Күрделігүлділердің морфологиялық белгілері

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Күрделігүлділердің морфологиялық белгілері
2.2.Күрделігүлділердің өкілдері және шаруашылықтағы маңызы
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Гүлді өсімдіктердің ең көп таралған тобы – күрделігүлді өсімдіктер.Жер жүзінде, Арктика және Антарктида мұздарының өзге таралу аймақтарының барлығында 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар.Қазақстанда күрделігүлділер тұқымдасының140 туысы, 700-ге жуық түрі өседі.Қоңыржай аймақта - шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде, тропикте - шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір, екі не көп жылдық өсімдік. Бұлар – негізінен алғанда шөптекті, сүтті шырыны болатын өсімдіктер. Олардың шала бұталы, бұталы, ағаштекті түрлері де кездеседі. Күрделігүлділер – көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Кейде біржылдық түрлері де кездеседі. Гүлшоғыры бір гүлден мың гүлге дейін жинақталған себетгүлден тұрады. Себетгүлдегі гүлдердің құрылысы әр түрлі. Пішіні, құрылысына байланысты себетгүлде тілше, түтікшелі, қосерінді, жалған тілшелі, шұқырақ тәрізді гүлдер орналасады. Міне сондықтан да бұл топқа жататын өсімдіктер күрделігүлділер тұқымдасы деп аталады.
Күрделігүлділер әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл – көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік шөп ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) – малазықтық дақыл.
Қашқаргүл, бақытгүл, нарғызгүл (хризантема) – сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.

I. Б.Қ.Махатов, Ә.Қ.Патсаев, К.К.Орынбасарова, «Өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы» Шымкент 2011 ж.
II. М.Қожабеков, Г.Қожабекова «Дәрілік өсімдіктер» Алматы. Қазақстан. 1982 ж.
III. Дәріқұлов Н.Т. Ботаника. Өсімдіктер жүйесінің практикалық курсы. Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2003
IV. Иващенко А.А. Қазақстанның өсімдіктер әлемі. – «Алматыкітап»2014
V. Уикипедия. Ашық энциклопедия.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Күрделігүлділердің морфологиялық белгілері
2.2. Күрделігүлділердің өкілдері және шаруашылықтағы маңызы
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Гүлді өсімдіктердің ең көп таралған тобы - күрделігүлді өсімдіктер.Жер жүзінде, Арктика және Антарктида мұздарының өзге таралу аймақтарының барлығында 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда күрделігүлділер тұқымдасының 140 туысы, 700-ге жуық түрі өседі. Қоңыржай аймақта - шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде, тропикте - шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір, екі не көп жылдық өсімдік. Бұлар - негізінен алғанда шөптекті, сүтті шырыны болатын өсімдіктер. Олардың шала бұталы, бұталы, ағаштекті түрлері де кездеседі. Күрделігүлділер - көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Кейде біржылдық түрлері де кездеседі. Гүлшоғыры бір гүлден мың гүлге дейін жинақталған себетгүлден тұрады. Себетгүлдегі гүлдердің құрылысы әр түрлі. Пішіні, құрылысына байланысты себетгүлде тілше, түтікшелі, қосерінді, жалған тілшелі, шұқырақ тәрізді гүлдер орналасады. Міне сондықтан да бұл топқа жататын өсімдіктер күрделігүлділер тұқымдасы деп аталады.
Күрделігүлділер әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл - көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік шөп ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) - малазықтық дақыл.
Қашқаргүл, бақытгүл, нарғызгүл (хризантема) - сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.

Негізгі бөлім
Күрделігүлділердің морфологиялық белгілері
Күрделігүлділер тұқымдасының гүлшоғыры әрқашанда корзинка - зембілгүл. Бұл өз қатарында күрделігүл шоғырына әртүрлі құрылысты және әрқалай болып жиналған. Зембілгүлдің негізін сабақтан шыққан ось жасайды. Осьтің төменгі бөлігіндегі гүлшоғырының өсі бір-бірімен жақындайды да қоршай орналасып, орам жапырақшаларын жасайды. Олардың түстері жасыл немесе керісінше түсі және құрылысы жағынан ерекше болады. Зембілгүлдің үсті түкпен немесе трихомадан (қапталған) тұрады, және кішкене ойықтардан, кейде тор немесе ұя тәрізді гүлдің бекіну орыны болып табылады. Кейбір жағдайларда гүлдер гүлтабанының редукцияға ұшыраған төбешіктерінде орналасады. Бір зембілгүлде гүлдің саны өте көп болуы мүмкін (ірі күнбағыстың зембілгүлінде - мың) немесе керісінше, шектеулі (мыңжапырақтың зембілгүлінде). Күрделігүлділердің гүлдері қосжынысты, бірақ аналық, аталық, тіпті жыныссыз да болады.
