Капитал және пайда
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Экономика және оның құрылымы.
1.1 Экономикалық теорияның қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Экономикалық теорияны зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ бөлім. Пайдалылық және оның мәні.
2.1. Пайда және оны белгілейтін факторлар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Пайдалылық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет қисығы ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. Капитал мен қосымша құн теориясы
3.1 Марксизмнің пайда болу тарихи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2 Капиталдың құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .24
3.3 Капитал. Капиталдың қорлануы мен ұдайы өндірілуі ... ... ... ... ..29
3.4 Маркстың пайда және табыс ілімдері туралы көзқарастары ... ... 35
ІV. ҚР.да пайдалылық пен экономиканың байланысы ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Экономика және оның құрылымы.
1.1 Экономикалық теорияның қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Экономикалық теорияны зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ бөлім. Пайдалылық және оның мәні.
2.1. Пайда және оны белгілейтін факторлар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Пайдалылық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет қисығы ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. Капитал мен қосымша құн теориясы
3.1 Марксизмнің пайда болу тарихи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2 Капиталдың құрылымы мен негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... .24
3.3 Капитал. Капиталдың қорлануы мен ұдайы өндірілуі ... ... ... ... ..29
3.4 Маркстың пайда және табыс ілімдері туралы көзқарастары ... ... 35
ІV. ҚР.да пайдалылық пен экономиканың байланысы ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Кіріспе
Экономикалық теорияның құрылымында бұл тақырыптың алатын орны ерекше. Өйткені бұл зерттеп танысатын ерекше методологиялық кіріспе болып табылады. Мұнда экономикалық теория нені зерттеп талдайды, бұл үшін қандай әдістер пайдаланады, оның қоғам дамуында атқаратын рөлі қандай және т.б. маңызды мәселелер анықталады.
Бүгінгі адам, егер ол қоғамдық дамудың заңдарын зерттеп түсінбесе, экономикалық теорияны меңгермесе, ол адам өзін білім мен мәдениетке қол жеткіздім деп айта алмайды. Бұл тақырыпты жете түсініп білу арқылы студенттер бірнеше жаңа категориялармен танысады.
Қандай ғылым болмасын, ол адамдардың табиғатпен, қоғаммен, бұлардың өзара әсер етуімен байланысты мәселелерді шешуге бейімделген мақсатты талаптарының нәтижесінде пайда болады. Бұны толығынан экономиканы зерттейтін ғылым кешеніне жатқызуға болады. Адамдар көне заманнан бастап адамзат қоғамының дамуы немен байланысты, экономика қандай заңдармен дамиды деген сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдар өмірі құбылмалы, күрделі және қайшылығы мол өмір. Бұл өмір экономиканы, саясатты, мәдениетті және т.б. қамтиды. Қоғам өмірінің әр салаларын жекелеген ғылымдар зерттейді. Экономикалық ғылым осылардың біреуі болып табылады.
Тұңғыш экономикалық ой – пікірлер көне заманда пайда болған. Ертедегі Греция, Рим, Қытай, Индия ғалым – философтар экономиканың жекелеген мәселелерін: бағаның негізінде не жатады, байлық қалай көбейеді, т.б. шешуге талаптанған.
Ксеснофонт (б.д.д 430 – 354 ж.ж.), Платон (б.д.д 427 – 347ж.ж), Аристотель (б.д.д. 384 – 322 ж.ж.) пайдалылық туралы экономикалық теорияның бастапқы принциптерін анықтаумен айналысқан.
Бұл жерде жалпы капитал ұғымы мен түсінігі қарастырылады және капиталдағы проценттің мәнісі, динамикасы, және оның факторлары деген ұғымы да кіреді. Капиталға процентті есептеген кездегі пайданың нормасы мен жерді, суды қолданатын, табиғат ресурстарын қолданудан табысы (негізгі өндіріс факторларының рентасы) және еңбек ресурстарының қызметтерін қолданудан табысы (жалақы төлемі) негізгі табыс формалары кездеседі.
Капиталдың кәсіпкерлік практикасындағы экономикалық теориясының түсінігі мысалыға: капитал ретінде АЭС атомдық реакторлары, мини-трактор, напалма өндірісі бойынша зауыттың құрылғылары, жобалы-конструкторлық бюро қатыстылығы, инженердің шеберлік қатыстылығы және кәсіпкерліктік басшы.
Капиталдың қазіргі заманға қатысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері: капиталдың түріне байланысты физикалық және адам капиталы болып екіге бөлінеді. Осыған байланысты К. Маркстың капиталға қатысты экономикалық көзқарастарын ұсынады. Кәсіпкерлік капиталдың ішкі және сыртқы ағымдарының қалыптасуы, бұған кіретіні инвестициялары, көлемдері, қызметтің периодынан қатысты болатын, ағымдары мен мінездемесін қалыптастырып отырған.
Кәсіпорынның өзіндік ағымдарына: негізгі қызметтен пайдасы, қаржылық операциялардан пайдасы, табыстардың кейбір түрлері, амортизациялық қоры мен жарғылық қоры, тиелген тауарлары үшін сатушыларға қарызы, алып тасталынған мүлікті өткізуден түскен табысы, құрылыстағы ішкі ресурстардың мобилизациясы.
Экономикалық теорияның құрылымында бұл тақырыптың алатын орны ерекше. Өйткені бұл зерттеп танысатын ерекше методологиялық кіріспе болып табылады. Мұнда экономикалық теория нені зерттеп талдайды, бұл үшін қандай әдістер пайдаланады, оның қоғам дамуында атқаратын рөлі қандай және т.б. маңызды мәселелер анықталады.
Бүгінгі адам, егер ол қоғамдық дамудың заңдарын зерттеп түсінбесе, экономикалық теорияны меңгермесе, ол адам өзін білім мен мәдениетке қол жеткіздім деп айта алмайды. Бұл тақырыпты жете түсініп білу арқылы студенттер бірнеше жаңа категориялармен танысады.
Қандай ғылым болмасын, ол адамдардың табиғатпен, қоғаммен, бұлардың өзара әсер етуімен байланысты мәселелерді шешуге бейімделген мақсатты талаптарының нәтижесінде пайда болады. Бұны толығынан экономиканы зерттейтін ғылым кешеніне жатқызуға болады. Адамдар көне заманнан бастап адамзат қоғамының дамуы немен байланысты, экономика қандай заңдармен дамиды деген сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдар өмірі құбылмалы, күрделі және қайшылығы мол өмір. Бұл өмір экономиканы, саясатты, мәдениетті және т.б. қамтиды. Қоғам өмірінің әр салаларын жекелеген ғылымдар зерттейді. Экономикалық ғылым осылардың біреуі болып табылады.
Тұңғыш экономикалық ой – пікірлер көне заманда пайда болған. Ертедегі Греция, Рим, Қытай, Индия ғалым – философтар экономиканың жекелеген мәселелерін: бағаның негізінде не жатады, байлық қалай көбейеді, т.б. шешуге талаптанған.
Ксеснофонт (б.д.д 430 – 354 ж.ж.), Платон (б.д.д 427 – 347ж.ж), Аристотель (б.д.д. 384 – 322 ж.ж.) пайдалылық туралы экономикалық теорияның бастапқы принциптерін анықтаумен айналысқан.
Бұл жерде жалпы капитал ұғымы мен түсінігі қарастырылады және капиталдағы проценттің мәнісі, динамикасы, және оның факторлары деген ұғымы да кіреді. Капиталға процентті есептеген кездегі пайданың нормасы мен жерді, суды қолданатын, табиғат ресурстарын қолданудан табысы (негізгі өндіріс факторларының рентасы) және еңбек ресурстарының қызметтерін қолданудан табысы (жалақы төлемі) негізгі табыс формалары кездеседі.
Капиталдың кәсіпкерлік практикасындағы экономикалық теориясының түсінігі мысалыға: капитал ретінде АЭС атомдық реакторлары, мини-трактор, напалма өндірісі бойынша зауыттың құрылғылары, жобалы-конструкторлық бюро қатыстылығы, инженердің шеберлік қатыстылығы және кәсіпкерліктік басшы.
Капиталдың қазіргі заманға қатысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері: капиталдың түріне байланысты физикалық және адам капиталы болып екіге бөлінеді. Осыған байланысты К. Маркстың капиталға қатысты экономикалық көзқарастарын ұсынады. Кәсіпкерлік капиталдың ішкі және сыртқы ағымдарының қалыптасуы, бұған кіретіні инвестициялары, көлемдері, қызметтің периодынан қатысты болатын, ағымдары мен мінездемесін қалыптастырып отырған.
Кәсіпорынның өзіндік ағымдарына: негізгі қызметтен пайдасы, қаржылық операциялардан пайдасы, табыстардың кейбір түрлері, амортизациялық қоры мен жарғылық қоры, тиелген тауарлары үшін сатушыларға қарызы, алып тасталынған мүлікті өткізуден түскен табысы, құрылыстағы ішкі ресурстардың мобилизациясы.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Әубәкіров Я. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1998.
2. Әубәкіров Я., Байжұмаев Б.Б., Жақыпов Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория: Оқу құралы – Алматы. Қазақ университеті, 1999.
3. Мәуленов С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
4. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория – Алматы-Ақтөбе, 2002.
5. Экономическая теория . /Под редакции Н.И. Базылева / , Минск, 2001.
6. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономика негіздері / оқу құралы / , Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1994.
7. Н.А. Назарбаев «Қазақстан - 2030» А:1997
8. А.С. Баймұхаметова «Экономикалық теория» А:2000
9. Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері» А:1998
10. В.И. Ведяпина «Эконоамическая теория» ИНФРА – М: 1999
11. Г.И. Рузавин «Курс рыночной экономики» М:1994-319 ст
12. Долан Э., Мендсей Д. «Рынок: микроэкономическая модель» М:1992
13. К.Р. Макконелл, Е.Л. Брю «Экономика принципы, проблемы, политика» М:1992
14. В.Д. Камаев «Экономическая теория» М: 1996-621 ст
15. В.А. Крымова «Экономикалық теория» А:2003 – 13 б
16. С.Е Тәжбағанбетов «Экономикалық теория» А:2003
17. В.В. Параманов «Экономика Казахстана» А:2000
18. Е.Ф. Борисов «Эономическа теория» М:1995
19. Орталық Қазақстан газеті №24-2004 «Бәсекеге қабілетті экономика үшін»
20. Р. Дорнбуш, Р. Шмолензи «Экономика» М:1993
21. А. Әубәкіров «Экономикалық теорияның негіздері» А:1997
22. А. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» А:1998
1. Әубәкіров Я. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1998.
2. Әубәкіров Я., Байжұмаев Б.Б., Жақыпов Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория: Оқу құралы – Алматы. Қазақ университеті, 1999.
