Шыңғыс хан жайында

І. КІРІСПЕ
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Шыңғыс ханның балалық шағы.
2. Жасақ, Яса
3. Ұлы жасақ — Шыңғысхан тағайындаған заңдар кодексі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Бұдан 830 жыл бұрын, жылқы жылы көкектің 16- сында Есукей баһадүрдің киіз туырлығының астында бір перзент дүниеге келді. Көшпелілер әулеті атыспай – шабыспай жүрген бе, кеше кешке қолға түскен татар батырлар Қарабұқа мен Темужин оң жақ босағада байлаулы жатты. Қуақшың күң баланың кіндігін кесіп, оның қолындағы шеңгелдеген қара қанды жаман ырымға жорып, тезірек алып тастады. Нәрестенің қолы мұндай қатты болар ма, шырылдаған баланың ащы даусынан шошып оянған Есукей басын көтеріп үңіліп еді, Қабыл ханның ұрығына тартпаған, ұйысқан жирен шашты, шегір көзді нәрестені көріп, жүрегі дір ете түсті. Қырық төрт жасында зарығып көрген перзент қандай ыстық. Ол меркіт сарбазы Шіледудің ай мен күндей қалыңдығын Әуелімді қалай олжалағанын еске алып күрсінді. Бейшараның өңінде де көре алмапты –ау. Төбе айналдырып қуа жөнелді. Бақ сынасқан батырлар дәуірінде жауды да бағалаған ғой, татардың байлаулы жатқан батырындай болсын деп Есукей оған Темужин деген ат қояды. Бұл есімді бұдан 27 жыл өткенде моңғолдардың басын қосып, жеңіске жеткенін бағалаған Керейдің Торы ханы Жеңісхан-деп өзгертті. Дуалы ауыздан шыққан баталы сөз сонан былай Жеңісхан – Шыңғыс хан болып аталып кете береді.
Немістің ұлы ойшылы Маркс, француз Наполеон мен үнді көсемі Неруге дейін, қазақтың кемеңгер ұлдары Шоқан, Абай мен Жапония жазушысы Иноуе Ясушиге дейін осы бір әйдік жан туралы өз ойларын ортаға салған екен. Бірақ шытырман тағдыр Шыңғыс хан өмірінің аңызы мен ақиқатты таусылмай ғасырдан ғасырға жылжып барады.
Ақ Қорғаннан Орал тауына дейіе кең - байтақ өлкеде түркі тектес Тұран халықтары мидай араласып өмір сүрген кез. Батыста тұрандықтар Еуропадан бері төнген қауіп – қатерден қалқан болса, күншығыста
Нирун – моңғолдар (Нирун – '' Арқа елі'' деген сөз) құжынаған Ханзу жұртынан қоғап '' қалқа'' болып, тайталаса тарих көшіне ілікті.''Құс жолы елі'' деп аталатын ханзулар іргесінде ''Үш өзен моңғолдары'' ежелгі көк түріктің ата жүртының алдыңғы жағына орналасты. Руы боржыған, 1084 – жылы Халқа өзені бойында дүниеге келген 66 жастағы Қабыл Тұтас моңғолдың тұңғыш ханы (1150 ж.) болды. Көп жылдан бері торғайдай тозған елінің басын қосу мақсатында өмірінің дені ат үстінде өткендіктен Қабыл хан көп кешікпей қайтыс болады. Оның орнына отырған моңғолдың екінші ханы Қатуланың тағы да баянды болмады, береке кеткен боржығандар бет – бетімен кетті. Ал қабылдың немересіБардан батырдың баласы Есукей тәж бен таққа таласпаған адам. Есукей баһадурдің алғашқы алғыншығы Сочи – ғалдан құрсақ көтермей ұрпағы үзіліп қалуға дәс қалғанда меркіттің сарбазы Шілдеудің қалыңдығы Әуелімді көш – жөнекке тартып алып кетеді. Міне, содан боржыған әулиетіне тартпаған жирен шашты, көк көзі өңменінен өтердей презент көріпті. Аптаның алдында бір түс көріп, әулие балгерлерге жорытып еді. Аспандағы айды аузымен тістеп ұшқан құс Есукейдің шаңырағына қонып, шырқылдап отырған даусынан селк етіп оянса, түсі екен.

1. Мұхтар. Ш. “Тілсіздендіру анатомиясы” “Рух-дариясы” баспасы Алматы 2006ж. 290-308беттер
2. Мусин. Ч. “Қазақстан тарихы” Алматы 2005
3. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк) Алматы “дәуір” баспасы 1994
4. Қазақстан тарихы ерте дәуірден бүгінге дейін
Алматы 1997 Республикалық баспа кабинеті