Гинецейі бір ұялы, екі жемісжапырақшасынан жасалған, бір тұқымбүрі бар. Бағаны біреу, оның негізінде шірнелік диск орналасқан. Бағанның жоғарғы жағы әрқашанда екі бөлікті. Бағанның ішкі жағында тозаң қабылдайтын (сосочки) емізіктер, ал сыртқы (беті) жағынан олар толық немесе жоғарғы бөлігі ғана шашақталған түктер-(выметающие волоски) мен жабылған. Шашақталған түктердің орналасуы, жиілігі және ұзындығы әртүрлі, кейде олардың болмауы да мүмкін. Андроцейі 5 мүшелі, түтік күлтесіне жабысқан аталық жібі бос (кейде ғана бір-бірімен бірігіп кетеді). Тозаңқабы керісінше бір-бірімен түтікшеге байланысып, ішіне қарай ашылады. Желменен тозаңдануға өтуіне байланысты, тозаңқабы бос.
Күрделігүлділердің күлтелерінің жалпы бейнесі - күлтежапырақтарының бірігіп кетуі және 5 мүшелілігі. Күрделігүлділердің күлтесі актиноморфты сияқты басталған, сондықтан жеке, жай формасын түтікше деп есептеуге болады және жетілген жағдайда да актиноморфтылығы сақталады. Экзотикалық күрделігүлділердің күлтелері зигоморфты болады және жоғарғы екі мүшелі екі ерінді формаларында да кездеседі. 1-ерінді күлтенің пайда болуы жиі байқалады, түтікшеден 1 тілше шығады, оның шеттері 5 тісшеден тұрады, өйткені 5 күлтежапырақтарынан жасалған, осындай күлтені тілше деп атайды. Күлте түйіннің жоғарғы төбесіне орналасқан, оның төменгі бөлігі түтікше бағаны және шірнелікті қоршай орналасқан.
Күрделігүлділердің тостағаншалары әртүрлі, бірақ ешқашанда жапырақтәрізді тостағаншалар кездеспейді, 5 мүшелі болады. Түйіннің жоғарғы бөлігінде өте жиі көптеген қыл (щетинки) және түктер дамыған. Бірақ бұлардың тостағаншажапырақшамен биологиялық байланысы жоқ. Тостағаншажапырақшалары көптеген түрөзгерістерге ие болған, осы түрөзгерістердің жиынтығын (хохолок-айдар) деп атайды. Оның биологиялық маңызы болып жемістің таралуына әсер етуі болып табылады.
Жалпы сағақта ұсақгүлдердің жиі орналасуы, гүлдердің көптеген гүлшоғырынан тұруы зембілгүлді тозаңдатқыш-насекомдарға аян етеді. Соған байланысты күрделігүлділердің әрбір зембілгүліндегі ортаңғы гүлдері актиноморфты және шеткі ірі тостағаншалы зигоморфты болуының салдарынан зембілгүл ашылу кезінде диаметрі біршама ұлғаяды, үлкейеді. Біздің күрделігүлділердің шеткі гүлдері жалғантілшелі болады: ромашка (Matricaria)-түймедағы, василек-Centaurea-гүлкекіре. Кейбіреулерінің шеткі гүлдерінің түсі ортаңғы гүлдерінің түстерімен бірдей болады. Девасиль-андыз (қараандыз), басқасында шеткі гүлдері ақ, ал ортаңғысы сары нивяник-егінек, раушангүлділер пиеретрум-кесте жусан. Бұндай түстердің әртүрлілігі насекомдарды одан ары қызықтырады.
Кейбір күрделігүлділердің шеткігүлдері жыныссыз болады: андроцейі де, гинейцейі де жоқ болады. Енді бір жағдайда андроцейі ғана дамымайды, ондай жағдайда шеткі гүлдер тек аналықты болады. Нивяник-егінек, подсолнечник-күнбағыс.
Зембілгүлдің гүлдерінің біржынысты болуы өте сирек кездеседі. Мысалы: мать-и-мачеха-өгейшөпте зембілгүлдің ортаңғы гүлдері түйін мен тұқымбүрдің жетілмеуіне байланысты физиологиялық жағынан аталықты, зембілгүлдің шетінде аналықты гүлдер орналасқан. Сирек жағдайда қосүйлілік байқалады.
Күрделігүлділердің жемісі-семянка-дәнек (қауызды жемісқабы бар бірұялы, қақырамайтын құрғақ жеміс). Жемісінің таралуы жел, жануарлар, кейде ғана су арқылы. Жел арқылы таралуы жемісінің жеңіл және ұсақ болуына байланысты. Сонымен қатар оларда хохолок-оның шоқтары желмен ұшуға ыңғайлы қалыпты қабылдайды. Кейде бірімен-бірі жабысып бүтін қабат құрайды. Бақбақ және (казлабородник) желкекте (холокок) парашют тәрізді қалыпқа келіп, аналық особьтан жемістің ажырауына көмек жасайды. Сирек жағдайда жабындық жапырақтар ұшу аппаратын жасайды. Кейбір түрлерінде жел арқылы тарауға байланысты айдарша (холокок) түрі өзгерген қылға айналады. Мысалы: череда-итошағанның жемісің қатты өскіндермен қапталған 2 қылы бар. Күрделі гүлділер тұқымдасын 2 ірі тұқымдас тармағына бөледі: түтікгүлділер-Трубкоцветные и тілшегүлділер-Язычноцветные.