3. Мәуленов С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
4. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория – Алматы-Ақтөбе, 2002.
5. Экономическая теория . /Под редакции Н.И. Базылева / , Минск, 2001.
6. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономика негіздері / оқу құралы / , Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1994.
7. Н.А. Назарбаев «Қазақстан - 2030» А:1997
8. А.С. Баймұхаметова «Экономикалық теория» А:2000
9. Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері» А:1998
10. В.И. Ведяпина «Эконоамическая теория» ИНФРА – М: 1999
11. Г.И. Рузавин «Курс рыночной экономики» М:1994-319 ст
12. Долан Э., Мендсей Д. «Рынок: микроэкономическая модель» М:1992
13. К.Р. Макконелл, Е.Л. Брю «Экономика принципы, проблемы, политика» М:1992
14. В.Д. Камаев «Экономическая теория» М: 1996-621 ст
15. В.А. Крымова «Экономикалық теория» А:2003 – 13 б
16. С.Е Тәжбағанбетов «Экономикалық теория» А:2003
17. В.В. Параманов «Экономика Казахстана» А:2000
18. Е.Ф. Борисов «Эономическа теория» М:1995
19. Орталық Қазақстан газеті №24-2004 «Бәсекеге қабілетті экономика үшін»
20. Р. Дорнбуш, Р. Шмолензи «Экономика» М:1993
21. А. Әубәкіров «Экономикалық теорияның негіздері» А:1997
22. А. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» А:1998
Тақырыбы: Капитал және пайда
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Экономика және оның құрылымы.
1.1 Экономикалық теорияның қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Экономикалық теорияны зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ бөлім. Пайдалылық және оның мәні.
2.1. Пайда және оны белгілейтін факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Пайдалылық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет
қисығы ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. Капитал мен қосымша құн теориясы
3.1 Марксизмнің пайда болу тарихи
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ...24
3.2 Капиталдың құрылымы мен негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 24
3.3 Капитал. Капиталдың қорлануы мен ұдайы
өндірілуі ... ... ... ... ..29
3.4 Маркстың пайда және табыс ілімдері туралы көзқарастары ... ... 35
ІV. ҚР-да пайдалылық пен экономиканың байланысы ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..46
Кіріспе
Экономикалық теорияның құрылымында бұл тақырыптың алатын орны ерекше.
Өйткені бұл зерттеп танысатын ерекше методологиялық кіріспе болып табылады.
Мұнда экономикалық теория нені зерттеп талдайды, бұл үшін қандай әдістер
пайдаланады, оның қоғам дамуында атқаратын рөлі қандай және т.б. маңызды
мәселелер анықталады.
Бүгінгі адам, егер ол қоғамдық дамудың заңдарын зерттеп түсінбесе,
экономикалық теорияны меңгермесе, ол адам өзін білім мен мәдениетке қол
жеткіздім деп айта алмайды. Бұл тақырыпты жете түсініп білу арқылы
студенттер бірнеше жаңа категориялармен танысады.
Қандай ғылым болмасын, ол адамдардың табиғатпен, қоғаммен, бұлардың
өзара әсер етуімен байланысты мәселелерді шешуге бейімделген мақсатты
талаптарының нәтижесінде пайда болады. Бұны толығынан экономиканы
зерттейтін ғылым кешеніне жатқызуға болады. Адамдар көне заманнан бастап
адамзат қоғамының дамуы немен байланысты, экономика қандай заңдармен дамиды
деген сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдар өмірі құбылмалы, күрделі және қайшылығы мол өмір. Бұл өмір
экономиканы, саясатты, мәдениетті және т.б. қамтиды. Қоғам өмірінің әр
салаларын жекелеген ғылымдар зерттейді. Экономикалық ғылым осылардың біреуі
болып табылады.
Тұңғыш экономикалық ой – пікірлер көне заманда пайда болған. Ертедегі
Греция, Рим, Қытай, Индия ғалым – философтар экономиканың жекелеген
мәселелерін: бағаның негізінде не жатады, байлық қалай көбейеді, т.б.
шешуге талаптанған.
Ксеснофонт (б.д.д 430 – 354 ж.ж.), Платон (б.д.д 427 – 347ж.ж),
Аристотель (б.д.д. 384 – 322 ж.ж.) пайдалылық туралы экономикалық теорияның
бастапқы принциптерін анықтаумен айналысқан.
Бұл жерде жалпы капитал ұғымы мен түсінігі қарастырылады және
капиталдағы проценттің мәнісі, динамикасы, және оның факторлары деген ұғымы
да кіреді. Капиталға процентті есептеген кездегі пайданың нормасы мен
жерді, суды қолданатын, табиғат ресурстарын қолданудан табысы (негізгі
өндіріс факторларының рентасы) және еңбек ресурстарының қызметтерін
қолданудан табысы (жалақы төлемі) негізгі табыс формалары кездеседі.
Капиталдың кәсіпкерлік практикасындағы экономикалық теориясының
түсінігі мысалыға: капитал ретінде АЭС атомдық реакторлары, мини-трактор,
напалма өндірісі бойынша зауыттың құрылғылары, жобалы-конструкторлық бюро
қатыстылығы, инженердің шеберлік қатыстылығы және кәсіпкерліктік басшы.
Капиталдың қазіргі заманға қатысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері:
капиталдың түріне байланысты физикалық және адам капиталы болып екіге
бөлінеді. Осыған байланысты К. Маркстың капиталға қатысты экономикалық
көзқарастарын ұсынады. Кәсіпкерлік капиталдың ішкі және сыртқы ағымдарының
қалыптасуы, бұған кіретіні инвестициялары, көлемдері, қызметтің периодынан
қатысты болатын, ағымдары мен мінездемесін қалыптастырып отырған.
Кәсіпорынның өзіндік ағымдарына: негізгі қызметтен пайдасы, қаржылық
операциялардан пайдасы, табыстардың кейбір түрлері, амортизациялық қоры мен
жарғылық қоры, тиелген тауарлары үшін сатушыларға қарызы, алып тасталынған
мүлікті өткізуден түскен табысы, құрылыстағы ішкі ресурстардың
мобилизациясы.
І. Экономика және оның құрылымы.
1. Экономикалық теорияның қалыптасуы және дамуы.
Экономикалық теория ғылым болып тек ХVІ – ХVІІ ғасырларда ғана
қалыптасады. Алғаш бұл теория Саяси экономика деген атқа ие болды.
(грекше: полития - қоғам, ойкос - үй, шаруашылық, номос - заң)
сонымен, саяси экономика – қоғамдық шаруашылықтың заңдары туралы ғылым
болып табылады. ХVІІ ғ. Саяси экономия дербес ғылымға айналады.
Экономикалық ой – пікірлердің ғылыми тұрғыда тұжырымдалып, қалыптасуы
сауда, өнеркәсіп капиталының дами бастауымен байланысты. Бұл кезең
негізінен Еуропада ХVІ – ХVІІ ғғ. Қамтыса, Ресейде тауар – ақша қатынастары
1861 ж. реформадан кейін дами бастады. Қазақ елінде ХІХ ғ. Соңы, ХХ ғ.
Басында сауда капиталы, тауар – ақша айналымы, халықаралық нарық, еңбек
бөлінісін қамту процесі бірте – бірте жанданған болатын. Еліміздің
солтүстік, батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысы басым қатынаста болса,
оңтүстік, шығыс, орталық аудандарда Орта Азия, Қытай т.б. елдердің
саудагерлері жиі келе бастады.
Алғаш рет өз алдында қалыптасқан экономикалық ой-пікірдің белгілі бір
бағыты – меркантимум (итальянша: мерканте - көпес, саудагер), немесе
меркантилистер мектебі деп аталады. Бұл бағыт өкілдерінің айтуынша,
қоғамдық байлық (ақша, алтын) тек саудада ғана пайда болады. Олар ғылымның
бас пәні деп ақша, тауар айналымын түсінген. Бұл сияқты ой – пікірді
кездейсоқ деп айтуға болмайды, өйткені капиталистік қимыл - әрекеттің
алғашқы кездерінде халықаралық сауда арқылы тауарлар бір елде төмен бағамен
сатып алынып, екінші елде қымбатқа сатылған. Сондықтан меркантистер
мемлекет сауданы жандандырып кеңейтуді, оның алтын қорын көбейтуді талап
етуге тиісті делінген болатын. Осы мектептің белгілі өкілі Томас Манн (1571
– 1641 ж.ж.) және басқа меркантилестер мемлекеттің қоғамның шаруашылық
өміріне белсенді араласып, саудада протекционистік саясатты кең қолдануын
тілеген. Бұларды сынаушылар дұрыс байқаған: таза байлық айырбаста пайда
болмайды, бұнда тек ақша тауарға, тауар ақшаға айырбасталады. Айырбастағы
тепе – теңдік бұзылса, байлық біреудің пайдасынан екіншісінің пайдасына
ғана көшіп отырады. Айырбасқа түскен тауарлардың бағалардың тең болғанда
ешкім байып кете алмайды.
Экономикалық ғылымның дамуындағы келесі кезең физиократтар (физио –
кратия грек тілінен аударғанда табиғаттың билігі) ілімі қамтиды. Бұл
бағыттың негізін қалаушы Франсуа Кенэ (1694 – 1774 ж.ж.) Физиократтар
қоғамдық байлықтың көзі өндірісте екенін дәлелдейді. Ал өндірісте, олардың
тұжырымы бойынша, бір ғана сала болады: ол – ауыл – шаруашылығы.
Физиократтар ауыл шаруашылығында байлықтың өсуін тек жердің табиғи
құнарлығымен байланыстырып, оны табиғаттың тегін сыйлығы деп түсінген. Олар
өнеркәсіпті табыстарды өсіруге ат салысатын өндіріс саласы деп
есептемейді. Ал ақиқатқа келсек, капитал мен еңбек жұмсалмаса табиғаттың
жеке өзі байлықты үздіксіз көбейте алмайды.
Өндірісті зерттеуге бет бұру ғылыми саяси экономикалының жарыққа
келуіне жол ашты. Күн тәртібіне келген мәселелерге дәлелді жауап берген
классикалық саяси экономия. Бұның көрнекті өкілдері Уильям Петти (1623 –
1687 ж.ж.), Адам Смит (1723 – 1790 ж.ж.), Давид Рикардо (1772 – 1823 ж.ж.)
ұлттық байлық материалдық өндірістің барлық саласында жасалынатынын
дәлелдеді. Бұл байлықтың әмбебап формасы – тауардың құны деп тұжырымдады
олар. А. Смит еңбек құн теориясының негізін қалады, еңбек өнімділігінің
рөліне көп назар аударып, табыстар туралы ілімді жарыққа әкелуші болды.
