар Өзбек ұлысында қазақтар деп
атала бастады және бұл атау бүкіл хандыққа тарай бастады. Билік үшін күрес
Жәнібек хан мен оның үзеңгілестері қазақтардың бірігуі мен Қазақ хандығының
құрылуына үлес қосты.
Жәнібек пен Керей жастары жағынан Ахмет хан мен Махмұд ханның за-
мандастары, қатарлары ғана емес, сонымен бірге олардың серіктері де болуы
мүмкін еді (Керей хан мен Ахмет хан шамамен қатар өлген, біріншісі 1470 жыл
шамасында, екіншісі 1481 жылы қайтыс болған). Жәнібек пен Керейдің туған
кезі туралы дәл деректер болмағанымен, жанама деректер олардың жас шама-сын
анықтауға мүмкіндік береді. Бұған, атап айтқанда, олардың бір-бірімең
туыстық қатынастарын анықтау көмектеседі.
Таварих-и гузида-йи нусрат-намеде берілген шежіреге сәйкес, Қазақ
хандығының негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей немере ағайын болған, яғни
өте жақын туыс болмаған. Керей ханның (деректемелерде Кирай хан)
шежіресі: Ұрұс хан — Тоқтақия — Полад — Керей хан. Жәнібек ханның шежіресі:
Ұрұс хан — Құйыршық — Барақ хан — Жәнібек хан19. Осы қосарла-сып билік
еткен қазақ хандарының XV ғасырдың екінші жартысындағы (60-70-жылдардағы іс-
қимылдары туралы баяндайтын деректемелерде осы екі ханның қайсысы басты хан
болғаны дәл түсіңдірілмейді, олардың есімдері қатар жазылады, бірақ қатаң
ретпен жазылмайды. Жәнібек хан өз әкесі Барақ хан-ның тура мұрагері және
мирасқоры болатын, оның атасы Құйыршық та хан болған. Керей ханның
Жәнібектен жасы үлкен болған және ол Ұрұс ханның үлкен ұлы және мирасқоры,
бірақ Ұрұс ханнан кейін көп ұзамай 778 жылы (1376—1377 жж.) қайтыс болған
Тоқтақияның немересі еді, ал Жәнібек Ұрұс ханның төртінші ұлы Құйыршықтың
немересі болатын. Бірақ орта ғасырлар-дағы Қазақстан мемлекеттерінде XIV
ғасырдан бастап-ақ бірте-бірте орныққан хан билігін тікелей мұраға алу
(әкесінен баласына) принципімен қатар хан билігіне беделді рубасы құқығының
басым болатын бұрынғы түрік-монғол принципі де сақталып қалған еді, яғни
ағасы (ханның ағасы) өзінің немересінен (ханның ұлынан) үлкен саналатын,
демек Жәнібек сұлтан сияқты хан атағына Керей сұлтан да үміт ете алатын.
Тіпті олардың кішісі Жәнібек те өздері Жетісуға көшіп кетпестен көп
бұрын, яғни 30—40-жылдарда Әбілқайырға қарсыластар қатарында бола ала-тын
еді. Егер Жәнібек сұлтан (немесе Жәнібек оғлан) әкесі Барақ хан қаза
тапқанға дейін бірнеше жыл бұрын, мысалы, 1420 жылы туған болса, 1436
жылдың өзіңде-ақ ол 16—17 жасқа толған және Әбілқайырдың қарсыластары
қатарында бола алатын (Әбілқайыр 17 жасында хан көтерілді; мұнда ең бас-
тысы ханның жеке басына және оның жасына емес, оны қолдайтын топтарға,
шонжарларға байланысты болды). 1446 жылы (Әбілқайыр хан Сырдария қала-ларын
алған кезде) Жәнібек — 26—27 жаста, 50-жылдардың аяғында кешіп кеткен кезде
38—40 жаста болуы мүмкін: 1480 жылға дейін, яғни 58—60 жасында қайтыс
болған. Бұл деректер жас шамасын (дұрысырақ айтқанда, туған кезін) тағы да
10 жыл әрі жылжытуға мүмкіндік береді, айталық, егер ол 1410 жыл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ хандарының негізгі мөрлерінің сипаттамасын қарастыру
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.)
Қазақ халқының қалыптасуы мен Қазақ хандығының құрылуы
VI – VIII Қазақ Хандығы
ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Қазақ хандығы
XV ғасырдағы тарихи жағдай
ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ МЕН МОҒОЛСТАННЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ
XV – XVI ғасырлардағы қазақ хандығының құрылуындағы керей – Жәнібектің, Хақназар және Тәуекел хандардың тарихи рөлі және оны нығайту жолындағы ішкі және сыртқы саясаты
Қазақ хандарының шежіресі туралы
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ
Пәндер