Кептірілген және үгітілген долмат түймедағының (долматская ромашка) жұмыргүлінен алынған (головка) пиретрум деген атпен белгілі препаратты инсектицидті зат ретінде қолданылады. Біздің елімізде бұл препаратты кавказ және персид түймедағынан алады. Ол өсімдіктер бізде өсіріледі.
Күрделігүлділердің көптеген түрлері әсемдік өсімдік ретінде кеңінен белгілі: маргаритка-дәстүргүл, ногаток-қырмызгүл, георгины-нарғызгүл, астры-қашқаргүл, рудбекии-алтынашар, бархатцев-бархытшәй, бессмертники-салаубас. Әсемдік өсімдіктерге бөлме және оранжерея хризантемалары-бақытгүл, эделбвейсы-еңлік гүл жатады.
Күрделігүлділердің көп түрлері - арамшөптер. Ең зиянды түрлері-бодяк сары қалуен (орыс. розовый осот), ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер. Олар көптеген мөлшерде тұқым шашады және тұқымы желмен тарауға (айдарша-хохолок) арқылы бейімделген.
Арамшөп ретінде синий василек гүлкекіре - қыстайтын 1 жылдық, көбіне қыстық өсімдіктердің арасында өседі. Жартылай тұқымы егістікте шашылады, жартылай егістің ішіне түседі де егетін кезде егістік материалды тазалау өте қиынға түседі. Адам тамаққа пайдалану үшін осындай үлкен тұқымдастың біраз өсімдіктерін ғана өсіреді. Олардың негізгілері-күнбағыс және жералмұрт немесе топинамбур. Бірақ күрделігүлділер тұқымдасының көпшілігі-бағалы сәндік өсімдіктер (георгина, хризантема, қашқаргүл). Бұл тұқымдастың құрамына көптеген дәрілік өсімдіктер (дәрілік түймедағы, дәрілік қырмызгүл, үштілімді итошаған) кіреді.
Тұқымдасқа тән белгілер мыналар: гүлшоғыры себет (корзинка), сырт қарағанда гүлге ұқсас. Кейде себеттер (корзинка) жиналып қалқанша (шиток) немесе сыпыртқы (метелка) түзеді.
Күрделігүлділер әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл - көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік шөп ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) - малазықтық дақыл.
Бақытгүл (хризантема), нарғызгүл (георгина) - сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.
Күрделігүлділер тұқымдастарына жататын өсімдіктердің ортақ белгілері. Бұлардың гүлдерінде тостағанша болмайды. Тостағаншасы кейде үлпекті айдарша тәрізді өзгеріп кетеді. Нағыз күрделігүлді өсімдіктердің себетгүлі - гүлшоғыры болады. Күлтесі 5 күлте жапырақшалардан құралады. Олардың төменгі бөлігі түтікше тәрізденіп бірігіп кеткен, жоғары бөлігінен бес тісше көрініп тұрады. Себетгүлдегі тілше гүлдерден 5 ұсақ тісшелері бар тақташалардың жазылып тұрғанын көреміз. Ал жалған тілшелігүлде 3 тісшелі жазылған тақташа болады. Күлтенің түтікшесіне бітісіп өскен 5 аталығы бар. Тозаңдығы да түтікшеге қосылады. Жатыны төмен орналасады. Аталық түтік арқылы аналық аузы қостелімді аналық мойны өтеді. Демек, күрделігүлділерде бір ғана аналық болады. Жемісі - айдарлы немесе айдарсыз тұқымшалар. Күрделі гүлділердің формуласы: Т0К(5)А(5) Ж(2) (бақбақ гүлі).

Күрделігүлділердің өкілдері және шаруашылықтағы маңызы
Мақсыр
Мақсыр (сафлор) - тармақталған тік сабақты, біржылдық өсімдік. Оның қандауыр тәрізді сопақ жапырақтары өсімдік сабағына сағақсыз орналасады. Жапырақтарының жиегінде тікенектері болады. Сабақтың биіктігі - 100 сантиметр, кейде одан асып түседі. Гүлшоғыры - себетгүл. Гүлінің түсі ашық сары немесе қызыл-сары болып келеді. Бір өсімдікте 5-тен 60-қа дейін себетгүл бар. Жемісі - тұқымша. Бір себетгүлдегі ақ түсті, қырлы, жылтыр тұқымшалар саны 20-дан 100-ге дейін жетеді.
Мақсырдың тұқымшаларынан май алынады. Олардың құрамында 25 - 37% май болады. Мақсыр майы күнбағыс майынан кем түспейді. Оның майы тағамға және техникалық мақсатқа (бояу, эмаль, сабын алуға) пайдаланылады. Мақсырдың тұқымшалары ауыл шаруашылық құстарына жем ретінде беріледі. Ал тұқым ұны ауыл шаруашылық малдарға күнжара түріндегі малазық болып саналады. Мақсырдың балаусалы сабақ жапырақтары сүрлемге салынып, малға беріледі. Күлте жапырақшалары да бағалы. Олардан қызыл және сары бояу өндіріледі. Аспаздыққа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.