Байлық өсу үшін алғашқы жұмсалған қаражат қосымша шамаға, құнға немесе
пайдаға көбейуі керек. Осы өте маңызды ғылыми жаңалықтың ашылуы,
экономикалық теорияны нақты ғылым ретінде қалыптастырады. Утопиялық
цоциализм ілімі осы мезгілде қалыптасқан болатын. Бұл ілімнің негізгі
идеалары Томас Мордың Утопия, компанелланың күн қаласа деген
еңбектерінде жарияланған. Кейін бұл ілімге үлес қосқандар Ш. Фурье, К. Сен-
Симон, Р. Оуэн.
Классикалық саяси экологиямен утопиялық социализмнің негізінде
маркистік бағыт қалыптасқан еді.
Біздің елдің экономикалық ғылымы осы күнге дейін маркистік теория
негізінде дамып келеді. Маркистік саяси экономия еңбек құн теориясын ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді қалыптастырды.
Қазіргі замандағы экономикалық ой-пікірдің маңызды бағытына
неоклассикалық ілім жатады. Осы бағыттың өкілдері субъективтік құн
теориясын тұжырымдаған. Бұлар экономикалық шаруашылықты неғұрлым аз шығын
жұмсап мүмкідігінше мол пайдалылыққа ие болғысы келетін микроэкономикалық
агентігінің жиынтығы деп түсінді. Осы талдау сұраныс пен ұсынысты және
қажеттілік пен тұтынуды зерттеуге негізделген.
Экономикалық ой-пікірлер қатарында марксистік бағыттың орны ерекше
деуге болады. (ХХ ғасыр 1920 – 1990 ж.ж.) Маркистік көз қарастың
үстемділігі, бағалы өсімдіктер арасындағы арамшөп тәрізді, прогессивтік
экономикалық қағидаларды, олардың дамуға ұмтылуына қарамастан тежеп, жоққа
шығарып, жойып отырды.
Қазақстан экономикасын қайта құрудың, демократияның, жариялылықтың
бүгінгі кезеңінде ғылымдар жекелеген экономикалық мектептердің көз
қарастарымен жетістіктердің өтпелі дәуір экономикасына бейімдеп және
қазақстандық экономика шеңберінде кәсіпкерліктің қалыптасуына бейімдеп
интеграциялауға бет бұрып отыр. Осы бағыттың өкілдері монетаризмді және
мемлекеттік реттеуді пайдалану арқылы, экономикадағы микро және микро
процестердібір бірімен тығыз байланыстыра дамыту қажеттілігін дәлелдейді.
2. Экономикалық теорияны зерттеу әдістері.
Экономикалық динамиканы және статиканы зерттеу мен талдаудың екі
амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу және
байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсу бағытынан зерттеу. Кеше
ғана ұдайы өндірістік бағыт экономикалық өсу бағыты – ұдайы өндірістің
балама буржуазиялық теориясы деп тұжырымдалатын зерттеудің осы екі
бағыттарының екеуіне де ортақ қастеттері және олардың айырмашылықтарын
сипаттайтын қасиеттері болады. Оларды зерттеуде өндіріс құрал – жабдықтары,
жұмыс күші, жұмыс және бос уақыт, жалпы қоғамдық өнім, ұлттық табыс және
басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қолданылады.
Бірақ бұлардың айырмашылықтары да бар. Біріншіден, ұдайы өндіріс
теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынмен есептеспей
зерттейді. Бұл көрсеткіштің кездейсоқ мөлшері алынады және ол жабайы және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің өзара байланыс схемелерының туындысы болып
табылады. Мұндағы басты мәселе – қоғамдық өндірістердің бірінші және екінші
бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Ал осыдан темптер шығарылады.
Экономикалық өсу темптері бастапқы деп және пропорционалды белгілейді
деп тұжырымдалады. Осының объективтік негізін қоғамдық қажеттіліқ құрайды.
Сөйтіп, экономикалық өсу теориясында себепті – салдарлы байланыстардың
керсінше сипаты болады.
Екіншіден, болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп
динамикалық бір жылдық мерзімі алынады. Міне, осылай бір жылдық циклда
жасалған шіліктердің сомасы ретінде жиынтық қоғамдық өнім белгіленеді.
Экономикалық өсуді есептеудің негізін үзын толқындар құрайды және ол
ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынын тұрады. Осы мерзімде темптердің жалпы
тенденциясының сипаты бұрынғыдай, немесе одан төмен тұрақтылықта болады.
Үшінші айырмашылық – экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің
резерві, өсу потенциалының құрамдас бөлігі болып табылады. Бос уақыт – бұл
адам капиталы даму үшін қажет кеңістік болып табылады.
Ұдайы өндірісті талдауды бос уақытты еленбейді, бос уақыт аз болған
сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептеледі. Экономикалық ортаны
және оның динамикасын талдаудың екі әдісінің айырмашылықтары осындай.
Бұлар әр түрлі мектептердің марксистік және иеонласикалық, көзқарастарын
көрсетеді. Бұлар мен есептеспеуге болмайды. Ұдайы өндірісті экономикалық
өсудің бастапқы негізі деп түсінгенде, оларды зерттеуде қолдануға болады.
Өсудің жалпы динаимкасында бір жылдық цикл оның сатысы болып табылады.
Осыған сәйкес, экономикалық өсуді экономикалық ғылымның теориялық мазмұны
деп түсінген жөн. Ол ұлттық шыруашылықтың конъюктуралық болмысын және оның
мүмкін болатын динамикасын сипаттайды. Бұл екі тәсілмен есептеледі: а) жан
басына шыққандағы ұлттық өнімнің, немесе, таза ұлттық өнімнің өсуімен және
ә) өндірістің бір жылдық өнімнің өсу темпімен. Осымен екеуіде шығындарды
барынша аз жұмсап, материалдық молшылықтың өсуін көрсетеді. Экономикалық
өсу тұрмыс жағдайды жақсы көтереді, жалақыны өсіреді, кедейлікпен күресудің
бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұлар ұлттық экономиканың
тиімділігінің және қажеттіктерді қанағатанндырудың көрсеткіштері болып
табылады.
Өмір үшін қоғамсыз дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында
экономикалық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен зандылықтарды
экномикалық теория зерттейді. Пәннің ерекшелігі зерттеудің метологиясы мен
методтарының ерекшелігін тудырады.
Методология дегеніміз экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын
жалпылама әдіс, белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол
субъхективтік, диалектикалық – материалистік, эмпирикалық, рационалистік
және т.б. бағыттарды қолдануды талап етеді. Бұл метология адамдардың топтық
құрамына қарамастан, экономикалық жүйелі тұтас зерттеп, осының негізінде
экономикалық өркениеттің объективтік рационалистік заңдарын ашып зерттеуді
талап етеді. Құрал ретінде математикалық ақпарат, эконометрика,
кибернетика пайдаланылады. Зерттеу нәтижесінде экономикалық үлгілер,
схемалар, графиктер пайда болады.
Рационалистік әдіс объективтік шыңдықты талдаудың тұрақты динамикада
жүргізілуін тілейді. Бұған өндіріс, бөлі, айырбас және тұтынудың ішкі
байланыстары мен заңдарын зерртеп, талдау жатады.
Методология методтарға негізделеді. Мақсаттарға жету жолдарын тауып,
оларды анықтау үшін пайдаланылатын әдістер, тәсілдер, принциптер жиынтығын
метод дейміз. Егер ғылымның пәні мен оның методологиясы, зерттелетін
жағдайдың өзімен сипатталса, метод – зерттеу қалай жүру керек деген
жағдаймен сипатталады.
Экономикалық теория танып білудің әр түрлі әдістерін қолданады:
позитивтік, нормативтік, факторларды жүйеге келтіру, ғылыми абстракция,
эксперимент, т.б. әдістерді.
Позитивтік әдіс экономика ғылымының белгілі бір философиясын құруды,
экономика туралы білімді тұжырымдауды, фактілерді суреттеп баяндау және
жүйеге келтіру негізінде экономикалық ортаның даму заңдары мен
категорияларын ашуды, тәжірибені қолдануды, нарықтық байқау – бақылауды
талап етеді. Демек, экономикалық ғылымның философиясы бұйрық - әкімшіл,
нарық жүйелерінің ғылымының философиясы тене-теңдігі және эволюциясы туралы
ілімді, олардың құрылымы мен инфрақұрылымы туралы ілімді қалыптастырады.
Танып білудің нормативтік әдісі адамдардың барынша жоғары үнемділік
принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді.
Қазіргі заманда экономика ғылымының дамуы информация жинауды, оны
талдап, топтау әдісін қолдануды тілейді.
Абстракция әдісі зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара
құбылыстардан тазартып, оқшаулап, оның тұрақты, берік, типтік, әрқашан
қайталанып отыратын негізгі, шешуші белгілерін, қасиеттерін, мәнін бөліп
алып қарап, танып білуге мүмкіндік береді.
Экономикалық теорияда қолданылатын әдістердің ішінде эксперимент пен
экономикалық реформа елеулі рөл атқарады. Олардың зерттеудегі орны ерекше
болады және әр элементті тұтас құбылыстың қажетті құрамды бөлігі деп
зерттеуді талап етеді.
Міне, ғылыми талдауды және экономикалық мәселелердің оптималдық
шешімдерін іздестірудіұйымдастырудың негізгі әдістері мен тәсілдері осындай
болады.
ІІ. Пайдалылық және оның мәні
1. Пайда және оны белгілейтін факторлар
Нарық экономикасының құндық инструменттерінің жалпы жүйесінде пайда
маңызды орын алады. Ол фирманың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді,
оның қаржылық тәуелсіздігіне кепілдік береді.
Нарық жағдайында пайда нені, қалай және қандай көлемде өндіру керек
деген мәселелерді шешуге көмектеседі. Сондықтан өндірілген тауарлар мен
қызметтердің саны қанша және олардың бағасы қандай болғанда барынша мол
пайда түседі деген сауал өндірушілерді ынталандырады. Пайда териясы
классикалық мектеп қалыптасқаннан бері, барлық ірі экономисттердің
оқулықтарынан орын алған.
Пайданың алғашқы зерттеушісі меркантилистер болған. Олардың айтуы
бойынша, пайда айналыс сферасында, сыртқы сауда да пайда болады.
Физиократтардың айтуы бойынша, пайда тек ауыл шаруашылығында жасалады.
Мұнда табиғат күштерінің әсерімен тутыну құндары өндіріс шығындарынан артып
өседі. А. Смит пен Д. Рикардо қосымша құн материалдық өндіріс салаларында
жасалады деп тұжырымдады.
Смит пайданы жұмысшы еңбегінің өнімінен капиталист үшін алыным деп
есептелген.
