Оқиғалы өлең (Шәкәрімнің оқиғалы өлеңі)

Шәкәрім шығармаларындағы негізгі тартыс та адамгершілік пен
оған қарама-қайшы ұғымдар арасында өрбиді. Ақынның өзіндік әлемімен оны қоршаған дүниенің, оның-рухани өмірінің тарихпен, заманымен байланыс тудырады. Шәкәрім эпикалық жанр шебері ретінде «Еңлік-Кебек», «Қалқаман-Мамыр», «Нартайлақ-Айсұлу», «Ләйлә-Мәжнүн», «Мұтылғанның өмірі» сияқты күрделі тартыстарға құрылған поэмалар дүниеге келтірді. Ал, лирикалық шығармаларының ішіндегі сюжетке құрылған, белгілі бір композициялық жүйемен жазылғандары да көптеп кездеседі. Ақынның «Бай мен қонақ» деп аталатын өлеңі алғаш рет 1912 жалы «Жәрдем» баспасынан шыққан, «Қазақ айнасы» деп аталатын кітабында жарияланған. Өлең оқиғасы байдың үйіне келген қонақтың амандасуымен басталады. Алайда, ақын өлеңінің үшінші шумағындағы:
Іздегені болмайды жалғыз тамақ,
Басқа да жұмысы бар байқастамақ.
Келген кезде – бай менен қонақ тату,
Қайтарында болады қырын қабақ -,
деген жолдар арқылы оқиғаның немене аяқталғанынан хабар беріп,
өзіндік қорытындысын білдіреді. Десек те, бұл әлі де ақынның қорытынды,
соңғы пікірі емес. Өлең оқигасы диалог арқылы өрбиді. Бұл шағын диалог
арқылы қазақ халқының ұлттық тұрмыс-салты мен дәстүріне сай алынған
сөздер тарихилық сипатта көрінеді. Лирикалық өлеңдегі тартыс қонақ пен
байдың арасындағы тартыс келген қонақтың алдымен ақша, соңынан аттың
майын сұрауынан басталады. Бұл ситуациялық оқиға қолында жоқ адам мен
баршылықта отырған адам психологиясын да көрсетеді. Өлеңдегі қелген
қонақ пен байдың алғашқы амандық - саулық сұрасып, мал-жан жағдайынан
хабарласусәттері шынайы түрде өрілген.
«Семіз бе сіздің елдің малы?»- дейді,
«Тым аса семірген жоқ әлі дейді»-дейді.
«Жолығып, жолда аралап байқап едік,
Жылқыңыз семіз екен, бәлі»- дейді -, деген келесі шумақтардағы
диалогта қонақ пен үй иесінің іштей арбасқан психологиялық тартысы
нәзік те, шынайы берілген. Себебі қонақтың нендей шаруамен келгенін іштей
болжап отырған бай малының жайынан аса сыр ашқысы келмейді. Бірақ
қонақ жай отырмай жолда байдың малын, көріп, хабардар екенін білдіру
арқылы алда болатын әңгіменің шетін шығарады. Шәкәрім шеберлігі - қазақ
халқының тұрмыс – тіршілігін терең білетін психолог, әрі сол мәселені барлық
шынайылығымен көрсете алуымен ерекше.
Ал, өлеңдегі композициялық желіге келсек, оқиғаның шиеленісуі:
Аз жұмысым бар еді сізде,-дейді,
Бір азырақ ақша бер бізге,- дейді.
... – Ол жоқ болса, бір аттың берші майын,
Дұспаныма мақтанып , жаз жайлайын.