Қазақстан түркілер дәуірінде vi-x ғ.ғ

1. Ерте феодалдық мемлекеттер.
2. VI . X ғ.ғ. аралығындағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттік бірлестіктердің ерекшелігі.
3. Шаруашылық . мәдени даму үрдісі.

Феодалдық құрылыс.VI ғасырда Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс аудандарында феолдану процесі жүрді. Түріктердің, түркештердің, қарлұқтардың, оғыздардың, қимақтардың, қыпшақтардың ертедегі феодалдық мемлекеттері құрылып, бірін- бірі алмастырды. Әр түрлі аудандардың шаруашылық, әлеуметтік және мәдени дамуында әркелкілік барған сайын анығырақ байқала бастады. Жартылай көшпелі және отырықшы мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасқан Қазақстанның Оңтүстігі мен Оңтүстік Шығысындағы өндіргіш күштер әлі көшпелі мал шаруашылығы үстемділік еткен оның орталық және Батыс аймақтарына қарағанда жылдамырақ дамыды. Түркі тайпаларының Қазақстан жеріне Орта Азиядан қоныс аударуы одан әрі жалғасты. V ғасырда Солтүстік Моңғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі жерге Алтай түріктеріне тәеулді Тирек (Телэ) деп аталған тайпалар қоныстанды. 552 жылы Бумын (Тумын) қаған басшылық еткен ертедегі феодалдық мемлекет – Түрік қағандығы құрылды. VI ғасырдың екінші жартысында Түрік қағандығы батыс бөлігінің билеушілері өз иеліктерінің шекарасын Орта Азияға қарай кеңейте түсті. 603 жылы Түрік қағандығы Шығыс және Батыс болып дербес екі бөлікке бөлінді. Батыс Түрік қағандығы Суяб қаласы (Жетісуда) болды. Оның құрамына Жетісу, Шығыс Түркістанмен қатар Орта Азияның бір бөлігі кірді. Соғды мен Бұхара батыс түріктеріне тәуелді деген аты болмаса, іс жүзінде біршама дербес отырды. Батыс Түрік қағандығын қаған басқарды. Оның билігі атадан балаға мирасқа қалды. Ол мемлекеттің барлық ішкі, сыртқы саяси істерін басқарды, қағандықтың барлық жеріне билік етті. Қаған өзіне тәуелді тайпаларда мұрагерлік қызмет атқаратын ұлық, яғбу, шад т.б. осы секілді жоғарғы қызметтегі әулетті рулардың өкілдеріне арқа сүйеді. Феодалдық тәуелділіктегі халық «қара бодан» («қара халық», «қараша») деп аталды. Олар түрлі борыш, міндеттерді, оның ішінде ең бастысы, әскери міндеті («Қан салығы») өтеуге тиісті болды. Тәуелді тайпалар қағанға алым-салық төлеп тұрды. Үй немесе семья құлдары болды. Батыс Түрік қағандығындағы ішкі қырқыс оның әлсіреуіне әкелді. VII ғасырдың аяғында Жетісуда қағандықтағы түркештер (шулық) мен қара түркештер (ілелік) оқшау шықты. Қаған тағына қара түркештердің өкілі отырды. 756 ж. Түркеш қағандығы VIII ғасырдың 2-жартысының басында Алтайдан Жетісуға қоныс аударған түркі тілдес қарлұқ тайпаларының шабуылынан соң құлады. Қарлұқ қағандығына (766-940) Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпалары кірді. Олардың құрамындағы түркі тілдес тайпалардың ішінде: тухси, шігіл және азкиш, халадж, чарук, арғу, барсқан, оғыз, ұйғырлардың бір бөлігі. Жетісу соғдылары болды. Қарлұқ қағандығының шекарасы Жетісу мен Қашғадариядан Сырдарияның орта ағысы мен Ферғанаға дейін созылды. Қарлұқтар Ұйғыр қағандығымен соғыс жүргізді. Ұйғыр қағандығы қырғыздардың шабуылынан 840 жылы құлағаннан кейін қарлұқ тайпалар бірлестігінің көсемі ябғу түріктердің жоғарғы билеушісінің лауазымы-қаған атағын алғысы келді.VIII-IX ғасырдың басында қарлұқтар түркештердің соңын ала бере арабтардың Оңтүстік Қазақстанның жеріне жылжуын тоқтатты. Араб халифатының құрамына Оңтүстік Қазақстанның бір бөлігі ғана кірді. Исфиджаб көшпелі түріктердің арасына исламды таратушы орталыққа айналды. VIII ғасырдың ортасында Жетісуды мекендеуші халық 748 ж. Суябты басып алып талқандаған, ал 751 ж. Арабтар мен қарлұқтардан күйрей жеңілген қытай әскерінің басқыншылық әрекеттеріне тойтарыс берді.IX-X ғасырлардың аяғында Қарлұқ қағандығының Солтүстік-Батысында, Сырдарияның орта және төменгі ағысында, Арал маңы, Каспийдің Солтүстік жағында, Батыс Қазақстан даласында оғыздардың ертедегі феодалдық мемлекеті құрылды. Оғыздардың этникалық құрамы Оңтүстік және Батыс Қазақстанның ежелден келе жатқан жергілікті тұрғындары (алан, асса т.б.) мен Жетісудан көшіп келген түркі тілдес тайпалардың (ерте оғыздық Жетісулық топ, қарлұқ, халадж, т.б.) бір бөлігі қосылуы нәтижесінде қалыптасты. X ғасырда оғыз мемлекетінің астанасы Янгикент болды. Оғыз жері арқылы Мауараннахр, Иран, Қытай, Кавказ, Поволжьеге сауда мен әскери-саяси одағы 965 ж. Хазар қағандығының күйреуіне жеткізді. X ғасырдың аяғында олар Еділ Бұлғарларына соққы берді.

1.Абилев А.К., Евдокимов В.В. “Казахстан в древности”, Караганды 1991.
2.Учебное пособие по истории Казахстана А.1992
3.Аманжол Күзембайұлы. “История дореволюционного Казахстана”, А.1992.
4.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.Төрт томдық, І том. А.1992.
5.Қазақстан тарихы.Очерк: А.1993.
6.Кляшторный С.Г.,Султанов Г.И. “Kaзахстан, летопись трех тысячилетий”,А.1992.