К. Маркс пайданы барлық авансталған капитал тудырған қосымша құнның
көзі жалдамалы жұмысшылардың еңбегі деді. Ол қосымша құнның пайдаға және
пайданың орташа пайдаға айналу шарттарын зерттеген болатын. Маркс осының
арқасында пайда өсуінің объективтік және субъективтік шекарасын көрсеткен.
ХХ ғ. Экономикалық ғылымдағы пайда жөнінде мынадай негізгі теорияларды
атауға болады:
- өндіргіш капитал теориясы пайданы өндірістің қандайы болмасын, соның
міндетті түрдегі факторы болып табылатын капитал әрекеттерінің
нәтижесі дейді;
- ұстамдылық теориясы. Бұл теория пайда қалдырғны үшін, өндіріске
жұмсаған қаражаттардың тиімділігін жасағаны үшін, капиталистерге
сыйлық болып табылады дейді;
- пайда кәсіпкерлік іс-әрекеттердің барлық түрлерінен түсетін еңбекке
сәйкес табыс;
- пайда монополияның болуының нәтижесі?
Осы аталған теориялардыңортақ көрсеткіші – ол пайданың көзін
кәсіпкердің іс-әрекетінің нәтижесі деп тану.
Фирманың пайдасы белгілі қызметтер атқарады. Олардың
негізгілері:
- бөліп тарату – орындауға арналған бағдарлама мен стратегияларды
қаржыландыру мақсатымен ақшалай қаражат құрылымын қолдау, банкротқа
ұшырау қаупін мейлінше төмендету;
- ынталандыру - өндіріс шығындарын төмендету, инновация мен техникалық
жаңалықтар енгізу.
Пайданы алдымен тауардың нырықтың сату бағасы мен оны өндіру үшін
жұмсалған шығындардың айырмасы деп қарауға болады. Пайданың құрылу,
бөліну және пайдалану факторлары 2.1. суретте көрсетілген. Пайданың
мынандай түрлері бар:
- бухгалтерлік пайда – сытқы шығындарды өтеген соң, яғни жеткізушілерге
ресурстар үшін төлем жасаған соң, жалпы ақша түсімінен қалған табыстың
бөлшегі;
- экономикалық пайда – фирманың жалпы табысынан барлық шығындарды алып
тастаған соң қалғаны;
- баланстық пайда - өнімді өткізуден түскен түсім мен материалдық
шығындар, амортизация және жалақы сомасының айырмасы. Кейде баланстық
пайданы жалпы пайда деп атайды. Өйткені осы пайда кәсіпорын құралдарын
бөліп және пайдаланудың көзі болып табылады.
Осымен қатар, экономикалық әдебиетте жалпы, әдеттегі, шекті,
барынша мол пайда деген түсініктер бар.
Пайданың әр алуан түрін талдай отырып, кәсіпорынның пайдасын
өсіруге жол ашатын жағдайлар тудыратын көрсеткіштер есептеленеді:
рентабельдіктің коэффициенті, өткізудің рентабельдігі, меншікті капиталдың
табыстылығы, өнім рентабельдігі т.б. сипаттамалар.
Акционерлік қоғамның іс-әрекетінде мына көрсеткіштер
маңызды рөл атқарады:
- бір акцияға келетін пайда. Бұл көрсеткіш фирманың акциясының нарықтық
құнын алдын ала белгілейді (таза пайда мен тартымды акциялар
дивиденттерінің айырмасының айналыстағы жабайы акциялардың жалпы
санына қатынасы)
- акционердің фирманың таза пайдасының бірлігіне қанша ақша бірлігін
төлеуге келісетіндігін, акцияның нарықтық бағасы мен бір акцияға
келетін пайданың арақатынасы көрсетеді;
- төленіп отырған дивиденттердің үлесі (бір акцияға келетін дивиденд пен
бір акцияға келетін таза пайданың санының арақатынасы). Бұл дивиденд
төлеуге жұмасалатын таза пайда үлесін сипаттайды.
Экономикалық бағытта сатудан түскен ақша түсімі мен жіберіп
алған мүмкіндіктердің шығындары арасындағы айырмадан пайда болғанда, фирма
жалпы табыс пен жалпы шығындар арасындағы айырмасын барынша көп етуге
тырысады. Есте болатын жағдай өнімнің әр қосымша бірлігін өндіру жалпы
шығындарды өсіреді (МС шекті шығындар көлеміне) және жалпы ақшалай түсімді
(МR шекті ақша түсімінің көлеміне) арттырады.
Егер фирма өндіріс көлемін өсірсе жалпы пайда өседі, бірақ ол белгілі
бір шекке жеткенше – шекті ақшалай түсім шекті шығындардан артық болғанша
өседі. Шекті шығындар ақшалай түсімнен арта бастаса пайда төмендейді.
Сондықтан пайданың бірінші шарты: шекті ақшалай түсім шекті шығындарға
тең болуы керек.
МС = МR
Жетілген бәсеке және таза монополия жағдайында пайданы барынша мол
етіп жатқан фирмалардың іс-әрекеттерін салыстырып көрейік. Фирмалар
қимылдарының айымашылықтары сұраныс функциясының әр түрлі сипаттамасымен
байланысты болғандықтан, табыстың функциясының сипаттамсының әр түрлі
болуымен байланысты.
Жетілген бәсеке жағдайында фирма үшін сұраныс бағасы берілген шама
болып табылады. Осы бағамен фирма тауар бірлігінің қаншасын болмасын сата
алады. Фирма үшін сұраныс қисығы мынадай болады (2.2. сурет).
Тауардың қаншасы болмасын сол бір бағамен сатыла алады.
Ақшалай орта түсімде өзгермейді және сол бағаға тең болады. Тіпті тауардың
әрбір келесі бірлігі осының алдындағы бірліктің бағасымен сатылады. Осы
жағдайда баға Р орта ақшалай түсімге AR тең және шекті ақшалай түсімге MR
тең болады. Осыны 2.3. сурет көрсетеді.
Ақшалай түсім мен шығындар қисықтарын бір графикте бір-бірімен
беттестірейік (2.4. сур).
Шекті түсім MR қисығымен шекті MC қисығының қиылысқан E нүктесінде
фирма ақшалай пайдасын барынша көбейтеді. Мұнда сөз шекті табыс қисығының
шекті шығындар қисығының ұлғаймалы тарауымен қиылысқаны туралы болып отыр.
MR қисық сызығының МС қисық сызығын К және Е нүктелерінде екі рет
қиылысып өтетін жағдайды байқайық (2.5. сурет).
К нүктесінде шекті шығындар төмендейді, демек, пайда өсе бастайды.
Фирма өнім жасауды Е нүктесінде дейін көбейтеді. Бұл пайданы барынша
жоғарлатудың екіншілік шарты деп аталады. Барынша жоғары пайда ұнамсыз емес
шама болуы керек, керісінше жағдайда (баға орта шығындардан төмен болғанда)
фирма осы өнімді шығаруын тоқтатады. Мұны 2.6. сурет көрсетеді.
Дегенмен, егер баға орта өзгермелі шығындардан AVC жоғары болса, бірақ
орта жалпы шығындардан төмен болса, фирма бәрібір өнімдерді шығара береді
(2.7. сурет).
Бұған дәлел: егер ақшалай түсім өзгермелі шығындарды ғана өтесе,
сөйтіп аз да болса тұрақты шығындардың орнын өтеуге қаражат әкелсе, онда
фирма өзінің тұрақты шығындарын азайта алмайды (қысқа мерзімді алғанда)
және өндірісті жүргізіге мәжбүр болады.
Ұзақ мерзімде мұндай жағдай мүмкін емес: кейбір фирмалар саладан
кетуге мәжбүр болады. Бұл салада қалған фирмалар үшін сұраныс бағасын
жоғарылатады. Осы процесс салада қалған фирмалардың орта шығындарын баға
өтей алғанша орын алады, яғни Р = АС. Егер фирмалардың саладан кетуі
жалғаса берсе, онда бағаның өсуі, оның орта шығындардан артып кетуіне
әкеледі, қалған фирмалар экономикалық пайда алады. Бұл осы салаға жаңа
фирмалардың салаға ағылуы ұсынысты көбейтіп, бағаны төмендетеді, осыдан
фирмалардың пайдасы төмендей түседі. Баға орта шығындарды жауып өтегенде,
яғни Р = АС болған кезде, салаға жаңа фирмалардың ағып кіруі тоқтатылады.
Жетілген бәсеке жағдайында, ұзақ мерзімде, бағаның орта шығындар шамасы мен
теңдесуі белгілейді. (нөлдік таза экономикалық пайда гипотезасы):
P = MR = MC = AC
Таза монополия жағдайында баға белгіленген, берілген шама болып
табылмайды. Жиынтық нарықтық сұраныспен кездескенде өндіруші түсінеді: оның
өнім өндірісін көбейте түсуімен бірге, өткізу бағасы төмендей түседі.
Монополист үшін сұраныстың (орта ақшалай түсімінде) қисық сызығы ұнамсыз
(теріс сан) еңкейген түрде болады (2.8. сурет).
Осы қаралған жағдайда, шекті ақшалай түсім қашан болсын
орташадан төмен болады. Монополия жағдайында орта шекті ақшалай түсімнің
қисық сызықтары бір-бірімен қисындаспайды және MR AR. MR – MC болғанда
монополист өз пайдасын барынша жоғарылатады, бірақ жетілген бәсеке
жағдайындағы қызмет ететін фирмадан өзгешелігі MR P болады.
Монополист – фирмаға өндірістің қандай көлемі барынша жоғары пайда
әкеледі? 2.9. серетте өндірістің осы көлемі Q көрсетілген.
MR мен MC қисық сызықтары E нүктесінде қиылысады, бұған монополистің
өнім шығарылымының Q бірлігі сәйкес келеді. Шығарылымның Q1 көлемінде
сұраныс қисық сызығының К нүктесі және P1 сұраныс бағасы сәйкес келеді.
Бірақ жоғарыда қаралған жетілген бәсеке саласы үшін нөлдік пайда
гипотезасы монополист үшін қолданылуы мүмкін емес. Ол қысқа және ұзақ
мерзімде жаңа фирмаладың салаға кіруіне тежеулер болуына байланысты ұнамды
таза пайда (монополиялық үстем пайда) ала алады. Пайда болуының басты
себебі – монополиялық өндірушінің жетілген бәсеке жағдайындағы шығарылыммен
салыстырғанда бүгінгі шығарылымды шектеу мүмкіндігінің болуы, демек тауарды
жоғары бағамен сатуы.
Келтірілген графиктерді талдау мынаны көрсетеді: біріншіден, пайдасын
барынша жоғарылататын фирма жетілген бәсеке жағдайында тек өнімнің шығарылу
көлемін бақылай алады. Екіншіден, таза монополия жағдайында пайдасын
барынша жоғарлататын фирма бір мезгілде екі жағдайды – шығарым көлемін және
бағаны белгілейді.
Монополист – фирма өнімді аз өндіріп, оны жоғары бағамен сата алады,
өндіріс масштабында өсіру арқасында шығымдарды елеулі төмендете алады
жәнебағаны төмендете алады.
2. Пайдалылық және оның түрлері.
Пайдалылық дегеніміз- адамның қандай болмасын қажеттілігін
қанағаттандыратын қабілет.
Пайдалылық - бұл субъективті қанағаттану немесе тауарларды тұтыну
тауарлар саны артса, онда пайдалылық өзгерістін процесс пайда болады.
Сондықтан егер қосымша тауар бірлігін қолдансақ онда қосымша пайдалылық
көлемі шекті пайдалылық деп аталады.
Шекті пайдалылық – бұл тұтыну кезінде өр қосылған игіліктің
пайдалылығы.
Шекті пайдалылықтың жиынтығы жалпы пайдалылық деп аталады.
Жалпы пайдалылық – бұл барлық игіліктер тұтыну кезіндегі пайдалылық
жиынтығы.
TUn = MU4 + MU2 + MU3 + ... + MUn-1 + MUn
TUn – жалпы пайдалылық
MUn – шекті пайдалылық
MUn = TUn - ТUn-1
Тұтыну процессінде игіліктер саны орына, онда шекті пайдалылық азаяды
немесе шекті пайдалылық азаю заңы анықталады. Сатып алынған және төленген
тауарлар пайдалылығын айырмасы – бұл тұтынышының қосымша тиімділіг болып
саналады. Тұтынушының қосымша тиімділігі – бұл қолданылатын тауарлардың
жалпы пайдалылықпен сол тауарлар бағасының қосындысының айырмасы. Мысал
келтіретін болсам график арқылы.
1 мысал:
Тауар саны, кг Баға
1 120
2 100
3 90
4 80
5 70
Осы қисық бойында тұтынушының сұранымы бейнеленеді, егер тауар
бағасы 90 теңге деңгейінде орналасса, онда тұтынушы тек қана тауарладың 3
кг сатып алады немесе 3 х 90 = 270 тг шығындалады. Ал тұтынушының
пайдалылығы (120+100+90) = 310 тг болады.
Тұтынушы пайдасы пайдалылықпен төленген тауарлардың айырмасы (31 -
270) = 40 тг болады.
Егер тауарладың 4 кг сатып алынатын болса, онда тұтынушы (4 х 80) =
320 тг шығындалады және тұтынушы 10 тг пайдалылықты жоғалтады немесе сатып
алудан бас тарту керек. өйткені тауарлар 1 тг-ге келетін шекті пайдалылық
жоғары.
2 мысал:
Тауар саны, дана МИ, тг
1 60
2 40
3 30
4 20
MU қисығының бойында жалпы пайдалылық мөлшері бейнеленген. MU сызығы
сұраным қисығына сәйкес келеді. Егер пайдалылық санды түрде өзгерсе, онда
MU қисығы сұраным заңын анықтайды.
TUn = MU1 + MU2 + MU3 + MU4
TUn = 60 + 40 + 30 + 20 = 150 теңге.
Шығ.: 3 х 30 = 90 TUn = 130 тг
Пайда: 130 – 90 = 40
Шығ.: 4 х 20 = 80 TUn = 150 тг
Пайда: 150 – 80 = 70
70 теңге тұтынушының қосымша тиімділішгінің пайдалығы.
2.3. Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет қисығы.
3 мысал: Егер бірнеше аптада сатып алынған тауарлар бойынша тізім
жасасақ олар келесідей болуы мүмкін.
Апталар Пирожки, дана Сок ст
І 8 3
ІІ 5 4
ІІІ 4 5
ІV 3 7
Осы сатып алу процестер тұтынушының қалауын көрсетеді. Кейбір сатып
алынған варианттар сәтті немесе сәттігі төмен болып саналады. Кейбір екі
тауар тұтынушыға сатып алу біркелкі қажеттілікті білдіреді. Мысалы, бір
келкі 8 пирожки мен 3 тсакан сок немесе 5 пирожки мен 4 стакан сок. Егер
мысалға мәліметтер бойынша график салатын болсақ бұл бір келкі қажеттілікті
бейнелейтін пайдалылық қисығы болып саналады немесе бұл ауытқымалы
талғаусыздық болып есептелінеді.
MU қисығының әр нүктесінде екі тауар бойынша бір келкі
қажеттілік бейнелейді немесе жалпы пайдалылық әр нүктесінде бірдей болады.
MU қисығы бұл тұтынушының ауытқымалы талғаусыздық қисығы.
Егер бірнеше ауытқымалы талғаусыздықтар болса, онда олар
пайдалық деңгейі бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. 1, 2, 3, 4 қисықтар бұл
тұтынушының ауытқымалы талғаусыздықтар жиындықтығы немесе талғаусыздықтар
картасы деп аталады. Егер ауытқымалы талғаусыздықтар картасында
координаттар басынан алшақ орналасқан қисық жоғарлылық пайдалылық мөлшер
бейнелейді. Белгілі бағалар мен кірістер кезінде екі тауарды сатып алу
бойынша әр түрлі комбинациялар графикте тұтынудың мүмкіншіліктер қисығы
немесе бюджет қисығы деп аталады.
Осы қисықты сызу үшін бюджет мөлшерін білу қажет.
4 мысал:
Пирожки = 10 теңге
Сок = 20 теңге
Бюджет = 100 теңге
Осы қисық бойында тұтыну мүмкіншілік нмесе оны бюджет қисығы деп
атаймыз.
Апталар Пирожки Сок
І 4 3
ІІ 6 2
ІІІ 8 1
IV 2 4
V 10 -
ІІІ. Капитал және қосымша құн теориясы
3.1. Марксизмнің пайда болу тарихи жағдайлары
Марксизм ХІХ ғасырдың 40 жылдары пайда болған, ол кезде маңызды ғылыми
жаңалықтары жасалған болатын. Карл Маркстың (1818-1893) экономика –
философиялық қолтаңбалары жалақы төлемінің динамикасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І бөлім. Экономика және оның құрылымы.
1.1 Экономикалық теорияның қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ..5
1.2 Экономикалық теорияны зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ бөлім. Пайдалылық және оның мәні.
2.1. Пайда және оны белгілейтін факторлар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Пайдалылық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3. Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет
қисығы ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ. Капитал мен қосымша құн теориясы
3.1 Марксизмнің пайда болу тарихи
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ...24
3.2 Капиталдың құрылымы мен негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 24
3.3 Капитал. Капиталдың қорлануы мен ұдайы
өндірілуі ... ... ... ... ..29
3.4 Маркстың пайда және табыс ілімдері туралы көзқарастары ... ... 35
ІV. ҚР-да пайдалылық пен экономиканың байланысы ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..46
Кіріспе
Экономикалық теорияның құрылымында бұл тақырыптың алатын орны ерекше.
Өйткені бұл зерттеп танысатын ерекше методологиялық кіріспе болып табылады.
Мұнда экономикалық теория нені зерттеп талдайды, бұл үшін қандай әдістер
пайдаланады, оның қоғам дамуында атқаратын рөлі қандай және т.б. маңызды
мәселелер анықталады.
Бүгінгі адам, егер ол қоғамдық дамудың заңдарын зерттеп түсінбесе,
экономикалық теорияны меңгермесе, ол адам өзін білім мен мәдениетке қол
жеткіздім деп айта алмайды. Бұл тақырыпты жете түсініп білу арқылы
студенттер бірнеше жаңа категориялармен танысады.
Қандай ғылым болмасын, ол адамдардың табиғатпен, қоғаммен, бұлардың
өзара әсер етуімен байланысты мәселелерді шешуге бейімделген мақсатты
талаптарының нәтижесінде пайда болады. Бұны толығынан экономиканы
зерттейтін ғылым кешеніне жатқызуға болады. Адамдар көне заманнан бастап
адамзат қоғамының дамуы немен байланысты, экономика қандай заңдармен дамиды
деген сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдар өмірі құбылмалы, күрделі және қайшылығы мол өмір. Бұл өмір
экономиканы, саясатты, мәдениетті және т.б. қамтиды. Қоғам өмірінің әр
салаларын жекелеген ғылымдар зерттейді. Экономикалық ғылым осылардың біреуі
болып табылады.
Тұңғыш экономикалық ой – пікірлер көне заманда пайда болған. Ертедегі
Греция, Рим, Қытай, Индия ғалым – философтар экономиканың жекелеген
мәселелерін: бағаның негізінде не жатады, байлық қалай көбейеді, т.б.
шешуге талаптанған.
Ксеснофонт (б.д.д 430 – 354 ж.ж.), Платон (б.д.д 427 – 347ж.ж),
Аристотель (б.д.д. 384 – 322 ж.ж.) пайдалылық туралы экономикалық теорияның
бастапқы принциптерін анықтаумен айналысқан.
Бұл жерде жалпы капитал ұғымы мен түсінігі қарастырылады және
капиталдағы проценттің мәнісі, динамикасы, және оның факторлары деген ұғымы
да кіреді. Капиталға процентті есептеген кездегі пайданың нормасы мен
жерді, суды қолданатын, табиғат ресурстарын қолданудан табысы (негізгі
өндіріс факторларының рентасы) және еңбек ресурстарының қызметтерін
қолданудан табысы (жалақы төлемі) негізгі табыс формалары кездеседі.
Капиталдың кәсіпкерлік практикасындағы экономикалық теориясының
түсінігі мысалыға: капитал ретінде АЭС атомдық реакторлары, мини-трактор,
напалма өндірісі бойынша зауыттың құрылғылары, жобалы-конструкторлық бюро
қатыстылығы, инженердің шеберлік қатыстылығы және кәсіпкерліктік басшы.
Капиталдың қазіргі заманға қатысты ерекшеліктері мен өзгешеліктері:
капиталдың түріне байланысты физикалық және адам капиталы болып екіге
бөлінеді. Осыған байланысты К. Маркстың капиталға қатысты экономикалық
көзқарастарын ұсынады. Кәсіпкерлік капиталдың ішкі және сыртқы ағымдарының
қалыптасуы, бұған кіретіні инвестициялары, көлемдері, қызметтің периодынан
қатысты болатын, ағымдары мен мінездемесін қалыптастырып отырған.
Кәсіпорынның өзіндік ағымдарына: негізгі қызметтен пайдасы, қаржылық
операциялардан пайдасы, табыстардың кейбір түрлері, амортизациялық қоры мен
жарғылық қоры, тиелген тауарлары үшін сатушыларға қарызы, алып тасталынған
мүлікті өткізуден түскен табысы, құрылыстағы ішкі ресурстардың
мобилизациясы.
І. Экономика және оның құрылымы.
1. Экономикалық теорияның қалыптасуы және дамуы.
Экономикалық теория ғылым болып тек ХVІ – ХVІІ ғасырларда ғана
қалыптасады. Алғаш бұл теория Саяси экономика деген атқа ие болды.
(грекше: полития - қоғам, ойкос - үй, шаруашылық, номос - заң)
сонымен, саяси экономика – қоғамдық шаруашылықтың заңдары туралы ғылым
болып табылады. ХVІІ ғ. Саяси экономия дербес ғылымға айналады.
Экономикалық ой – пікірлердің ғылыми тұрғыда тұжырымдалып, қалыптасуы
сауда, өнеркәсіп капиталының дами бастауымен байланысты. Бұл кезең
негізінен Еуропада ХVІ – ХVІІ ғғ. Қамтыса, Ресейде тауар – ақша қатынастары
1861 ж. реформадан кейін дами бастады. Қазақ елінде ХІХ ғ. Соңы, ХХ ғ.
Басында сауда капиталы, тауар – ақша айналымы, халықаралық нарық, еңбек
бөлінісін қамту процесі бірте – бірте жанданған болатын. Еліміздің
солтүстік, батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысы басым қатынаста болса,
оңтүстік, шығыс, орталық аудандарда Орта Азия, Қытай т.б. елдердің
саудагерлері жиі келе бастады.
Алғаш рет өз алдында қалыптасқан экономикалық ой-пікірдің белгілі бір
бағыты – меркантимум (итальянша: мерканте - көпес, саудагер), немесе
меркантилистер мектебі деп аталады. Бұл бағыт өкілдерінің айтуынша,
қоғамдық байлық (ақша, алтын) тек саудада ғана пайда болады. Олар ғылымның
бас пәні деп ақша, тауар айналымын түсінген. Бұл сияқты ой – пікірді
кездейсоқ деп айтуға болмайды, өйткені капиталистік қимыл - әрекеттің
алғашқы кездерінде халықаралық сауда арқылы тауарлар бір елде төмен бағамен
сатып алынып, екінші елде қымбатқа сатылған. Сондықтан меркантистер
мемлекет сауданы жандандырып кеңейтуді, оның алтын қорын көбейтуді талап
етуге тиісті делінген болатын. Осы мектептің белгілі өкілі Томас Манн (1571
– 1641 ж.ж.) және басқа меркантилестер мемлекеттің қоғамның шаруашылық
өміріне белсенді араласып, саудада протекционистік саясатты кең қолдануын
тілеген. Бұларды сынаушылар дұрыс байқаған: таза байлық айырбаста пайда
болмайды, бұнда тек ақша тауарға, тауар ақшаға айырбасталады. Айырбастағы
тепе – теңдік бұзылса, байлық біреудің пайдасынан екіншісінің пайдасына
ғана көшіп отырады. Айырбасқа түскен тауарлардың бағалардың тең болғанда
ешкім байып кете алмайды.
Экономикалық ғылымның дамуындағы келесі кезең физиократтар (физио –
кратия грек тілінен аударғанда табиғаттың билігі) ілімі қамтиды. Бұл
бағыттың негізін қалаушы Франсуа Кенэ (1694 – 1774 ж.ж.) Физиократтар
қоғамдық байлықтың көзі өндірісте екенін дәлелдейді. Ал өндірісте, олардың
тұжырымы бойынша, бір ғана сала болады: ол – ауыл – шаруашылығы.
Физиократтар ауыл шаруашылығында байлықтың өсуін тек жердің табиғи
құнарлығымен байланыстырып, оны табиғаттың тегін сыйлығы деп түсінген. Олар
өнеркәсіпті табыстарды өсіруге ат салысатын өндіріс саласы деп
есептемейді. Ал ақиқатқа келсек, капитал мен еңбек жұмсалмаса табиғаттың
жеке өзі байлықты үздіксіз көбейте алмайды.
Өндірісті зерттеуге бет бұру ғылыми саяси экономикалының жарыққа
келуіне жол ашты. Күн тәртібіне келген мәселелерге дәлелді жауап берген
классикалық саяси экономия. Бұның көрнекті өкілдері Уильям Петти (1623 –
1687 ж.ж.), Адам Смит (1723 – 1790 ж.ж.), Давид Рикардо (1772 – 1823 ж.ж.)
ұлттық байлық материалдық өндірістің барлық саласында жасалынатынын
дәлелдеді. Бұл байлықтың әмбебап формасы – тауардың құны деп тұжырымдады
олар. А. Смит еңбек құн теориясының негізін қалады, еңбек өнімділігінің
рөліне көп назар аударып, табыстар туралы ілімді жарыққа әкелуші болды.
Байлық өсу үшін алғашқы жұмсалған қаражат қосымша шамаға, құнға немесе
пайдаға көбейуі керек. Осы өте маңызды ғылыми жаңалықтың ашылуы,
экономикалық теорияны нақты ғылым ретінде қалыптастырады. Утопиялық
цоциализм ілімі осы мезгілде қалыптасқан болатын. Бұл ілімнің негізгі
идеалары Томас Мордың Утопия, компанелланың күн қаласа деген
еңбектерінде жарияланған. Кейін бұл ілімге үлес қосқандар Ш. Фурье, К. Сен-
Симон, Р. Оуэн.
Классикалық саяси экологиямен утопиялық социализмнің негізінде
маркистік бағыт қалыптасқан еді.
Біздің елдің экономикалық ғылымы осы күнге дейін маркистік теория
негізінде дамып келеді. Маркистік саяси экономия еңбек құн теориясын ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді қалыптастырды.
Қазіргі замандағы экономикалық ой-пікірдің маңызды бағытына
неоклассикалық ілім жатады. Осы бағыттың өкілдері субъективтік құн
теориясын тұжырымдаған. Бұлар экономикалық шаруашылықты неғұрлым аз шығын
жұмсап мүмкідігінше мол пайдалылыққа ие болғысы келетін микроэкономикалық
агентігінің жиынтығы деп түсінді. Осы талдау сұраныс пен ұсынысты және
қажеттілік пен тұтынуды зерттеуге негізделген.
Экономикалық ой-пікірлер қатарында марксистік бағыттың орны ерекше
деуге болады. (ХХ ғасыр 1920 – 1990 ж.ж.) Маркистік көз қарастың
үстемділігі, бағалы өсімдіктер арасындағы арамшөп тәрізді, прогессивтік
экономикалық қағидаларды, олардың дамуға ұмтылуына қарамастан тежеп, жоққа
шығарып, жойып отырды.
Қазақстан экономикасын қайта құрудың, демократияның, жариялылықтың
бүгінгі кезеңінде ғылымдар жекелеген экономикалық мектептердің көз
қарастарымен жетістіктердің өтпелі дәуір экономикасына бейімдеп және
қазақстандық экономика шеңберінде кәсіпкерліктің қалыптасуына бейімдеп
интеграциялауға бет бұрып отыр. Осы бағыттың өкілдері монетаризмді және
мемлекеттік реттеуді пайдалану арқылы, экономикадағы микро және микро
процестердібір бірімен тығыз байланыстыра дамыту қажеттілігін дәлелдейді.
2. Экономикалық теорияны зерттеу әдістері.
Экономикалық динамиканы және статиканы зерттеу мен талдаудың екі
амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу және
байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсу бағытынан зерттеу. Кеше
ғана ұдайы өндірістік бағыт экономикалық өсу бағыты – ұдайы өндірістің
балама буржуазиялық теориясы деп тұжырымдалатын зерттеудің осы екі
бағыттарының екеуіне де ортақ қастеттері және олардың айырмашылықтарын
сипаттайтын қасиеттері болады. Оларды зерттеуде өндіріс құрал – жабдықтары,
жұмыс күші, жұмыс және бос уақыт, жалпы қоғамдық өнім, ұлттық табыс және
басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қолданылады.
Бірақ бұлардың айырмашылықтары да бар. Біріншіден, ұдайы өндіріс
теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынмен есептеспей
зерттейді. Бұл көрсеткіштің кездейсоқ мөлшері алынады және ол жабайы және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің өзара байланыс схемелерының туындысы болып
табылады. Мұндағы басты мәселе – қоғамдық өндірістердің бірінші және екінші
бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Ал осыдан темптер шығарылады.
Экономикалық өсу темптері бастапқы деп және пропорционалды белгілейді
деп тұжырымдалады. Осының объективтік негізін қоғамдық қажеттіліқ құрайды.
Сөйтіп, экономикалық өсу теориясында себепті – салдарлы байланыстардың
керсінше сипаты болады.
Екіншіден, болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп
динамикалық бір жылдық мерзімі алынады. Міне, осылай бір жылдық циклда
жасалған шіліктердің сомасы ретінде жиынтық қоғамдық өнім белгіленеді.
Экономикалық өсуді есептеудің негізін үзын толқындар құрайды және ол
ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынын тұрады. Осы мерзімде темптердің жалпы
тенденциясының сипаты бұрынғыдай, немесе одан төмен тұрақтылықта болады.
Үшінші айырмашылық – экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің
резерві, өсу потенциалының құрамдас бөлігі болып табылады. Бос уақыт – бұл
адам капиталы даму үшін қажет кеңістік болып табылады.
Ұдайы өндірісті талдауды бос уақытты еленбейді, бос уақыт аз болған
сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептеледі. Экономикалық ортаны
және оның динамикасын талдаудың екі әдісінің айырмашылықтары осындай.
Бұлар әр түрлі мектептердің марксистік және иеонласикалық, көзқарастарын
көрсетеді. Бұлар мен есептеспеуге болмайды. Ұдайы өндірісті экономикалық
өсудің бастапқы негізі деп түсінгенде, оларды зерттеуде қолдануға болады.
Өсудің жалпы динаимкасында бір жылдық цикл оның сатысы болып табылады.
Осыған сәйкес, экономикалық өсуді экономикалық ғылымның теориялық мазмұны
деп түсінген жөн. Ол ұлттық шыруашылықтың конъюктуралық болмысын және оның
мүмкін болатын динамикасын сипаттайды. Бұл екі тәсілмен есептеледі: а) жан
басына шыққандағы ұлттық өнімнің, немесе, таза ұлттық өнімнің өсуімен және
ә) өндірістің бір жылдық өнімнің өсу темпімен. Осымен екеуіде шығындарды
барынша аз жұмсап, материалдық молшылықтың өсуін көрсетеді. Экономикалық
өсу тұрмыс жағдайды жақсы көтереді, жалақыны өсіреді, кедейлікпен күресудің
бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұлар ұлттық экономиканың
тиімділігінің және қажеттіктерді қанағатанндырудың көрсеткіштері болып
табылады.
Өмір үшін қоғамсыз дамуына қажет ресурстардың шектелген жағдайында
экономикалық өсу процесінде қалыптасатын қатынастар мен зандылықтарды
экномикалық теория зерттейді. Пәннің ерекшелігі зерттеудің метологиясы мен
методтарының ерекшелігін тудырады.
Методология дегеніміз экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын
жалпылама әдіс, белгілі философиялық көзқарастар тұрғысынан қарағанда ол
субъхективтік, диалектикалық – материалистік, эмпирикалық, рационалистік
және т.б. бағыттарды қолдануды талап етеді. Бұл метология адамдардың топтық
құрамына қарамастан, экономикалық жүйелі тұтас зерттеп, осының негізінде
экономикалық өркениеттің объективтік рационалистік заңдарын ашып зерттеуді
талап етеді. Құрал ретінде математикалық ақпарат, эконометрика,
кибернетика пайдаланылады. Зерттеу нәтижесінде экономикалық үлгілер,
схемалар, графиктер пайда болады.
Рационалистік әдіс объективтік шыңдықты талдаудың тұрақты динамикада
жүргізілуін тілейді. Бұған өндіріс, бөлі, айырбас және тұтынудың ішкі
байланыстары мен заңдарын зерртеп, талдау жатады.
Методология методтарға негізделеді. Мақсаттарға жету жолдарын тауып,
оларды анықтау үшін пайдаланылатын әдістер, тәсілдер, принциптер жиынтығын
метод дейміз. Егер ғылымның пәні мен оның методологиясы, зерттелетін
жағдайдың өзімен сипатталса, метод – зерттеу қалай жүру керек деген
жағдаймен сипатталады.
Экономикалық теория танып білудің әр түрлі әдістерін қолданады:
позитивтік, нормативтік, факторларды жүйеге келтіру, ғылыми абстракция,
эксперимент, т.б. әдістерді.
Позитивтік әдіс экономика ғылымының белгілі бір философиясын құруды,
экономика туралы білімді тұжырымдауды, фактілерді суреттеп баяндау және
жүйеге келтіру негізінде экономикалық ортаның даму заңдары мен
категорияларын ашуды, тәжірибені қолдануды, нарықтық байқау – бақылауды
талап етеді. Демек, экономикалық ғылымның философиясы бұйрық - әкімшіл,
нарық жүйелерінің ғылымының философиясы тене-теңдігі және эволюциясы туралы
ілімді, олардың құрылымы мен инфрақұрылымы туралы ілімді қалыптастырады.
Танып білудің нормативтік әдісі адамдардың барынша жоғары үнемділік
принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді.
Қазіргі заманда экономика ғылымының дамуы информация жинауды, оны
талдап, топтау әдісін қолдануды тілейді.
Абстракция әдісі зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара
құбылыстардан тазартып, оқшаулап, оның тұрақты, берік, типтік, әрқашан
қайталанып отыратын негізгі, шешуші белгілерін, қасиеттерін, мәнін бөліп
алып қарап, танып білуге мүмкіндік береді.
Экономикалық теорияда қолданылатын әдістердің ішінде эксперимент пен
экономикалық реформа елеулі рөл атқарады. Олардың зерттеудегі орны ерекше
болады және әр элементті тұтас құбылыстың қажетті құрамды бөлігі деп
зерттеуді талап етеді.
Міне, ғылыми талдауды және экономикалық мәселелердің оптималдық
шешімдерін іздестірудіұйымдастырудың негізгі әдістері мен тәсілдері осындай
болады.
ІІ. Пайдалылық және оның мәні
1. Пайда және оны белгілейтін факторлар
Нарық экономикасының құндық инструменттерінің жалпы жүйесінде пайда
маңызды орын алады. Ол фирманың экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді,
оның қаржылық тәуелсіздігіне кепілдік береді.
Нарық жағдайында пайда нені, қалай және қандай көлемде өндіру керек
деген мәселелерді шешуге көмектеседі. Сондықтан өндірілген тауарлар мен
қызметтердің саны қанша және олардың бағасы қандай болғанда барынша мол
пайда түседі деген сауал өндірушілерді ынталандырады. Пайда териясы
классикалық мектеп қалыптасқаннан бері, барлық ірі экономисттердің
оқулықтарынан орын алған.
Пайданың алғашқы зерттеушісі меркантилистер болған. Олардың айтуы
бойынша, пайда айналыс сферасында, сыртқы сауда да пайда болады.
Физиократтардың айтуы бойынша, пайда тек ауыл шаруашылығында жасалады.
Мұнда табиғат күштерінің әсерімен тутыну құндары өндіріс шығындарынан артып
өседі. А. Смит пен Д. Рикардо қосымша құн материалдық өндіріс салаларында
жасалады деп тұжырымдады.
Смит пайданы жұмысшы еңбегінің өнімінен капиталист үшін алыным деп
есептелген.
К. Маркс пайданы барлық авансталған капитал тудырған қосымша құнның
көзі жалдамалы жұмысшылардың еңбегі деді. Ол қосымша құнның пайдаға және
пайданың орташа пайдаға айналу шарттарын зерттеген болатын. Маркс осының
арқасында пайда өсуінің объективтік және субъективтік шекарасын көрсеткен.
ХХ ғ. Экономикалық ғылымдағы пайда жөнінде мынадай негізгі теорияларды
атауға болады:
- өндіргіш капитал теориясы пайданы өндірістің қандайы болмасын, соның
міндетті түрдегі факторы болып табылатын капитал әрекеттерінің
нәтижесі дейді;
- ұстамдылық теориясы. Бұл теория пайда қалдырғны үшін, өндіріске
жұмсаған қаражаттардың тиімділігін жасағаны үшін, капиталистерге
сыйлық болып табылады дейді;
- пайда кәсіпкерлік іс-әрекеттердің барлық түрлерінен түсетін еңбекке
сәйкес табыс;
- пайда монополияның болуының нәтижесі?
Осы аталған теориялардыңортақ көрсеткіші – ол пайданың көзін
кәсіпкердің іс-әрекетінің нәтижесі деп тану.
Фирманың пайдасы белгілі қызметтер атқарады. Олардың
негізгілері:
- бөліп тарату – орындауға арналған бағдарлама мен стратегияларды
қаржыландыру мақсатымен ақшалай қаражат құрылымын қолдау, банкротқа
ұшырау қаупін мейлінше төмендету;
- ынталандыру - өндіріс шығындарын төмендету, инновация мен техникалық
жаңалықтар енгізу.
Пайданы алдымен тауардың нырықтың сату бағасы мен оны өндіру үшін
жұмсалған шығындардың айырмасы деп қарауға болады. Пайданың құрылу,
бөліну және пайдалану факторлары 2.1. суретте көрсетілген. Пайданың
мынандай түрлері бар:
- бухгалтерлік пайда – сытқы шығындарды өтеген соң, яғни жеткізушілерге
ресурстар үшін төлем жасаған соң, жалпы ақша түсімінен қалған табыстың
бөлшегі;
- экономикалық пайда – фирманың жалпы табысынан барлық шығындарды алып
тастаған соң қалғаны;
- баланстық пайда - өнімді өткізуден түскен түсім мен материалдық
шығындар, амортизация және жалақы сомасының айырмасы. Кейде баланстық
пайданы жалпы пайда деп атайды. Өйткені осы пайда кәсіпорын құралдарын
бөліп және пайдаланудың көзі болып табылады.
Осымен қатар, экономикалық әдебиетте жалпы, әдеттегі, шекті,
барынша мол пайда деген түсініктер бар.
Пайданың әр алуан түрін талдай отырып, кәсіпорынның пайдасын
өсіруге жол ашатын жағдайлар тудыратын көрсеткіштер есептеленеді:
рентабельдіктің коэффициенті, өткізудің рентабельдігі, меншікті капиталдың
табыстылығы, өнім рентабельдігі т.б. сипаттамалар.
Акционерлік қоғамның іс-әрекетінде мына көрсеткіштер
маңызды рөл атқарады:
- бір акцияға келетін пайда. Бұл көрсеткіш фирманың акциясының нарықтық
құнын алдын ала белгілейді (таза пайда мен тартымды акциялар
дивиденттерінің айырмасының айналыстағы жабайы акциялардың жалпы
санына қатынасы)
- акционердің фирманың таза пайдасының бірлігіне қанша ақша бірлігін
төлеуге келісетіндігін, акцияның нарықтық бағасы мен бір акцияға
келетін пайданың арақатынасы көрсетеді;
- төленіп отырған дивиденттердің үлесі (бір акцияға келетін дивиденд пен
бір акцияға келетін таза пайданың санының арақатынасы). Бұл дивиденд
төлеуге жұмасалатын таза пайда үлесін сипаттайды.
Экономикалық бағытта сатудан түскен ақша түсімі мен жіберіп
алған мүмкіндіктердің шығындары арасындағы айырмадан пайда болғанда, фирма
жалпы табыс пен жалпы шығындар арасындағы айырмасын барынша көп етуге
тырысады. Есте болатын жағдай өнімнің әр қосымша бірлігін өндіру жалпы
шығындарды өсіреді (МС шекті шығындар көлеміне) және жалпы ақшалай түсімді
(МR шекті ақша түсімінің көлеміне) арттырады.
Егер фирма өндіріс көлемін өсірсе жалпы пайда өседі, бірақ ол белгілі
бір шекке жеткенше – шекті ақшалай түсім шекті шығындардан артық болғанша
өседі. Шекті шығындар ақшалай түсімнен арта бастаса пайда төмендейді.
Сондықтан пайданың бірінші шарты: шекті ақшалай түсім шекті шығындарға
тең болуы керек.
МС = МR
Жетілген бәсеке және таза монополия жағдайында пайданы барынша мол
етіп жатқан фирмалардың іс-әрекеттерін салыстырып көрейік. Фирмалар
қимылдарының айымашылықтары сұраныс функциясының әр түрлі сипаттамасымен
байланысты болғандықтан, табыстың функциясының сипаттамсының әр түрлі
болуымен байланысты.
Жетілген бәсеке жағдайында фирма үшін сұраныс бағасы берілген шама
болып табылады. Осы бағамен фирма тауар бірлігінің қаншасын болмасын сата
алады. Фирма үшін сұраныс қисығы мынадай болады (2.2. сурет).
Тауардың қаншасы болмасын сол бір бағамен сатыла алады.
Ақшалай орта түсімде өзгермейді және сол бағаға тең болады. Тіпті тауардың
әрбір келесі бірлігі осының алдындағы бірліктің бағасымен сатылады. Осы
жағдайда баға Р орта ақшалай түсімге AR тең және шекті ақшалай түсімге MR
тең болады. Осыны 2.3. сурет көрсетеді.
Ақшалай түсім мен шығындар қисықтарын бір графикте бір-бірімен
беттестірейік (2.4. сур).
Шекті түсім MR қисығымен шекті MC қисығының қиылысқан E нүктесінде
фирма ақшалай пайдасын барынша көбейтеді. Мұнда сөз шекті табыс қисығының
шекті шығындар қисығының ұлғаймалы тарауымен қиылысқаны туралы болып отыр.
MR қисық сызығының МС қисық сызығын К және Е нүктелерінде екі рет
қиылысып өтетін жағдайды байқайық (2.5. сурет).
К нүктесінде шекті шығындар төмендейді, демек, пайда өсе бастайды.
Фирма өнім жасауды Е нүктесінде дейін көбейтеді. Бұл пайданы барынша
жоғарлатудың екіншілік шарты деп аталады. Барынша жоғары пайда ұнамсыз емес
шама болуы керек, керісінше жағдайда (баға орта шығындардан төмен болғанда)
фирма осы өнімді шығаруын тоқтатады. Мұны 2.6. сурет көрсетеді.
Дегенмен, егер баға орта өзгермелі шығындардан AVC жоғары болса, бірақ
орта жалпы шығындардан төмен болса, фирма бәрібір өнімдерді шығара береді
(2.7. сурет).
Бұған дәлел: егер ақшалай түсім өзгермелі шығындарды ғана өтесе,
сөйтіп аз да болса тұрақты шығындардың орнын өтеуге қаражат әкелсе, онда
фирма өзінің тұрақты шығындарын азайта алмайды (қысқа мерзімді алғанда)
және өндірісті жүргізіге мәжбүр болады.
Ұзақ мерзімде мұндай жағдай мүмкін емес: кейбір фирмалар саладан
кетуге мәжбүр болады. Бұл салада қалған фирмалар үшін сұраныс бағасын
жоғарылатады. Осы процесс салада қалған фирмалардың орта шығындарын баға
өтей алғанша орын алады, яғни Р = АС. Егер фирмалардың саладан кетуі
жалғаса берсе, онда бағаның өсуі, оның орта шығындардан артып кетуіне
әкеледі, қалған фирмалар экономикалық пайда алады. Бұл осы салаға жаңа
фирмалардың салаға ағылуы ұсынысты көбейтіп, бағаны төмендетеді, осыдан
фирмалардың пайдасы төмендей түседі. Баға орта шығындарды жауып өтегенде,
яғни Р = АС болған кезде, салаға жаңа фирмалардың ағып кіруі тоқтатылады.
Жетілген бәсеке жағдайында, ұзақ мерзімде, бағаның орта шығындар шамасы мен
теңдесуі белгілейді. (нөлдік таза экономикалық пайда гипотезасы):
P = MR = MC = AC
Таза монополия жағдайында баға белгіленген, берілген шама болып
табылмайды. Жиынтық нарықтық сұраныспен кездескенде өндіруші түсінеді: оның
өнім өндірісін көбейте түсуімен бірге, өткізу бағасы төмендей түседі.
Монополист үшін сұраныстың (орта ақшалай түсімінде) қисық сызығы ұнамсыз
(теріс сан) еңкейген түрде болады (2.8. сурет).
Осы қаралған жағдайда, шекті ақшалай түсім қашан болсын
орташадан төмен болады. Монополия жағдайында орта шекті ақшалай түсімнің
қисық сызықтары бір-бірімен қисындаспайды және MR AR. MR – MC болғанда
монополист өз пайдасын барынша жоғарылатады, бірақ жетілген бәсеке
жағдайындағы қызмет ететін фирмадан өзгешелігі MR P болады.
Монополист – фирмаға өндірістің қандай көлемі барынша жоғары пайда
әкеледі? 2.9. серетте өндірістің осы көлемі Q көрсетілген.
MR мен MC қисық сызықтары E нүктесінде қиылысады, бұған монополистің
өнім шығарылымының Q бірлігі сәйкес келеді. Шығарылымның Q1 көлемінде
сұраныс қисық сызығының К нүктесі және P1 сұраныс бағасы сәйкес келеді.
Бірақ жоғарыда қаралған жетілген бәсеке саласы үшін нөлдік пайда
гипотезасы монополист үшін қолданылуы мүмкін емес. Ол қысқа және ұзақ
мерзімде жаңа фирмаладың салаға кіруіне тежеулер болуына байланысты ұнамды
таза пайда (монополиялық үстем пайда) ала алады. Пайда болуының басты
себебі – монополиялық өндірушінің жетілген бәсеке жағдайындағы шығарылыммен
салыстырғанда бүгінгі шығарылымды шектеу мүмкіндігінің болуы, демек тауарды
жоғары бағамен сатуы.
Келтірілген графиктерді талдау мынаны көрсетеді: біріншіден, пайдасын
барынша жоғарылататын фирма жетілген бәсеке жағдайында тек өнімнің шығарылу
көлемін бақылай алады. Екіншіден, таза монополия жағдайында пайдасын
барынша жоғарлататын фирма бір мезгілде екі жағдайды – шығарым көлемін және
бағаны белгілейді.
Монополист – фирма өнімді аз өндіріп, оны жоғары бағамен сата алады,
өндіріс масштабында өсіру арқасында шығымдарды елеулі төмендете алады
жәнебағаны төмендете алады.
2. Пайдалылық және оның түрлері.
Пайдалылық дегеніміз- адамның қандай болмасын қажеттілігін
қанағаттандыратын қабілет.
Пайдалылық - бұл субъективті қанағаттану немесе тауарларды тұтыну
тауарлар саны артса, онда пайдалылық өзгерістін процесс пайда болады.
Сондықтан егер қосымша тауар бірлігін қолдансақ онда қосымша пайдалылық
көлемі шекті пайдалылық деп аталады.
Шекті пайдалылық – бұл тұтыну кезінде өр қосылған игіліктің
пайдалылығы.
Шекті пайдалылықтың жиынтығы жалпы пайдалылық деп аталады.
Жалпы пайдалылық – бұл барлық игіліктер тұтыну кезіндегі пайдалылық
жиынтығы.
TUn = MU4 + MU2 + MU3 + ... + MUn-1 + MUn
TUn – жалпы пайдалылық
MUn – шекті пайдалылық
MUn = TUn - ТUn-1
Тұтыну процессінде игіліктер саны орына, онда шекті пайдалылық азаяды
немесе шекті пайдалылық азаю заңы анықталады. Сатып алынған және төленген
тауарлар пайдалылығын айырмасы – бұл тұтынышының қосымша тиімділіг болып
саналады. Тұтынушының қосымша тиімділігі – бұл қолданылатын тауарлардың
жалпы пайдалылықпен сол тауарлар бағасының қосындысының айырмасы. Мысал
келтіретін болсам график арқылы.
1 мысал:
Тауар саны, кг Баға
1 120
2 100
3 90
4 80
5 70
Осы қисық бойында тұтынушының сұранымы бейнеленеді, егер тауар
бағасы 90 теңге деңгейінде орналасса, онда тұтынушы тек қана тауарладың 3
кг сатып алады немесе 3 х 90 = 270 тг шығындалады. Ал тұтынушының
пайдалылығы (120+100+90) = 310 тг болады.
Тұтынушы пайдасы пайдалылықпен төленген тауарлардың айырмасы (31 -
270) = 40 тг болады.
Егер тауарладың 4 кг сатып алынатын болса, онда тұтынушы (4 х 80) =
320 тг шығындалады және тұтынушы 10 тг пайдалылықты жоғалтады немесе сатып
алудан бас тарту керек. өйткені тауарлар 1 тг-ге келетін шекті пайдалылық
жоғары.
2 мысал:
Тауар саны, дана МИ, тг
1 60
2 40
3 30
4 20
MU қисығының бойында жалпы пайдалылық мөлшері бейнеленген. MU сызығы
сұраным қисығына сәйкес келеді. Егер пайдалылық санды түрде өзгерсе, онда
MU қисығы сұраным заңын анықтайды.
TUn = MU1 + MU2 + MU3 + MU4
TUn = 60 + 40 + 30 + 20 = 150 теңге.
Шығ.: 3 х 30 = 90 TUn = 130 тг
Пайда: 130 – 90 = 40
Шығ.: 4 х 20 = 80 TUn = 150 тг
Пайда: 150 – 80 = 70
70 теңге тұтынушының қосымша тиімділішгінің пайдалығы.
2.3. Ауытқымалы талғаусыздық және бюджет қисығы.
3 мысал: Егер бірнеше аптада сатып алынған тауарлар бойынша тізім
жасасақ олар келесідей болуы мүмкін.
Апталар Пирожки, дана Сок ст
І 8 3
ІІ 5 4
ІІІ 4 5
ІV 3 7
Осы сатып алу процестер тұтынушының қалауын көрсетеді. Кейбір сатып
алынған варианттар сәтті немесе сәттігі төмен болып саналады. Кейбір екі
тауар тұтынушыға сатып алу біркелкі қажеттілікті білдіреді. Мысалы, бір
келкі 8 пирожки мен 3 тсакан сок немесе 5 пирожки мен 4 стакан сок. Егер
мысалға мәліметтер бойынша график салатын болсақ бұл бір келкі қажеттілікті
бейнелейтін пайдалылық қисығы болып саналады немесе бұл ауытқымалы
талғаусыздық болып есептелінеді.
MU қисығының әр нүктесінде екі тауар бойынша бір келкі
қажеттілік бейнелейді немесе жалпы пайдалылық әр нүктесінде бірдей болады.
MU қисығы бұл тұтынушының ауытқымалы талғаусыздық қисығы.
Егер бірнеше ауытқымалы талғаусыздықтар болса, онда олар
пайдалық деңгейі бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. 1, 2, 3, 4 қисықтар бұл
тұтынушының ауытқымалы талғаусыздықтар жиындықтығы немесе талғаусыздықтар
картасы деп аталады. Егер ауытқымалы талғаусыздықтар картасында
координаттар басынан алшақ орналасқан қисық жоғарлылық пайдалылық мөлшер
бейнелейді. Белгілі бағалар мен кірістер кезінде екі тауарды сатып алу
бойынша әр түрлі комбинациялар графикте тұтынудың мүмкіншіліктер қисығы
немесе бюджет қисығы деп аталады.
Осы қисықты сызу үшін бюджет мөлшерін білу қажет.
4 мысал:
Пирожки = 10 теңге
Сок = 20 теңге
Бюджет = 100 теңге
Осы қисық бойында тұтыну мүмкіншілік нмесе оны бюджет қисығы деп
атаймыз.
Апталар Пирожки Сок
І 4 3
ІІ 6 2
ІІІ 8 1
IV 2 4
V 10 -
ІІІ. Капитал және қосымша құн теориясы
3.1. Марксизмнің пайда болу тарихи жағдайлары
Марксизм ХІХ ғасырдың 40 жылдары пайда болған, ол кезде маңызды ғылыми
жаңалықтары жасалған болатын. Карл Маркстың (1818-1893) экономика –
философиялық қолтаңбалары жалақы төлемінің динамикасы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz