Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптік образ бен ұжымдық бейсана мәдени-философиялық талдау
Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптік образ бен ұжымдық
бейсана: мәдени-философиялық талдау
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбек бүгінгі таңдағы рухани дамуды
өркендету жағдайындағы ұлттық болмыс пен дүниетанымымызды қайта жаңғырту
мақсатына сай жазылған туынды. Мұнда этномәдениеттің маңызды бір саласы
болып табылатын бейнелеу өнерінің тарихи тамырлары зерделеніп, оның
ұлттық рух шеңберінде дамуы үшін қажет терең астарлы көркемдік
образдарына мәдени-философиялық сараптама жасалған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңдағы еліміз тәуелсіздігі нығаюының
басты бір шарты – мәдени-рухани саламыздың өркендеуі мен дамуы болып
табылады. Сондықтан бүгінгі кезеңдегі Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жүргізіліп жатқан ғылыми ізденістер еліміздің рухани
саласының өрлеуіне негіз бола отырып, қарыштап алға басуынан іргетасына
айналуда. Елбасы Н.А. Назарбаев ұсынған Қазақстан - 2030 стратегиясы
мен дамыған 50 елдің қатарына ену бағдарламасын іске асыру әлемдік
бәсекелестіктің талаптарына сай қоғамымыздың жан-жақты жетілуін көздейді.
Осыған сәйкес қазіргі руханияттық саланың бірі болып табылатын көркем
өнеріміздің өткені мен болашағын бағдарлау ұлттық болмысымызға қайтадан
үңіліп, оның қазіргі таңдағы маңызы мен мәнін айқындауда жатқаны мәлім.
Әсіресе ұлттық мәдениетімізді сақтау мен ары дамыту күн тәртібінде тұрған
басты мәселеге айналуда, өйткені: Қазақтың қазақтығын білдіретін бірден-
бір белгісі – оның төл мәдениеті (тілі, діні, ділі, әдебиеті, тарихы,
салт дәстүрлері, жол-жоралғылары), соны баптамай, соны жарқыратып ту
қылып көтермей, біз мемлекеттілігімізді де арттыра алмаймыз, бірегей
халық, мемлекет ретінде егемен елдер санатынан шығып қаламыз, өз
сәйкестігімізден айрыламыз [1, 5 б.].
Ұсынылып отырған тақырыптың көкейкестілігі ең алдымен қазіргі кездегі
Қазақстан көркем өнерінің, соның ішінде бейнелеу өнерінің түпкі
тамырларын зерделеп, ондағы ұлттық нақыштардың мәнін ашып, болмысымыздың,
тұрмыс-тіршілігіміздің тарихи-әлеуметтік бейнесін қайта жаңғыртумен
байланысты. Руханиятымызды өркендетіп, таным-түсінігімізді кеңейтудің
маңызды бір қыры – ұлттық бейнелеу өнеріміздің генезисі мен эволюциясына
айрықша назар аудару болып табылатын болса, ондағы архетиптік образды
бастаулардың шығу тегі мен олардың табиғаты жайында толғанатын ғылыми-
теориялық ізденістердің қалыптасуына да қажеттіліктер туындап отыр.
Демек, аталған тақырып заманауи қажеттіліктер шартынан, рухани-мәдени
қорымыздың кеңейе түсуі үшін жасалып отырған объективті талаптардан,
қоғамымыздың ұлттық тұғырды негізге ала отырып қалыптасуы мен үндесуінен
бастау алады.
Осы мәселелердің дәйекті қарастырылуы бейнелеу өнеріміздің қоғамдық
санадағы айшықталуына, дүниені көркемдік-образдық түрде қабылдаудың
ұлттық тарихи санамен тығыз байланысуына, эстетикалық танымның өткені мен
бүгінін бірлікте қарастырып, келешегінің даму бағдарларын жобалауға
мүмкіндіктер туғызады. Өнертану мен мәдениет философиясының
концепцияларын негізге ала отырып, Қазақстандағы бейнелеу өнерінің
байырғы көріністерінің қазіргі суретшілерге берілу жолдары мен
сабақтастығын айшықтаудың қажеттілігі туындап отыр, өйткені ол қазіргі
кезге дейін дәстүр бойынша жалғасқан көркем шығармалардың тұрақты формасы
мен мәнін, образы мен белгілерін талдауға жол ашады.
Сонымен қатар бейнелеу өнерінің қандай да бір түпкі көзі болып
есептелетін бастапқы образдарды, өнердің жалпылама орталық өзегін ашу
және осының негізінде жаңа ұлттық өнер концепциясын қалыптастыру қажет.
Қазақстандағы бейнелеу өнерінің теориялық негіздерінің терең зерттелмеуі
себепті оның басқа көркем өнер салаларынан кей тұстарда қалыс қалып
отырғаны мәлім. Бейнелеу өнері қазақ халқы мен мәдениетін әлемдік
аренадан көрсететін ұлттық мәдениеттің ең негізгі түрінің бірі
болғандықтан, оның ұлттық және әлемдік мәдениеттегі алатын орны мен
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан зерделеу қажеттілігі туындайды.
Этномәдениет пен дәстүрлі көркем шығармалардың түпкі тұғырын ғылыми
тұрғыдан зерттеп, ұлттық өнердің даму бағдарларын ұсыну ең басты
мәселердің бірі болып отыр. Мұнда қазіргі кездегі бейнелеу өнері өзінің
шығармашылық бастауларының кейбір тұстарын ұлттық өнер болмысының
тарихынан алатындықтан, Қазақстан суретшілері шығармаларында ұлттық
тақырыптар мен сюжеттер, пластика, колорит, кеңістіктік пен
архитектоникалық шешім саналы-бейсаналы формада жиі байқалып отыратынын
ескерген жөн.
Демек, біздің алдымызда тұрған негізгі мәселе – рухани бастаулардың
табиғатын ұғыну, көркем шығармашылықта ұжымдық бейсанадан пайда болатын
ұқсастықтар мен бастапқы образдарға ұлттық көркемөнердің ең бастапқы
бейнесі деп тани отыра, оған мәдени-философиялық талдау жасау. Ұлттық
болмыстың негіздерін саралау жеке суретшінің қолтаңбасы мен өнерінің
туылу себептерін түсіндіре алады дейтін болсақ, бұлайша зерделеу
Қазақстан бейнелеу өнерінің кешегісі мен бүгінгісін және ертеңін
пайымдауға, оған деген ұлттық баға беру критерийін қалыптастыруға
мүмкіндіктер ашады, сондықтан да бұл жағдаят ғылыми зерттеу жұмысының
көкейкестілігін аша білдіреді. Қазіргі заманғы жаһандану үрдісі тұсындағы
әлемдік интеграция процесі тәуелсіз Қазақстаннның әлемдік ықпалдастықта
болуы мен өзіндік дербестігін қамтамасыз ету қажеттіліктері бойынша
дамудың екі жазықтығын талап етеді. Біз атап өткелі отырған парадигма
ұлттық болмысымызды нығайта түсуді, этномәдениетімізді қайта таразылап,
мемлекетіміздің ұлттық сипаттарын өркендетуді керек ететіндігі сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бейсаналық психологиясына талдау жасап,
архетип ұғымын енгізіп, оның тұтас дүниетанымдағы, рухани саладағы,
тұрмыс-тіршіліктегі көріністерін алғаш сипаттаған К.Г. Юнг болатын [2].
Дегенмен, осы тұста ғылым тарихын өздігінше құрастырған еуроцентристік
көзқарастардан арылсақ, психоанализдік бастаулардың орта ғасырдағы араб-
мұсылмандық фәлсафадан тамыр тартатындығын есте ұстаған жөн. Бұл бағытты
өркендете түскен неофрейдистер (Ж. Лакан, Э. Фромм, С.Гроф, және орыс
психологтары А.Н. Леонтьев, Л.С. Выготский) өнер туындыларындағы
бейсаналық көріністерге баса назар аударды.
ХХ ғасырдың басынан бастап архетип ұғымы өнерге сыни талдау жасау
әдісі болып қалыптасты. Осыған орай қазіргі кезде архетиптерді зерттеу
барысында коцептуальді ғылыми аппарат қалыптасқан. Соның негізінде
архетипке байланысты мынадай түсініктерді енгізген ойшылдар белгілі бір
әдіснама бағдарын ұстанды: эпистемалар – М.Фуко, көркем шығармалардағы
кодтар жиынтығы – Р.Барт, семиотикалық континуум - Ю. Лотман,
психопоэтика мен мифопоэтика, интертекстуалды талдау – В.Топоров ,
мәнерлі поэтика – А. Жолковский, А. Щеглов, коғамдық менталитет - А.
Гуревич , мәңгі қайталану туралы миф – М.Элиаде, мәдениетті
верлибризациялау және логоэдизациялау – В. Руднев, ментальді модель – А.
Большаков, мифопоэтикалық астарлы мәтін (подтекст) - В.Тюп, мәдениеттегі
дуальды кеңістік - А.А Пелипенко және т.б..
Сондай-ақ бұл мәселемен арнайы айналыспаса да, ұлттық дүниетанымның
терең тамырларына үңіліп, оның психоәлеуметтік негіздерін ұсынған
Қазақстандық ойшылдарды да атап өтуімізге болады: М.С. Орынбеков, Д.К.
Кішібеков, Т.Х. Ғабитов, Б.Ғ., Нұржанов, З.А Мұқашев, Г. Шаханова, А.Қ.
Абишева және т. б. ғылыми еңбектерінде байырғы қазақтардың көркемдік
танымына талдаулар жасалған. Ұлттық өнердің мәдени-философиялық қырына
тоқталып, көркемдік танымдағы эстетикалық сананың таным-талғамын зерделеген
ойшылдарымызды да атап өтуімізге болады: Ж. Мүтәліпов, Г. Шалабаева, Қ.
Нұрланова, Б. Ибраев, З.Ж. Наурызбаева, С.Н. Ақатай, А.Казыханова, Ж.К.
Каракузова, М.Ш. Хасанов, Н.Ж, А.Б. Наурызбаева, Байтенова және т.б.
Сондай-ақ байырғы қазақтардың мифтік түсініктерін зерделеп оның көркем
өнердегі тұрақты белгілерге қатынасын зерттеген филолог-ғалымдарымыз да
айтулы еңбек сіңірген. С. Қасқабасов қазақ дәстүрлі ауыз әдебиеті мен
қазіргі әдебиеттегі тұрақты сюжеттердің пайда болу табиғатына талдау
жасаса, С. Қондыбай мен Ғ. Ақпанбек қазақ мифтерінің генезисіне үңіліп,
ондағы сакральді феномендерді талдап көрсетудің бастамасын айғақтады. Ал
Ш. Әлібеков фольклордағы эстетика мен халқымыздың әсемдік талғамын
тұтастай ашып көрсетуге ұмтылды. Қазақ әдебиеті тарихындағы архетиптерге
баса назар аударған Т. Еңсегенұлы ондағы ұлттық белгілерді ажыратып
көрсетті. Белгілі өнертанушы ғалымдарымыз Б.К. Байжігітов, А.Ғ. Сейтимов,
Қ.З Халықов, Р.А. Ерғалиева, А.С. Ғалымжанова, Р. Копбосынова, Б.
Барманқұлова, С.К. Қаржаубаева және т.б. көркемдік танымның
психофилософиялық астарына үңіліп, ондағы төлтума ерекшеліктердің тарихи-
әлеуметтік негіздерін байыптады.
Зерттеу нысанасы. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптердің
көркем образды көрінісі.
Зерттеу пәні. Қазіргі кезгі қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрақты
образдық бастаулардың, ондағы архетиптік көріністердің мәдени-
философиялық негіздері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның зерттеу мақсаты – қазақ түркілік-көшпелілік
дүниетанымынан туындайтын архетиптер мен ұлттық психология дережесінде
философиялық-теориялық тұрғыдан аша отырып, бейнелеу өнерінің тарихи-
әлеуметтік негіздерін көрсетіп, ондағы ұжымдық бейсаналық пен тұрақты
образдар феноменін зерттеу және рационалды ой елегінен өткізіп, тарихи-
танымдық мәнін, көркемдік мазмұнын ашу болып табылады. Бұл зерттеу еңбек
өзінің алдына мынадай міндеттер қояды:
• Көркем образдың жалпыадамзаттық және ұлттық мәдениеттегі
ерекшеліктерін сараптап, көркемдік танымдағы жеке ұлттық
ерекшеліктерді әмбебап белгілерден ажыратып, ондағы образ
құрылымын зерделеу.
• Ұжымдық бейсана мен архетиптің көркем шығармашылыққа
трансформациялануының алғышарттарын айқындау.Ұлттық дүниетаным мен
алғыфилософиялық дүниеге көзқараста рәміздік-образдық, ишаралы-
тұспалды (аллегориялы) түрде берілген бейнелеу өнерінің негіздерін
ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсету.
• Қазақ халқының рухани-әлеуметтік даму тарихының өн бойындағы
көркемдік танымды басшылықа ала отырып, қазақ суретшілері
шығармашылығында белгілі бір қайталанып отыратын тұрақтылықтарды
ашып көрсетіп, оның жалпы мәдени-әлеуметтік өмір шындығындағы нұсқа
екендігін дәйектеу.
• Қазақ суретшілері шығармашылығындағы ұлттық дүниетанымды тұтас
мәдени-әлеуметтік феномен ретінде тани отырып, оның психологиялық-
генетикалық негіздеріне назар аударып, классикалық психоанализ бен
неофрейдистік әдіснамаларды өнерге қатысты тұрғыдан зерделеу және
оның шынайы мағынасы мен мәнін ұғындырудың байыпты мәдени-
философиялық деңгейіне қол жеткізу.
• Қазіргі таңдағы қазақ суретшілері шығармашылығы дамуының тарихи-
мәдени аспектілеріне баса назар аудара отырып, ондағы ұжымдық
бейсаналықтың ықпалы мен мифтік танымдағы бастапқы образдардың
архетиптік субстраттарының шынайы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Негізгі
зерттеу бағытымызда философиядағы дәстүрлі әдістер басшылыққа алынған:
жалпыдан жекеге және жекеден жалпыға өту, тарихи-салыстырмалы қарастыру,
абстрактылықтан нақтылыққа өту, құрылымдық-функционалдық талдау,
психоаналитикалық талдау, герменевтикалық әдіс, лингвистикалық сараптау
және т.б.
Сонымен қатар бұл еңбектің теориялық негізі ретінде мәдениет
философиясы тарихындағы ойшылдардың концепцияларына, ұлттық философияны
зерделеуші ғалымдарымыздың ой-пікірлеріне сүйену де басшылыққа алынды.
Архетиптік және ұжымдық бейсаналық ұғымдарды қалыптастырған ғылыми
тұжырымдырдың әдістерін пайдалануға да және философия мен психологиядағы
психоаналитикалық мектеп өкілдерінің (З. Фрейд, К.Юнг, Ж.Лакан, Э.Фромм,
А.Н. Леонтьев, Л.С. Выготский және т.б.) еңбектеріне, теориялық-
методологиялық ұстанымдарына арқа сүйенуге тура келді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл ғылыми жұмыстың негізгі жаңалығы
–диахроникалы тарихи-философиялық, интроспективтік ұмтылыстар негізіндегі
ретроспективтік талдаулар арқылы синхроникалы қоғамдық-әлеуметтік
болмысты тұтастай зерделеуді басшылыққа ала отырып, қазақ халқының
бейнелеу өнеріндегі этноархетиптерді ашу, осы өнер рухының мәнін
айшықтау. Осы мәселелерді зерделеуде жұмыстың мынадай негізгі
жаңалықтарын ұсынуға болады:
1. Көркем образды белгілердің жалпыадамзаттық және ұлттық
нақыштарын ажырата отырып, оның алғашқы бастаулары болып
табылатын мифтік таным мен бейнелеу өнерінің арақатынасы
ашылды.
2. Ұжымдық бейсана мен архетиптің көркем шығармашылыққа
тасымалдану алғышарттары айқындалды. Ұлттық дүниетаным мен
алғыфилософиялық дүниеге көзқараста рәміздік-образдық, ишаралы-
тұспалды (аллегориялы) түрде берілген бейнелеу өнерінің
негіздері ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсетілді.
3. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптердің көрінісінің
ұлттық сипаты мен құрылымы түркі және қазақ сахарасындағы
дәстүрлі өнерден бастау алатын ұлттық рухани қайнар көздері
арқылы түсіндірілді.
4. Қазақ көркемдік танымының негізгі қағидалары ашылып, әлемді
эстетикалық тұрғыдан байыптаудың қазақ суретшілері
шығармаларында қайталанып отыратын тұрақты белгілердің ұлттық
нақыштармен сәйкестігі қарастырылды.
5. Этноархетиптердің қазақ суретшілерінің шығармларына
проекциялануның концептуалды принциптері ұлттық дүниетанымның
рухани құндылықтарынан бастау алатын тұрақты образдардың
бейнелеу өнеріне трансформациялану ерекшеліктері ретінде
зерделенді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
• Көркем образды бейнелердің генезисіне талдаулар жасалып,
бейнелеу өнері дамуының мәдени-философиялық рухани тамырлары
көрсетілді: миф пен дін, әдет-ғұрып пен салт-дәстүрлерде және
көркем шығармашылықта айқын көрініс табатын әмбебап және жеке
белгілер талданып, олардың ұжымдық бейсаналықтың нақты көрінісі
екендігі ерекше маңызға ие болды. Байырғы далалық діл мен таным
түсініктердің көркемдік бейнелеудегі дәстүрлері ұлттық
ерекшеліктері ретінде бағамдалды. Рухани-мәдени сферадағы
көркемдік образ түсінігі айшықталып, оның өнердегі концептуалды
деңгейлері мен ұлттық формаға ажырау көріністерінің
дүниетанымдық түсініктермен байланыстылығы ашылды.
• Архетип пен ұжымдық бейсананың мәнін ашатын ұғымдарға анықтама
беріліп, тақырыптың ұғымдық, категориялық аппаратын жасауда
бейсаналық аймақ, информациялық орталық идеялары қолға алынды.
Оған қатысты ғылыми ой-тұжырымдарды таразылай келе, жалпы өнер
мен ұлттық өнердің болмысындағы ұжымдық бейсаналық
көріністердің мазмұны архетип екендігі ерекше маңызға ие
болды. Архетип пен ұжымдық бейсананың адам санасымен
байланыстылығы және одан туындайтын бейнелердің шығармашылық
белсенділікті арттыратындығы рухани информацияларды
тасымалдауынан шығарылды. Осыған орай К.Г. Юнг ұсынған
архетиптік ұстанымдардың бейнелеу өнеріндегі көріністері
салыстырмалы түрде зерделенді.
• Архетиптердің ұлттық сипаты мен оның құрылымы ХХ ғасырда
қалыптасқан еуропаорталықтық кейбір параметрлер мен
критерийлерге сәйкес келмейтіндігі айқындалды. Ата–бабалар
тәжірибесін сақтап кейінгі ұрпаққа таратушы құрал ретіндегі
адамзаттық архетиптің ұлттық және этниалық шекаралары тарихи
болмыс талаптарынан шығарылды. Этноархетиптердің генезисі
биогенетикалық сабастастық факторы ретінде қазақ суретшілері
шығармашылығындағы көрінісі айқындала түседі. Биогенетикалық
сабастақтықтың ұлттық құндылықтарды тасымалдаушы дәнекер
ретінде қазіргі заманғы ұлттық болмыс-бітіміге сай визуалды
түрде қабылдануы заман талабына жатады.
• Дәстүрлі өнердегі тұрақты белгілердің қазақ суретшілері
шығармашылығындағы көрінісін ашып көрсету үшін мәдени-
философиялық талдаулар ұсынылып, олардың ұлттық нақыштағы
сапалық-танымдық деңгейлері зерделенді. Бұндағы тарихи
сабақтастық пен биогенетикалық бірлік арқылы жалғасқан рухтың
өміршеңдігі тұрақты белгілер феномені ретінде байыпталды.
Тұрақты белгілердің қалыптасу тетіктері қарастырылып, оның
каноннан айырмашылығы оның динамикалылығында деген пікір
ұсынылды. Оның мәдени-әлеуметтік өмірдегі маңызы бейнеленіп,
эмоционалды-рационалды қабылдаудың тарихи-мәдени негіздері
ашылды. Қазақ халқының бейнелеу өнерінің қалыптасуы мен дамуы
барысындағы қайталанып тұратын дәстүрлердің суретшілер
туындыларындағы көріністері жүйеленіп, ол рухани-мәдени
сабақтастық ретінде танылды.
• Қазіргі кезеңдегі қазақ суретшілері шығармаларының тарихи-
философиялық негіздері ашылып, оның құралдары мен идеологиялық
құрылымдары көрсетілді: салт-дәстүр мен әдет-ғұрып канондары,
мифтік және діни салттар, тұрмыс қалыптарының ерекшеліктеріне
байланысты бейімделу, көшпелілік өмір стилін қабылдау
өлшемдері, жаугершілік дәуір талабына сай тұлға қалыптастыру
және т.б. мысалға алынып, бүгінгі заманмен байланыстырылып,
этноархетиптік үлгіге келетіндігінен шығарылды. Халқымыздағы
тұтас дүниетаным түбірлестігі (синкретизмі) бойынша өнер
құрылымындағы ұжымдық бейсана элементтерін зерделеу және оның
бірнеше модельдерін ұсыну бағамдалды. Ұлттық өнер рухының
феноменін ашып көрсетіп, оның табиғи-әлеуметтік субстраттарын
таныта отыра, қазақ суретшілерінің мәдени-рухани туындыларын
психофилософиялық тұрғыдан дәйектеу, олардың төлтумалық
қолтаңбасын айқындай түсетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу
жұмысының теориялық тұжырымдары қазіргі заман бейнелеу өнерінің
философиялық негізін түсінуге мүмкіндік береді және қазақ көркемөнерінің
өрлеу бағыты ұлттық ұжымдық бейсанамен тығыз байланыста дамитындығына көз
жеткізеді. Сондықтан ол қазақ философиясы тарихын оқытуда,
этнопедагогиканы жетілдіре түсуде, жүйелеуде, этнопсихологияны
толықтыруда, жоғары және арнаулы оқу орындары студенттері үшін өнер
философиясын, бейнелеу өнерінің тарихы мен теориясын оқытуда арнайы оқу
құралы ретінде пайдаланыла алады. Сонымен қатар Қазақстандағы бейнелеу
өнерінің әлеуметтік институт ретінде қалыптасуына байланысты оның кәсіби
және бұқаралық түрлерін дамытуға септігін тигізеді. Бұл еңбектегі
ұсынылған теориялық қағидаларды өнер иесін дайындауда, бұқаралық санада
ұлттық рухты қалыптастыруда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтілуі және мақұлдануы. Диссертациялық жұмыс
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің философия және
ғылымдар әдіснамасы кафедрасында орындалды, сол кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
тұжырымдары бірнеше ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалып, апробациядан өтті. Бұл еңбек студенттерге
Ұлттық философия тарихын оқытуда, ондағы студенттердің өз бетімен
өткізілетін жұмыстарында және Өнер философиясы, Қазақтардың көркемдік
дүниетанымы курстарын оқыту үдерісінде тәжірибелік сыннан өткізілді.
Аталған диссертация бойынша ғылыми басылымдарда (ғылыми журналдарда,
конференциялар материалдарында) ұзын саны 12 мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде дисертациялық жұмыстың тақырыбының өзектілігі айқындалып,
қойылған мәселенің зерттелу деңгейі сараланды, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, пәні мен нысаны, теориялық-әдіснамалық негіздері ұсынылып,
ғылыми жаңалықтары мен қорғауға ұсынылатын қағидалар тұжырымдалды, жұмыстың
теориялық және пратикалық маңызы сипатталды.
Бейнелеу өнеріндегі образды белгілердің ұлттық нышандары деп
аталған алғашқы бөлімнің Көркем образды белгілердің әмбебап және ұлттық
көріністері деген тақырыптағы бөлімшесінде көркем образ бен архетипке
мәдени-философиялық талдау жасалып, оны зерттеудің әдіснамасы
қарастырылған. Бұндағы негізгі ой дүниені көркем образды қабылдаудың
әлемдік мәдениеттердегі әмбебапты образы мен ұлттық сипаттағы дәстүрлі
көркем образдың қалыптасуы мен дамуының парадигмаларын айқындау.
Егер де бейнелеу өнері тарихына көз жүгіртер болсақ, бір-бірінен
шалғай орналасқан халықтардың көркем өнерінен образды ұқсастықтарды
көптеп кездестіруімізге болады. Ендеше осы тұстан біз тұтас өнер
құбылысынан туындайтын көркем өнер, көркем образ, бейне, еліктеу
феномендерін саралап көрсетіп, одан жалпыадамзаттық және ұлттық
архетиптердің туындау логикасын байыптауымыз керек.
Жеке адамды қоғамдық жан иесі деп қарастырған К.Г.Юнг ұжымдық психика
мүмкіндігін былайша түсіндіреді: ...әрбір адамға туғанынан оның бай
рухани іс-әрекетінің мүмкіндігін қамтамасыз ететін ... жоғары дамыған ми
берілген. Қандай өлшемде жекелеген адамдардың миы ұқсас дамыған болса,
сондай өлшемде осы ұқсастықтың арқасында мүмкін болатын рухани функция да
ұжымдық және әмбебап болып табылады. Мидың әмбебап ұқсастығынан бір
типтес рухани функция үшін әмбебап мүмкіндік туындайды. Осы функция
ұжымдық психика болып табылады [2, 149 б.]. Осы адамның миы құрылысының
ұқсастығы оның атқаратын функциясының ұқсатығын білдіреді, ал бұл оның
әмбебаптылығын, яғни оның бүкіл адамзатқа тән екендігін білдіреді.
Жалпы көркем шығармашылықты ғылыми шығармашылықпен салыстыра келе,
белглі философ, мәдениет философиясы мен эстетиканың білікті маманы М.С.
Каган былай деп жазады: ...суреткер үшін оның шығармашылығы – болашақ
оқырманмен, көрерменмен, тыңдарманмен диалогтық формасы, яғни онымен
тілдесу (общения) актісі...[3, 397бб.]. Суреткер бұл үдерісте
көрермендермен жан досы ретінде өз құндылықтарымен, мұраттарымен
(идеалдарымен), өмірлік ұстындарымен бөлісуді мақсат тұтады. Яғни
суреткер - оқырман, көрермен, тыңдарман қатынасы біреуге біреу әлденені
хабарлайтын жай ғана коммуникациялық қатынас емес, тілдесу қатынасы. Бұл
тілдесудің (белгілі ғалым-эстетик Қ.Ш. Нұрланова общениені іштесу деп те
аударып жүр) табиғаты өзгеше, бұл - квазитілдесу, ішкі диалог, өйткені
көрермен (оқырман, тыңдарман) суреткерге іштей ғана, қиялында ғана жауап
бере алады. Солай болғанымен, дейді автор, мұнда суреткерлер мен көрермен
субъект пен субъект ретінде тілдеседі (іштеседі, яғни іштей тілдеседі),
байланысады, өнердің терең айрықшалығы (спецификасы) міне осында деп
көрсетеді ол [3, 398 б.]
Көркем образ бір сәттік, бір мезеттік көрініс емес, оның образға
айналуы қандай да бір кеңістік пен уақыт аралығында пайда болып
тұрақталады немесе идеалды-образға айналады. Идеалды-образдылықты тарихи
танымның логикалық құрылымынан ажыратып, оны мәдениет концептісінен
туындайтын өнер саласы бойынша анықтау дүниені танып-білудің ерекше бір
парадигмасы деп тұжырымдауымызға негіз бар.
Демек, көркем образдың қалыптасуы мен туындауындағы сезімдік-
интуитивтік буыннан ұжымдық бейсаналылықтың туындау процесін атап
көрсетсек, сезімдік-интуитивтік – ұжымдық бейсаналық – бейсаналық
–архетиптер құрылымының тізбегін байыптай аламыз. Осыдан көркем образ
тудырудағы саналылық пен бейсаналылықтың қатынасын және трансформациялану
жағдайларын психоанализдік тұрғыдан сараптау қажеттілігі туындайды.
Классикалық психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд: шығармашылық –
адамның психикасының бейсаналық үдерісі, өнер – сублимацияның нәтижесі
деп тұжырымдайды[4, 5-16 бб.]. Аналитикалық спихологияның негізін құрған
швейцарлық психолог-философ К.Г.Юнг: Бастапқы образдар – бұл адамзат
елесінің көне және ең жалпы формалары. Олар өздері тепе–тең түрде сезімді
де, дәл солай ойды да елестетеді; олар тіпті жекелеген жандардың
өміріндей болатын өзіндік, дербес, өмірге ұқсас әлденеге ие, ал мұны біз
бейсаналыны қабылдауды тануымен өзіндік көзі ретінде иеленетін
философиялық немесе гностикалық жүйелерден оп–оңай көре аламыз[2, 72
бб.]. Юнг бейсаналық қабатты адамзаттың барлық құдайлары мен демондарын
және барлық ең күшті идеяларын өзінде тұтатын жабық жатқан қазна және
мұнсыз адам адам болудан қалады деп білген.
Осы идеялардан көркем өнердің бейсаналылық аймаққа қатысты
болатындығы, эмоцианалдылықтан туындайтындығы, интуитивті ұғынылатындығы,
образды-символдық түрде иррационалды жақтар арқылы түйсінілетіндігі,
психологиялық еркін ассоциациялар арқылы қалыптасатын шығармашылықпен
өрбитіндігі, субъектінің ішкі толғанысының сезімдік және өзіндік
ақиқатынан туындайтын логикалыққа бағына бермейтіндігі тәрізді қырларын
жинақтай аламыз.
Жалпыадамзаттық болып табылатын әмбебеп образдар инстинкттермен,
бастапқы образдармен байланысты туындайтын болса, ұлттық архетиптер
адамзаттың этностық және ұлттық ерекшеліктері бойынша ажырай бастайтын
кезеңінде қалыптасқан тұтас дүниетанымнан өрбиді. Осыдан көркем
образдардың бейнелеу өнеріндегі ұлттық сипаты ашылады. Демек, жоғарыда
көрсетілгендей, әмбебап мәдени архетиптерден ұлттық мәдениет архетиптері
туындайды. Сондықтан біз: ұлттық мәдениет архетиптері дегеніміз
мәдениеттегі архетиптердің жіктелуінен туындайтын белгілі бір ұлттың
тұтас дүниетанымын бейнелей алатын психофизиологиялық құрылымдағы ұжымдық
бейсаналылықтың көрінісі деп тұжырымдай аламыз. Осы тұстан байырғы
образдармен қатар ұлттық танымға байланысты бейнелеу өнеріндегі жеке
образдар пайда болады.
Архетип және ұжымдық бейсананың бейнелеу өнеріндегі орны деп
аталатын бірінші бөлімнің екінші бөлімшесінде архетип пен ұжымдық бейсана
ұғымдарына тұжырым беріліп, оның көркем өнердегі образдың қалыптасуындағы
маңыздылығы ашылады.
Адамның мәніне терең үңілу мен оның тарихи-әлеуметтік, мәдени-
психологиялық қырын зерделеу философиядағы антропологиялық ағымдардың сан
алуан дискурсын қалыптастырды. Соның ішінде адам рухының ішкі
заңдылықтарына, тұлғаның психологиялық тұңғиығына бойлай енуді басшылыққа
алған З. Фрейд негізін салған психоанализ ағымы кейіннен қоғамдық сананың
қарапайым және теориялық деңгейлеріне ерекше ықпал етіп, өзіндік
танымдық маңызын айғақтап берді.
З. Фрейд үшін бейсаналық иррационалдықтың тұрағы, жоғары саналылықта
орын табылмаған ұмтылыстар мен тілектердің жиналатын концентрациясының
жертөлесі болса, К.Г. Юнг: санадан тысқарылықта даналықтың терең
бастаулары жатыр, ал сана тұлғаның интеллектуалдық бөлшегі болып табылады
деп бейсаналылықты түпсіз тұңғиықтағы тылсым парасаттылықтың негізі
ретінде ұғындырды.
Психиканың сана, сана асты, жекелік бейсана, ұжымдық бейсана сияқты
құрылымдарын ашқан К.Г.Юнгтің түсінігі бойынша, адам психикасының сана
мен бейсаналы аймақтары бір-біріне өту арқылы байланысып жатады. Бұл
тұста сананың маңызды қызметтерінің ішіндегі ес (память) бізді ығысқан
немесе ұмыт болған сананың астындағы аймақпен байланыстырады.
Бейсаналылық пен саналылықтың байланыс механизмдерін ашып көрсеткен
ойшылдың түсінігінде адам ырықсыз әрекеттерінің нәтижесіне саналы жауап
бере алмайды, демек бейсаналы сфера бөлігінде қандай-да бір көлеңке
бөлік салтанат құрады, бұнда түрлі ойлар мен қиялдар туындап, ол
аффекттілік-физиологиялық өзгеріс ретінде бағаланады [5, 11-28].
Демек, ес - көркем өнер туындысының мазмұнының құрыла бастау
шағындағы өткенге шолу жасаудың (ретроспективтіліктің) құралы, сананың
потенциалды шығармашылық аймағы арқылы компенсация жасау үшін
бейсаналықпен байланыстыратын медиа буын ретінде қызмет етеді деп айта
аламыз. Өнер туындысы пайда болу сәтінің өн бойында бейсана потенциалынан
сусындап отырады, сондықтан оның кейбір элементтері мен нәтижелері таза
рационалды өнім болмай шығады.
Бейсаналылық аймақ информациялардың тұтастай шығу көзі болып
табылмаса да, бастапқы сигналдарды бере алады, сондықтан ол биопсихика
информациялық орталық ретінде мәдени-әлеуметтік информациялармен
бірігеді. Яғни өнер туындысының бейсаналық мазмұнын осы тұста екіге
айырып қарастырмыз. Біріншісі – жеке адамның имманентті инстинктивтік-
иррационалды бастауларынан туындайтын ішкі мотивтерге бағынышты
көріністер. Мәселен, өнер туындысының авторының психологиялық толғанысы
мен шығармашылығы оның өзінің өмір-тәжірибесінің тұтас өн бойында
жинақталған бейсаналылыққа өткізілген көңіл-күйдің жарыққа шығуға
ұмтылысының нәтижесін білдіреді. Екіншісі – жеке санаға тән емес
жалпыадамзаттық толғаныстың бейсаналық көрсеткіштері белгілі бір ортақ
мотивтер мен образдарды қалыптастырады. Демек, тұтас жалпыадамзаттық
дүниетанымның байырғы элементтерінің өнер туындыларында бой көрсетуі
болып табылды. Бұны да Ф.Бэконның жалпыадамзатқа тән тектік елестерімен
салыстырсақ, ол адасуды білдіретін болса, өнердегі ортақ тектік
бейсаналылық дүниенің көркемдік танымын қалыптастырудың ортақ бір
жобаларын береді. Шындығында, өнердің жалпыға тән қабылданған эстетикалық-
аксиологиялық мазмұны мен функцияларының бір арнаға тоғысуы нәтижесінің
бір қыры да осында болып отыр.
Олай болса, өнер иесі туа біткен идеяны өзінің таланты арқылы іске
асырады. Сондықтан таланттың өзі осы идеядан ғана қуат алады. Демек,
талантың сабақтастығының айқын көрінісі болып табылатын генетикалық
информациялар рухани информациялардың шартын да бірге тасымалдайды.
Діни дүниетанымның өн бойында архетип пен ұжымдық бейсаналылыққа
байланысты идеялар мен концепцияларды көптеп мысалға келтіруімізге
болады. Сондықтан оларды топтап көрсетіп, бейнелеу өнеріне қатынасты
тұрғыдан қысқаша зерделеп алуымыз қажет:
1. Діни (экстаз, наитивизм, т.б.). Мәселен, наитивизм ағымында
адамға шығармашылық идеялар мен танымның нәтижелерінің кейбір тұстары
жоғарыдан, кенеттен, күтпеген жерден тылсым күштердің жіберген
мәліметтері арқылы ғана берілетіндігін атап өтіледі.
2. Мистикалық (әлемдік ақыл, ата-бабалар рухымен тілдесу және т.б.).
Мәселен, өлген ата-бабалар рухымен тілдесетін, қатынасқа түсетін, түсінде
аян беретін құбылыстардың формасы архетиптерге жақын.
Бұдан өнерді мистификациялау керек деген түсінік тумауы тиіс.
Архетиптердің мистикалық негіздерге тұспалды түрде сәйкес келетін
жақтарын ашу өнер иелерінің қабілеттерін мистикасыздандыру қажеттігінен
туындайды. Сондықтан көркемөнер субъектісі рухтармен архетиптік түрде
байланыс орнатады деп пайымдауымызға болады.
Осы тұста психологиялық сеанстар өткізу тәжірибесін кеңінен
пайдаланған психотерапевт С.Гроф адамның сол сәтте нұрлану арқылы
интеллектуалдық жетістіктерге тез икемделіп, идеялардың сығылған
нәтижесіне бірден-ақ қол жеткізетіндігін атап өтеді: Математика мен
физикадан хабары мол ЛСД–пациенттер психоделикалық сеанстар кезінде
сананың әншейіндегі күйінде түсінілуі немесе елестетілуі мүмкін емес
әртүрлі тұғырнамалар мен құрылғылардың мәніне шабыттана жететіні туралы
бірнеше рет хабарлаған болатын [6, 88 б.] Демек, біз бейсаналықтың
жүйесіз, тайыз мәліметтер ғана емес, толықтырылған және терең мәліметтер
беруге де мүмкіндігі бар екендігін ескеруіміз қажет.
Архетип - адамның жинақтаған тәжірибелерінің жиынтығы (бейімділік,
орныққан жағдайлар, дәстүр шаблон, өмірде қайталанып отыратын жағдаяттар
және т.б.) және өмірдің психикалық бейнесі (барлық психикалық процестер,
күйзелістер, қуаныштар, туа біткен түсінік формалары мен елестер, идеялар
мен кез-келген шығармашылық қиялдар) болатын болса, оның тасымалдану
(трансформациялану) тетіктерін зерделеп алуымыз қажет.
Көркемөнердегі мифтің қайта жаңғыруын - мәңгі өміршең бастау
ретінде танып, өмір философиясы деп жариялағандар (Ф.Ницше, А.Бергсон,
Р. Вагрен), психоанализдік талдауларда мифтік сюжеттерге сүйенгендер (З.
Фрейд, К.Г.Юнг), бұрыннан орныққан дәстүрлі мифологиялық түсінікті
тереңдете түсіп, жаңа этнологиялық теорияны енгізген зерттеушілер (Дж.
Фрейзер, Б.Малиновский, Л. Леви-Брюль, Э. Кассирер) мифология алғашқы
қауымдық құрылыс адамдарының қоршаған ортасын танып білуге ұмтылудан
туған жадағай түсінік қана емес, оның қандай да бір қоғамдық және табиғи
тәртіпті реттеп тұратын функциясы бар екендігін атап көрсетіп, ол адамның
шығармашылық қиялымен, армандау формаларымен туыстық байланысы бар
рәмізді жүйе деген тұжырымға келеді.
Демек, миф адамның ойлау әрекетінің фундаментальді негіздері,
қоғамдық және табиғи тәртіпті реттеп тұратын бастапқы образ, идея, форма,
жоғарғы логикалық рәміз және т.б. ретінде бүкіл адамзатқа тән. Бүкіл
адамзатқа тән осындай сәйкестікті психолог К.Г.Юнг адам психикасы
құрылымының ұқсастығы арқылы түсіндіреді.
Белгілі бір аймақтың немесе этностың рухани танымындағы ұмытылмауға,
мәңгілік сақталауға тиісті деп анықталған компоненттер бейнеленіп,
нақышталуы тиіс болды. Осы тұста тасқа жазу (тастағы суреттер,
символдар, оқиғалар, т.б.) барлық халықтар үшін де белгілі бір тарихи
жады қызметін атқарған. Демек, өміршең ұстанымдар, сезім мен түйсікке
әсерлі ықпал еткен және ұзақ жылдар бойы сабақтасқан дүниетанымның
кодтары қысқаша түрде берілуді бейнелеу өнеріне жүктеді деп айта
аламыз. Бейнеленген объектінің көп мәліметті қысқаша әрі жинақтап
жеткізетіндігіне байланысты (концентрациялайтындығына) оңай ұғынылатын
әдіснамалық жағының болуы аса маңызды роль атқарады.
Адамзат табиғаты этникалық, географиялық және т.б. ерекшеліктеріне
қатыссыз алғанда да бейсаналық механизмді көркем қиял арқылы күшейте
түседі. Бұл тұстағы ұжымдық бейсаналықтың шынайы көрінісі болашақта
көркем шығармашылыққа негіз болатын архетипке айналған бейнелерді сыртқа
шығару (экстратрансляциялау) екендігін аңғаруымызға болады. Сондай-ақ,
көркем өнердегі “архетиптік әрекет” деп шындық болмысты түйсінудің,
дүниетанымның және әлем туралы түсініктің белгілі бір тарихи уақытта
қалыптасқан түрін қарастыруымызға болатындығына байланысты қазіргі
уақытта “архетип” көркем сынға талдау жасаудың және оны түсіндірудің де
негізгі құралына айналып отырғандығы да шындық.
Осыған орай, бұл бөлімде біз қарастырып өткен бейнелеу өнеріндегі
архетиптер мен ұжымдық бейсаналықтың көріністерінің тарихи-танымдық
маңызын былайша тұжырымдауға болады:
- Мәдениет пен өнердің өткен мен бүгінді байланыстыратын
сабақтастығын қамтамасыз етеді.
- Осыған байланысты көне сенімдер мен тұрақты образдардың белгілі
бір рухани қоры ретінде тарихи-әлеуметтік жады қызметін атқарады.
- Қайталанып тұруы арқылы дәстүршілдік пен тарихилық принципті
сақтайтын регуляторлық қызмет атқарады.
- Байырғы танымның қайта жаңғыруы бойынша бейнелеу өнерінің
спецификасына сәйкес ескі мен өткеннің эстетикалық құндылығын
нақыштайды.
- Адамзаттық, аймақтық, халықтық, ұлттық рухты сақтау мен оятудың
визуалды механизмдерін қалыптастыруға жетелейді.
- Көркемдік таным арқылы мемлекеттік немесе ұлттық идеяны
қалыптастырудың психотехникалық үрдістерін жасауға септігін
тигізеді.
- Архетиптердің ұлттық түрі арқылы әрбір этностың дүниетанымы мен
бейнелеу өнеріндегі ерекшеліктерін дифференциациялауға
көмектеседі.
Қазақ суретшілері көркем ізденістеріндегі архетиптік бастаулар деп
аталатын екінші бөлім Архетиптердің ұлттық сипаты және оның құрылымы
атты бөлімшемен ашылады. Бұл бөлімде бейнелеу өнерінің ұлттық сипатын
ашатын этноархетиптер мәселесі жан-жақты зерделеніп, ұлттық өнердің
белгілері айқындалған.
Этноархетиптердің генезисі ретінде көрсетілген биогенетикалық
сабақтастық факторы оның сақталуы мен өміршеңдігінің табиғи-әлеуметтік
алғышарттарының бірі екендігі сөзсіз. Мәселен, сол халықтың жалқы өкілі
екендігі, яғни тумысынан қазақ болып тағайындалуы – сол биологиялық-
әлеуметтік ерекшеліктерді жалғастырары сөзсіз. Осыған байланысты кез-
келген нақты жеке тұлға этноархетиптерді алып жүруші, тасымалдаушы,
болашаққа жеткізуші буын ретінде танылады. Демек, оның биогенетикалық
тумысында архетиптік бейнелер сөзсіз сақталып, ол – ұрпақтар сабақтастығы
арқылы, нақтырақ айтқанда, әрбір жеке тұлға арқылы көрініс табады.
Сондықтан, кез-келген өнер иесі, рухани тұлға, яғни суретшінің де
бейсанасы ұжымдық түрде архетиптік бастауларға тәуелді болып келеді деп
пайымдауымызға болады. Бұл табиғи-биологиялық болмыс бойынша белгіленген
тәуелділік болып табылатын объективті көрініс.
Ұлттық рух пен өмірлік күш – этноархетиптердің сабақтасуының тәсілі
және генезисінің бастауы ретінде алғышартты құрайды. Әрбір халық өзіне
тән ерекше рухқа ие, бірақ олардың әрбірі оны сезінбейді. Халықтар
өздерін, егер сәйкесті жағдаяттар бар болғанда ғана сезіне алады. Халық
рухы дінде, өнерде, құқық жүйесінде, саясатта, философияда өзін сезінеді
[7, 87 б.], - деген пікір де рухтың жалпыадамзаттық сипатынан гөрі
белгілі бір ұлтқа тән ерекшелігін қамтамасыз етіп отыратын тылсым күш
екендігіне келіп тоғысады. Гегельде тұлғаның құндылығы ол қандай
дәрежеде халықтық рухты бейнелейтіндігіне байланысты болып келеді [8, 51
б.].
Ұлттық рухтың бейсаналы-архетиптік түрде болса да сақталуының кепілі
оның биогенетикалық жалғасатын, түбегейлі жоғалмайтын тылсым күш
екендігімен айшықталады. Яғни этноархетиптер негізінде құрылған өнер
туындысының түп қазығы, негізгі субстанциалық шығу көзі осы ұлттық рухқа
астасуында екендігі белгілі. Себебі ол потенциалды қор және қозғаушы
стимул ретінде ғылымнан, саясаттан, спорттан, сондай-ақ көркем өнерден де
архетиптер арқылы айқын көрініс табады. Сәйкесінше, ұлттық рух архетиптер
жандануының мотивациясына айналып, өнер иесі үшін ұлттық туындыларды
жарыққа келтірудің қозғаушы күші ретінде көрінеді.
Қазақ дүниетанымында қан, қандастық, туыстық сияқты
түсініктерді қамтитын бұрыннан-ақ қалыптасқан ұғымдар бар екендігін
ескерсек, оның бейсаналық аймақтағы сабақтастығының да жалғасуы хақында
ой түйіндеуімізге болады. Осы биогенетикалық негіздегі архетип
биоәлеуметтік өмірлік күштің қуатына да байланысты туындайды.
Этноархетиптердің табиғи антропологиялық түрде сақталуы мен өмір сүруінің
негізі деп айта аламыз. Сондықтан ол қоғамдық санада бейсаналы түрде
болса да объективті өмір сүретін архетиптердің негізі.
Архетиптердің өмір сүруінің шарты – өмірлік күш. Өмірлік күш – ұлттық
рух түсінігімен генетикалық туыстық жағынан жақын, сәйкес келетін және
өзінің әрі қарай жалғасын табатын модус. Демек, өмірлік күштен нәр алған
архетиптердің әсері шығармашылық күш пен продуктивті-креативтілік рухқа
трансформацияланады. Сондықтан өнер иесінің туындысы шабыттармен
қамтамасыз етіліп, этноархетиптік негізде туындайды деп байыптауымызға
болады.
Этноархетиптердің сабақтастық тәсілдерінің бірі ұлттық сана-сезім
болып табылады. Бұл К.Г. Юнг теориясының негізі ретінде ата-
бабаларымыздың тұтас байырғы санасының қазіргі бейсаналыққа
трансформациялануы екендігін ескерсек, суретші тұлға үшін шығарма тек
архетип пен ұжымдық бейсаналық түрде туындамайды, оған саналы элементтер
араласады, демек ұлттық сана ұжымдық ұлттық бейсананы өзіне қабылдап,
өнер туындысын туғызады. Ол ішкі рухани күштегі ұлттық сана-сезімнің
логикалық параметрлерге ауысқан, яғни барынша жүйеленген, айқындалған,
талғамға сәйкестендірілген көріністері арқылы іске асады.
Этноархетиптердің туындауы ұлттың жүріп өткен тарихи жолы мен оның
басты субъектісі адамға байланысты анықталғандықтан, ұлтпен бірге
жасасатын феномен ретінде айшықталады. Белгілі бір ұлт немесе этнос
қалыптасқаннан кейін өзінің ішкі Меніне бейсаналы-саналы түрде болса да
бойлай еніп, ұлттық рух өзін қайтадан танып, болашақ бағдарларын
айқындайды, сол ұлттың этноболмысын айшықтайды. Сондықтан архетиптің
биогенетикалық негізі бар болғандықтан, ұлт өкілі әлемнің қай түпкірінде
болмасын, қай кезеңде өмір сүрмесін этноархетиптерден ажырамайды.
Архетип - күрделі психологиялық құрылым, олай болса, этноархетип те
осы аталған жүйемен құрылатын конструкцияға жатады. Себебі оның
түбірлестігі архетиптердің классикалық теориясына байланысты көне
мифтерден, аңыздар мен діни салттардан, т.б. тұратын болса, этноархетип,
сәйкесінше, осының ұлттық моделі болып шығады. Сондықтан қазіргі қазақ
суретшілеріндегі туындылардың архетиптік бейнесі синкретті түрде ұлттық
нышанның барлығын қамтып тұрады, кейде тіпті олар бір туындыда үйлесімді
конструкция жасайды да, ұлттық архетиптің тұтастығын қамтамасыз етуге
бағдарланады. Мәселен, К. Шаяхметовтың Тал түс шығармасында тұтас дала,
әдет-ғұрып, салт-сана және т.б. жинақталған түрде конструкцияланған.
Этноархетиптердің тағы бір эволюциялық көрінісі – мәңгі тылсым Рух.
Этноархетиптің осы мәңгілік тылсымдық рух түріндегі көрінісі, сәйкесінше,
бейнелеу өнеріндегі туындылардан анық байқалады. Мәселен, тұтас
картинаның мазмұны жалпы ұлттық екендігі түсінікті, бірақ оның
компоненттері мен шынайы мәнін ашып көрсету логикалық-түсіндірмелі
талдауда қиындық келтіруі мүмкін. Демек ұлттық тылсымдық рух суретшінің
бойында жасырынған деп, көркемдік түрде сипаттауымызға болады.
Этноархетиптер жеке мәселелермен немесе бір ұлттық салт шеңберімен
ғана шектелмейді, олардың тек жалпылама, түпкілікті алғышарттарды
бағамдайтындығы, тұтас ұлттық құндылықтарды қамтитындығы оның
концептуалдылығын білдіреді. Яғни этноархетиптер жеке принциптерге
қарағанда мәңгі, тылсым, көнеден тамыр тартатын концептуалды
болғандықтан, барынша асқақ: бүкіл халқымыздың өткені-қазіргісі-
болашағы үшін құрылатындықтан, ұлт мүддесін жеке мақсаттардан жоғары
қоюды да білдіретіндіктен, көркемөнерге және эстетикалық санаға қатысты
алғанда, әлеуметтік статустар мен жыныстық, жас ерекшелік өкілдерінің
бәрін қамтитындықтан әмбебап болып табылады. Демек, бұл этноархетиптердің
концептуалды-әмбебап құрылымын береді.
Ал ұлттық Мен феномені өзінің субъектілерінің, яғни әрбір қазақ
азаматының, МЕН – концепциясының тұтастығынан құралатын әлеуметтік-
психологиялық құбылыс. Яғни ұлттық өзіндік сана – ұлттың өзін-өзі
қайтадан тануы, өзін-өзі сынау, өзін-өзі жетілдіру сияқты құрылымдарды
кеңінен қамтитын Ұлттық Менге жинақталады да, этноархетиптік үдерістерден
тамыр тартады. Ұжымдық бейсаналықтың имманентті императиві де Ұлттық
Менді сақтауды жариялайды. Осы үдерісті Қазақстандағы бейнелеу өнеріне
қатысты алсақ, мәселен, отаршылдық психология сарқыншақтарынан құтылу,
ұлттық мақтаныш сезімін орнықтыру, өзінің өткеніне қайта үңіліп, шынайы
тарихты жасау тәрізді мазмұнды құрайтын суретшілердің шығармалары
өзінтанудың бастапқы принциптерін білдіреді. Мәселен, А.Нақысбековтың
Көш. Менің балалық шағымның әлемі, Шабандоздар және т.б.
шығармаларындағы нақыштар осының айғағы.
Кез-келген халықтың мәдениетінің басқа мәдениетті қайталамайтындығы
оның ұлттық құндылықтарының тұрақтылығына, түрлі табиғи факторлардың
әсеріне, яғни әрбір халықтың өзінің орналасқан территориясына, қоршаған
табиғатына, жүріп өткен тарихи соқпағына байланысты бола отырып, ол,
түптеп келгенде, сол халықтың құндылықтары мен ұлттық санасының
қалыптасуын және оның өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Сонымен ұлттық
құндылықтар адамның сана-сезімімен тығыз байланысты тарихи күрделі
үдерісте қалыптасатын, тұрақты ұлттық ерекшелікті айқындап тұратын және
адамның сол қоғамда өмір сүру нормалары мен формаларын айшықтайтын
феномен. Демек, халықтың сан ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі субъект-
субъект қатынасында ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Ол мифтер, аңыз-
әңгімелер, ертегілер, жырлардың фольклористикасы мен көркемөнердің барлық
түрлері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі жолмен беріліп, сабақтастық
тауып жатады және тасымалданудың тәсілін білдіреді. Дәстүрдің өзгермей
қайталануының мәні оның қасиеттілігінде, ал қасиеттілік түрлі
рәсімдермен бекітіледі, өзгермейтіндік пен оған деген ұлттық сананың
құрметтеушілік сезімі оның қасиеттілігін арттыра түседі.
Біздің байыптауымыз бойынша, ұлттық құндылықтар дегеніміз –
этноболмыстың өн бойында сақталатын атрибуттары мен оңды (позитивті)
сапаларының жиынтығы. Соның бірі ұлттық идея мен идеология екендігі
сөзсіз. Бұны қазіргі қазақ суретшілердің шығармашылығы арқылы
қарастырсақ, кез-келген тарихи танымдық, ұлттық нақыштық бейнелердің
барлығы да тұтастай алғанда, ұлттық идеяны орнықтыру мен қайта туғызудың
рухани негізгі көздерінің бірі болып табылады. Демек этноархетиптердің
құрылымдарының бірі – ұлттық дүниетаным да бейнелеу өнерінде дәл осылай
көрініс табады. Себебі архетиптің ұлттық формада көріну процесінде –
ұлттық дүниетанымнан басқа субстрат болуы да мүмкін емес, оған балама жоқ
деп кесіп айтуымызға болады. Көркемдік өнерде ол бейсаналы да, саналы да
жүзеге асып отыратындығы шындық. Немесе ұжымдық бейсаналықтан туындаған
шығарма санаға трансформацияланған болуы да мүмкін.
Байырғы этноархетиптердің шығу көзінің бір маңызды саласы
эстетикалық сана көшпелілердің көркемдік дүниетанымымен, олардың әсемдік
туралы түсінігімен байланыса келіп, қалыптасқан құрылымдар (дағды,
машықтану, іскерлік, талант, талғам және т.б.) тамыр тартатындығы
белгілі. Қазақ халқының байырғы эстетикалық көзқарастарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бейсана: мәдени-философиялық талдау
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбек бүгінгі таңдағы рухани дамуды
өркендету жағдайындағы ұлттық болмыс пен дүниетанымымызды қайта жаңғырту
мақсатына сай жазылған туынды. Мұнда этномәдениеттің маңызды бір саласы
болып табылатын бейнелеу өнерінің тарихи тамырлары зерделеніп, оның
ұлттық рух шеңберінде дамуы үшін қажет терең астарлы көркемдік
образдарына мәдени-философиялық сараптама жасалған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңдағы еліміз тәуелсіздігі нығаюының
басты бір шарты – мәдени-рухани саламыздың өркендеуі мен дамуы болып
табылады. Сондықтан бүгінгі кезеңдегі Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жүргізіліп жатқан ғылыми ізденістер еліміздің рухани
саласының өрлеуіне негіз бола отырып, қарыштап алға басуынан іргетасына
айналуда. Елбасы Н.А. Назарбаев ұсынған Қазақстан - 2030 стратегиясы
мен дамыған 50 елдің қатарына ену бағдарламасын іске асыру әлемдік
бәсекелестіктің талаптарына сай қоғамымыздың жан-жақты жетілуін көздейді.
Осыған сәйкес қазіргі руханияттық саланың бірі болып табылатын көркем
өнеріміздің өткені мен болашағын бағдарлау ұлттық болмысымызға қайтадан
үңіліп, оның қазіргі таңдағы маңызы мен мәнін айқындауда жатқаны мәлім.
Әсіресе ұлттық мәдениетімізді сақтау мен ары дамыту күн тәртібінде тұрған
басты мәселеге айналуда, өйткені: Қазақтың қазақтығын білдіретін бірден-
бір белгісі – оның төл мәдениеті (тілі, діні, ділі, әдебиеті, тарихы,
салт дәстүрлері, жол-жоралғылары), соны баптамай, соны жарқыратып ту
қылып көтермей, біз мемлекеттілігімізді де арттыра алмаймыз, бірегей
халық, мемлекет ретінде егемен елдер санатынан шығып қаламыз, өз
сәйкестігімізден айрыламыз [1, 5 б.].
Ұсынылып отырған тақырыптың көкейкестілігі ең алдымен қазіргі кездегі
Қазақстан көркем өнерінің, соның ішінде бейнелеу өнерінің түпкі
тамырларын зерделеп, ондағы ұлттық нақыштардың мәнін ашып, болмысымыздың,
тұрмыс-тіршілігіміздің тарихи-әлеуметтік бейнесін қайта жаңғыртумен
байланысты. Руханиятымызды өркендетіп, таным-түсінігімізді кеңейтудің
маңызды бір қыры – ұлттық бейнелеу өнеріміздің генезисі мен эволюциясына
айрықша назар аудару болып табылатын болса, ондағы архетиптік образды
бастаулардың шығу тегі мен олардың табиғаты жайында толғанатын ғылыми-
теориялық ізденістердің қалыптасуына да қажеттіліктер туындап отыр.
Демек, аталған тақырып заманауи қажеттіліктер шартынан, рухани-мәдени
қорымыздың кеңейе түсуі үшін жасалып отырған объективті талаптардан,
қоғамымыздың ұлттық тұғырды негізге ала отырып қалыптасуы мен үндесуінен
бастау алады.
Осы мәселелердің дәйекті қарастырылуы бейнелеу өнеріміздің қоғамдық
санадағы айшықталуына, дүниені көркемдік-образдық түрде қабылдаудың
ұлттық тарихи санамен тығыз байланысуына, эстетикалық танымның өткені мен
бүгінін бірлікте қарастырып, келешегінің даму бағдарларын жобалауға
мүмкіндіктер туғызады. Өнертану мен мәдениет философиясының
концепцияларын негізге ала отырып, Қазақстандағы бейнелеу өнерінің
байырғы көріністерінің қазіргі суретшілерге берілу жолдары мен
сабақтастығын айшықтаудың қажеттілігі туындап отыр, өйткені ол қазіргі
кезге дейін дәстүр бойынша жалғасқан көркем шығармалардың тұрақты формасы
мен мәнін, образы мен белгілерін талдауға жол ашады.
Сонымен қатар бейнелеу өнерінің қандай да бір түпкі көзі болып
есептелетін бастапқы образдарды, өнердің жалпылама орталық өзегін ашу
және осының негізінде жаңа ұлттық өнер концепциясын қалыптастыру қажет.
Қазақстандағы бейнелеу өнерінің теориялық негіздерінің терең зерттелмеуі
себепті оның басқа көркем өнер салаларынан кей тұстарда қалыс қалып
отырғаны мәлім. Бейнелеу өнері қазақ халқы мен мәдениетін әлемдік
аренадан көрсететін ұлттық мәдениеттің ең негізгі түрінің бірі
болғандықтан, оның ұлттық және әлемдік мәдениеттегі алатын орны мен
ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан зерделеу қажеттілігі туындайды.
Этномәдениет пен дәстүрлі көркем шығармалардың түпкі тұғырын ғылыми
тұрғыдан зерттеп, ұлттық өнердің даму бағдарларын ұсыну ең басты
мәселердің бірі болып отыр. Мұнда қазіргі кездегі бейнелеу өнері өзінің
шығармашылық бастауларының кейбір тұстарын ұлттық өнер болмысының
тарихынан алатындықтан, Қазақстан суретшілері шығармаларында ұлттық
тақырыптар мен сюжеттер, пластика, колорит, кеңістіктік пен
архитектоникалық шешім саналы-бейсаналы формада жиі байқалып отыратынын
ескерген жөн.
Демек, біздің алдымызда тұрған негізгі мәселе – рухани бастаулардың
табиғатын ұғыну, көркем шығармашылықта ұжымдық бейсанадан пайда болатын
ұқсастықтар мен бастапқы образдарға ұлттық көркемөнердің ең бастапқы
бейнесі деп тани отыра, оған мәдени-философиялық талдау жасау. Ұлттық
болмыстың негіздерін саралау жеке суретшінің қолтаңбасы мен өнерінің
туылу себептерін түсіндіре алады дейтін болсақ, бұлайша зерделеу
Қазақстан бейнелеу өнерінің кешегісі мен бүгінгісін және ертеңін
пайымдауға, оған деген ұлттық баға беру критерийін қалыптастыруға
мүмкіндіктер ашады, сондықтан да бұл жағдаят ғылыми зерттеу жұмысының
көкейкестілігін аша білдіреді. Қазіргі заманғы жаһандану үрдісі тұсындағы
әлемдік интеграция процесі тәуелсіз Қазақстаннның әлемдік ықпалдастықта
болуы мен өзіндік дербестігін қамтамасыз ету қажеттіліктері бойынша
дамудың екі жазықтығын талап етеді. Біз атап өткелі отырған парадигма
ұлттық болмысымызды нығайта түсуді, этномәдениетімізді қайта таразылап,
мемлекетіміздің ұлттық сипаттарын өркендетуді керек ететіндігі сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бейсаналық психологиясына талдау жасап,
архетип ұғымын енгізіп, оның тұтас дүниетанымдағы, рухани саладағы,
тұрмыс-тіршіліктегі көріністерін алғаш сипаттаған К.Г. Юнг болатын [2].
Дегенмен, осы тұста ғылым тарихын өздігінше құрастырған еуроцентристік
көзқарастардан арылсақ, психоанализдік бастаулардың орта ғасырдағы араб-
мұсылмандық фәлсафадан тамыр тартатындығын есте ұстаған жөн. Бұл бағытты
өркендете түскен неофрейдистер (Ж. Лакан, Э. Фромм, С.Гроф, және орыс
психологтары А.Н. Леонтьев, Л.С. Выготский) өнер туындыларындағы
бейсаналық көріністерге баса назар аударды.
ХХ ғасырдың басынан бастап архетип ұғымы өнерге сыни талдау жасау
әдісі болып қалыптасты. Осыған орай қазіргі кезде архетиптерді зерттеу
барысында коцептуальді ғылыми аппарат қалыптасқан. Соның негізінде
архетипке байланысты мынадай түсініктерді енгізген ойшылдар белгілі бір
әдіснама бағдарын ұстанды: эпистемалар – М.Фуко, көркем шығармалардағы
кодтар жиынтығы – Р.Барт, семиотикалық континуум - Ю. Лотман,
психопоэтика мен мифопоэтика, интертекстуалды талдау – В.Топоров ,
мәнерлі поэтика – А. Жолковский, А. Щеглов, коғамдық менталитет - А.
Гуревич , мәңгі қайталану туралы миф – М.Элиаде, мәдениетті
верлибризациялау және логоэдизациялау – В. Руднев, ментальді модель – А.
Большаков, мифопоэтикалық астарлы мәтін (подтекст) - В.Тюп, мәдениеттегі
дуальды кеңістік - А.А Пелипенко және т.б..
Сондай-ақ бұл мәселемен арнайы айналыспаса да, ұлттық дүниетанымның
терең тамырларына үңіліп, оның психоәлеуметтік негіздерін ұсынған
Қазақстандық ойшылдарды да атап өтуімізге болады: М.С. Орынбеков, Д.К.
Кішібеков, Т.Х. Ғабитов, Б.Ғ., Нұржанов, З.А Мұқашев, Г. Шаханова, А.Қ.
Абишева және т. б. ғылыми еңбектерінде байырғы қазақтардың көркемдік
танымына талдаулар жасалған. Ұлттық өнердің мәдени-философиялық қырына
тоқталып, көркемдік танымдағы эстетикалық сананың таным-талғамын зерделеген
ойшылдарымызды да атап өтуімізге болады: Ж. Мүтәліпов, Г. Шалабаева, Қ.
Нұрланова, Б. Ибраев, З.Ж. Наурызбаева, С.Н. Ақатай, А.Казыханова, Ж.К.
Каракузова, М.Ш. Хасанов, Н.Ж, А.Б. Наурызбаева, Байтенова және т.б.
Сондай-ақ байырғы қазақтардың мифтік түсініктерін зерделеп оның көркем
өнердегі тұрақты белгілерге қатынасын зерттеген филолог-ғалымдарымыз да
айтулы еңбек сіңірген. С. Қасқабасов қазақ дәстүрлі ауыз әдебиеті мен
қазіргі әдебиеттегі тұрақты сюжеттердің пайда болу табиғатына талдау
жасаса, С. Қондыбай мен Ғ. Ақпанбек қазақ мифтерінің генезисіне үңіліп,
ондағы сакральді феномендерді талдап көрсетудің бастамасын айғақтады. Ал
Ш. Әлібеков фольклордағы эстетика мен халқымыздың әсемдік талғамын
тұтастай ашып көрсетуге ұмтылды. Қазақ әдебиеті тарихындағы архетиптерге
баса назар аударған Т. Еңсегенұлы ондағы ұлттық белгілерді ажыратып
көрсетті. Белгілі өнертанушы ғалымдарымыз Б.К. Байжігітов, А.Ғ. Сейтимов,
Қ.З Халықов, Р.А. Ерғалиева, А.С. Ғалымжанова, Р. Копбосынова, Б.
Барманқұлова, С.К. Қаржаубаева және т.б. көркемдік танымның
психофилософиялық астарына үңіліп, ондағы төлтума ерекшеліктердің тарихи-
әлеуметтік негіздерін байыптады.
Зерттеу нысанасы. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптердің
көркем образды көрінісі.
Зерттеу пәні. Қазіргі кезгі қазақ бейнелеу өнеріндегі тұрақты
образдық бастаулардың, ондағы архетиптік көріністердің мәдени-
философиялық негіздері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның зерттеу мақсаты – қазақ түркілік-көшпелілік
дүниетанымынан туындайтын архетиптер мен ұлттық психология дережесінде
философиялық-теориялық тұрғыдан аша отырып, бейнелеу өнерінің тарихи-
әлеуметтік негіздерін көрсетіп, ондағы ұжымдық бейсаналық пен тұрақты
образдар феноменін зерттеу және рационалды ой елегінен өткізіп, тарихи-
танымдық мәнін, көркемдік мазмұнын ашу болып табылады. Бұл зерттеу еңбек
өзінің алдына мынадай міндеттер қояды:
• Көркем образдың жалпыадамзаттық және ұлттық мәдениеттегі
ерекшеліктерін сараптап, көркемдік танымдағы жеке ұлттық
ерекшеліктерді әмбебап белгілерден ажыратып, ондағы образ
құрылымын зерделеу.
• Ұжымдық бейсана мен архетиптің көркем шығармашылыққа
трансформациялануының алғышарттарын айқындау.Ұлттық дүниетаным мен
алғыфилософиялық дүниеге көзқараста рәміздік-образдық, ишаралы-
тұспалды (аллегориялы) түрде берілген бейнелеу өнерінің негіздерін
ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсету.
• Қазақ халқының рухани-әлеуметтік даму тарихының өн бойындағы
көркемдік танымды басшылықа ала отырып, қазақ суретшілері
шығармашылығында белгілі бір қайталанып отыратын тұрақтылықтарды
ашып көрсетіп, оның жалпы мәдени-әлеуметтік өмір шындығындағы нұсқа
екендігін дәйектеу.
• Қазақ суретшілері шығармашылығындағы ұлттық дүниетанымды тұтас
мәдени-әлеуметтік феномен ретінде тани отырып, оның психологиялық-
генетикалық негіздеріне назар аударып, классикалық психоанализ бен
неофрейдистік әдіснамаларды өнерге қатысты тұрғыдан зерделеу және
оның шынайы мағынасы мен мәнін ұғындырудың байыпты мәдени-
философиялық деңгейіне қол жеткізу.
• Қазіргі таңдағы қазақ суретшілері шығармашылығы дамуының тарихи-
мәдени аспектілеріне баса назар аудара отырып, ондағы ұжымдық
бейсаналықтың ықпалы мен мифтік танымдағы бастапқы образдардың
архетиптік субстраттарының шынайы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі. Негізгі
зерттеу бағытымызда философиядағы дәстүрлі әдістер басшылыққа алынған:
жалпыдан жекеге және жекеден жалпыға өту, тарихи-салыстырмалы қарастыру,
абстрактылықтан нақтылыққа өту, құрылымдық-функционалдық талдау,
психоаналитикалық талдау, герменевтикалық әдіс, лингвистикалық сараптау
және т.б.
Сонымен қатар бұл еңбектің теориялық негізі ретінде мәдениет
философиясы тарихындағы ойшылдардың концепцияларына, ұлттық философияны
зерделеуші ғалымдарымыздың ой-пікірлеріне сүйену де басшылыққа алынды.
Архетиптік және ұжымдық бейсаналық ұғымдарды қалыптастырған ғылыми
тұжырымдырдың әдістерін пайдалануға да және философия мен психологиядағы
психоаналитикалық мектеп өкілдерінің (З. Фрейд, К.Юнг, Ж.Лакан, Э.Фромм,
А.Н. Леонтьев, Л.С. Выготский және т.б.) еңбектеріне, теориялық-
методологиялық ұстанымдарына арқа сүйенуге тура келді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл ғылыми жұмыстың негізгі жаңалығы
–диахроникалы тарихи-философиялық, интроспективтік ұмтылыстар негізіндегі
ретроспективтік талдаулар арқылы синхроникалы қоғамдық-әлеуметтік
болмысты тұтастай зерделеуді басшылыққа ала отырып, қазақ халқының
бейнелеу өнеріндегі этноархетиптерді ашу, осы өнер рухының мәнін
айшықтау. Осы мәселелерді зерделеуде жұмыстың мынадай негізгі
жаңалықтарын ұсынуға болады:
1. Көркем образды белгілердің жалпыадамзаттық және ұлттық
нақыштарын ажырата отырып, оның алғашқы бастаулары болып
табылатын мифтік таным мен бейнелеу өнерінің арақатынасы
ашылды.
2. Ұжымдық бейсана мен архетиптің көркем шығармашылыққа
тасымалдану алғышарттары айқындалды. Ұлттық дүниетаным мен
алғыфилософиялық дүниеге көзқараста рәміздік-образдық, ишаралы-
тұспалды (аллегориялы) түрде берілген бейнелеу өнерінің
негіздері ғылыми-теориялық өлшемдерде ашып көрсетілді.
3. Қазақ суретшілері шығармашылығындағы архетиптердің көрінісінің
ұлттық сипаты мен құрылымы түркі және қазақ сахарасындағы
дәстүрлі өнерден бастау алатын ұлттық рухани қайнар көздері
арқылы түсіндірілді.
4. Қазақ көркемдік танымының негізгі қағидалары ашылып, әлемді
эстетикалық тұрғыдан байыптаудың қазақ суретшілері
шығармаларында қайталанып отыратын тұрақты белгілердің ұлттық
нақыштармен сәйкестігі қарастырылды.
5. Этноархетиптердің қазақ суретшілерінің шығармларына
проекциялануның концептуалды принциптері ұлттық дүниетанымның
рухани құндылықтарынан бастау алатын тұрақты образдардың
бейнелеу өнеріне трансформациялану ерекшеліктері ретінде
зерделенді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
• Көркем образды бейнелердің генезисіне талдаулар жасалып,
бейнелеу өнері дамуының мәдени-философиялық рухани тамырлары
көрсетілді: миф пен дін, әдет-ғұрып пен салт-дәстүрлерде және
көркем шығармашылықта айқын көрініс табатын әмбебап және жеке
белгілер талданып, олардың ұжымдық бейсаналықтың нақты көрінісі
екендігі ерекше маңызға ие болды. Байырғы далалық діл мен таным
түсініктердің көркемдік бейнелеудегі дәстүрлері ұлттық
ерекшеліктері ретінде бағамдалды. Рухани-мәдени сферадағы
көркемдік образ түсінігі айшықталып, оның өнердегі концептуалды
деңгейлері мен ұлттық формаға ажырау көріністерінің
дүниетанымдық түсініктермен байланыстылығы ашылды.
• Архетип пен ұжымдық бейсананың мәнін ашатын ұғымдарға анықтама
беріліп, тақырыптың ұғымдық, категориялық аппаратын жасауда
бейсаналық аймақ, информациялық орталық идеялары қолға алынды.
Оған қатысты ғылыми ой-тұжырымдарды таразылай келе, жалпы өнер
мен ұлттық өнердің болмысындағы ұжымдық бейсаналық
көріністердің мазмұны архетип екендігі ерекше маңызға ие
болды. Архетип пен ұжымдық бейсананың адам санасымен
байланыстылығы және одан туындайтын бейнелердің шығармашылық
белсенділікті арттыратындығы рухани информацияларды
тасымалдауынан шығарылды. Осыған орай К.Г. Юнг ұсынған
архетиптік ұстанымдардың бейнелеу өнеріндегі көріністері
салыстырмалы түрде зерделенді.
• Архетиптердің ұлттық сипаты мен оның құрылымы ХХ ғасырда
қалыптасқан еуропаорталықтық кейбір параметрлер мен
критерийлерге сәйкес келмейтіндігі айқындалды. Ата–бабалар
тәжірибесін сақтап кейінгі ұрпаққа таратушы құрал ретіндегі
адамзаттық архетиптің ұлттық және этниалық шекаралары тарихи
болмыс талаптарынан шығарылды. Этноархетиптердің генезисі
биогенетикалық сабастастық факторы ретінде қазақ суретшілері
шығармашылығындағы көрінісі айқындала түседі. Биогенетикалық
сабастақтықтың ұлттық құндылықтарды тасымалдаушы дәнекер
ретінде қазіргі заманғы ұлттық болмыс-бітіміге сай визуалды
түрде қабылдануы заман талабына жатады.
• Дәстүрлі өнердегі тұрақты белгілердің қазақ суретшілері
шығармашылығындағы көрінісін ашып көрсету үшін мәдени-
философиялық талдаулар ұсынылып, олардың ұлттық нақыштағы
сапалық-танымдық деңгейлері зерделенді. Бұндағы тарихи
сабақтастық пен биогенетикалық бірлік арқылы жалғасқан рухтың
өміршеңдігі тұрақты белгілер феномені ретінде байыпталды.
Тұрақты белгілердің қалыптасу тетіктері қарастырылып, оның
каноннан айырмашылығы оның динамикалылығында деген пікір
ұсынылды. Оның мәдени-әлеуметтік өмірдегі маңызы бейнеленіп,
эмоционалды-рационалды қабылдаудың тарихи-мәдени негіздері
ашылды. Қазақ халқының бейнелеу өнерінің қалыптасуы мен дамуы
барысындағы қайталанып тұратын дәстүрлердің суретшілер
туындыларындағы көріністері жүйеленіп, ол рухани-мәдени
сабақтастық ретінде танылды.
• Қазіргі кезеңдегі қазақ суретшілері шығармаларының тарихи-
философиялық негіздері ашылып, оның құралдары мен идеологиялық
құрылымдары көрсетілді: салт-дәстүр мен әдет-ғұрып канондары,
мифтік және діни салттар, тұрмыс қалыптарының ерекшеліктеріне
байланысты бейімделу, көшпелілік өмір стилін қабылдау
өлшемдері, жаугершілік дәуір талабына сай тұлға қалыптастыру
және т.б. мысалға алынып, бүгінгі заманмен байланыстырылып,
этноархетиптік үлгіге келетіндігінен шығарылды. Халқымыздағы
тұтас дүниетаным түбірлестігі (синкретизмі) бойынша өнер
құрылымындағы ұжымдық бейсана элементтерін зерделеу және оның
бірнеше модельдерін ұсыну бағамдалды. Ұлттық өнер рухының
феноменін ашып көрсетіп, оның табиғи-әлеуметтік субстраттарын
таныта отыра, қазақ суретшілерінің мәдени-рухани туындыларын
психофилософиялық тұрғыдан дәйектеу, олардың төлтумалық
қолтаңбасын айқындай түсетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу
жұмысының теориялық тұжырымдары қазіргі заман бейнелеу өнерінің
философиялық негізін түсінуге мүмкіндік береді және қазақ көркемөнерінің
өрлеу бағыты ұлттық ұжымдық бейсанамен тығыз байланыста дамитындығына көз
жеткізеді. Сондықтан ол қазақ философиясы тарихын оқытуда,
этнопедагогиканы жетілдіре түсуде, жүйелеуде, этнопсихологияны
толықтыруда, жоғары және арнаулы оқу орындары студенттері үшін өнер
философиясын, бейнелеу өнерінің тарихы мен теориясын оқытуда арнайы оқу
құралы ретінде пайдаланыла алады. Сонымен қатар Қазақстандағы бейнелеу
өнерінің әлеуметтік институт ретінде қалыптасуына байланысты оның кәсіби
және бұқаралық түрлерін дамытуға септігін тигізеді. Бұл еңбектегі
ұсынылған теориялық қағидаларды өнер иесін дайындауда, бұқаралық санада
ұлттық рухты қалыптастыруда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтілуі және мақұлдануы. Диссертациялық жұмыс
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің философия және
ғылымдар әдіснамасы кафедрасында орындалды, сол кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
тұжырымдары бірнеше ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалып, апробациядан өтті. Бұл еңбек студенттерге
Ұлттық философия тарихын оқытуда, ондағы студенттердің өз бетімен
өткізілетін жұмыстарында және Өнер философиясы, Қазақтардың көркемдік
дүниетанымы курстарын оқыту үдерісінде тәжірибелік сыннан өткізілді.
Аталған диссертация бойынша ғылыми басылымдарда (ғылыми журналдарда,
конференциялар материалдарында) ұзын саны 12 мақалалар жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде дисертациялық жұмыстың тақырыбының өзектілігі айқындалып,
қойылған мәселенің зерттелу деңгейі сараланды, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, пәні мен нысаны, теориялық-әдіснамалық негіздері ұсынылып,
ғылыми жаңалықтары мен қорғауға ұсынылатын қағидалар тұжырымдалды, жұмыстың
теориялық және пратикалық маңызы сипатталды.
Бейнелеу өнеріндегі образды белгілердің ұлттық нышандары деп
аталған алғашқы бөлімнің Көркем образды белгілердің әмбебап және ұлттық
көріністері деген тақырыптағы бөлімшесінде көркем образ бен архетипке
мәдени-философиялық талдау жасалып, оны зерттеудің әдіснамасы
қарастырылған. Бұндағы негізгі ой дүниені көркем образды қабылдаудың
әлемдік мәдениеттердегі әмбебапты образы мен ұлттық сипаттағы дәстүрлі
көркем образдың қалыптасуы мен дамуының парадигмаларын айқындау.
Егер де бейнелеу өнері тарихына көз жүгіртер болсақ, бір-бірінен
шалғай орналасқан халықтардың көркем өнерінен образды ұқсастықтарды
көптеп кездестіруімізге болады. Ендеше осы тұстан біз тұтас өнер
құбылысынан туындайтын көркем өнер, көркем образ, бейне, еліктеу
феномендерін саралап көрсетіп, одан жалпыадамзаттық және ұлттық
архетиптердің туындау логикасын байыптауымыз керек.
Жеке адамды қоғамдық жан иесі деп қарастырған К.Г.Юнг ұжымдық психика
мүмкіндігін былайша түсіндіреді: ...әрбір адамға туғанынан оның бай
рухани іс-әрекетінің мүмкіндігін қамтамасыз ететін ... жоғары дамыған ми
берілген. Қандай өлшемде жекелеген адамдардың миы ұқсас дамыған болса,
сондай өлшемде осы ұқсастықтың арқасында мүмкін болатын рухани функция да
ұжымдық және әмбебап болып табылады. Мидың әмбебап ұқсастығынан бір
типтес рухани функция үшін әмбебап мүмкіндік туындайды. Осы функция
ұжымдық психика болып табылады [2, 149 б.]. Осы адамның миы құрылысының
ұқсастығы оның атқаратын функциясының ұқсатығын білдіреді, ал бұл оның
әмбебаптылығын, яғни оның бүкіл адамзатқа тән екендігін білдіреді.
Жалпы көркем шығармашылықты ғылыми шығармашылықпен салыстыра келе,
белглі философ, мәдениет философиясы мен эстетиканың білікті маманы М.С.
Каган былай деп жазады: ...суреткер үшін оның шығармашылығы – болашақ
оқырманмен, көрерменмен, тыңдарманмен диалогтық формасы, яғни онымен
тілдесу (общения) актісі...[3, 397бб.]. Суреткер бұл үдерісте
көрермендермен жан досы ретінде өз құндылықтарымен, мұраттарымен
(идеалдарымен), өмірлік ұстындарымен бөлісуді мақсат тұтады. Яғни
суреткер - оқырман, көрермен, тыңдарман қатынасы біреуге біреу әлденені
хабарлайтын жай ғана коммуникациялық қатынас емес, тілдесу қатынасы. Бұл
тілдесудің (белгілі ғалым-эстетик Қ.Ш. Нұрланова общениені іштесу деп те
аударып жүр) табиғаты өзгеше, бұл - квазитілдесу, ішкі диалог, өйткені
көрермен (оқырман, тыңдарман) суреткерге іштей ғана, қиялында ғана жауап
бере алады. Солай болғанымен, дейді автор, мұнда суреткерлер мен көрермен
субъект пен субъект ретінде тілдеседі (іштеседі, яғни іштей тілдеседі),
байланысады, өнердің терең айрықшалығы (спецификасы) міне осында деп
көрсетеді ол [3, 398 б.]
Көркем образ бір сәттік, бір мезеттік көрініс емес, оның образға
айналуы қандай да бір кеңістік пен уақыт аралығында пайда болып
тұрақталады немесе идеалды-образға айналады. Идеалды-образдылықты тарихи
танымның логикалық құрылымынан ажыратып, оны мәдениет концептісінен
туындайтын өнер саласы бойынша анықтау дүниені танып-білудің ерекше бір
парадигмасы деп тұжырымдауымызға негіз бар.
Демек, көркем образдың қалыптасуы мен туындауындағы сезімдік-
интуитивтік буыннан ұжымдық бейсаналылықтың туындау процесін атап
көрсетсек, сезімдік-интуитивтік – ұжымдық бейсаналық – бейсаналық
–архетиптер құрылымының тізбегін байыптай аламыз. Осыдан көркем образ
тудырудағы саналылық пен бейсаналылықтың қатынасын және трансформациялану
жағдайларын психоанализдік тұрғыдан сараптау қажеттілігі туындайды.
Классикалық психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд: шығармашылық –
адамның психикасының бейсаналық үдерісі, өнер – сублимацияның нәтижесі
деп тұжырымдайды[4, 5-16 бб.]. Аналитикалық спихологияның негізін құрған
швейцарлық психолог-философ К.Г.Юнг: Бастапқы образдар – бұл адамзат
елесінің көне және ең жалпы формалары. Олар өздері тепе–тең түрде сезімді
де, дәл солай ойды да елестетеді; олар тіпті жекелеген жандардың
өміріндей болатын өзіндік, дербес, өмірге ұқсас әлденеге ие, ал мұны біз
бейсаналыны қабылдауды тануымен өзіндік көзі ретінде иеленетін
философиялық немесе гностикалық жүйелерден оп–оңай көре аламыз[2, 72
бб.]. Юнг бейсаналық қабатты адамзаттың барлық құдайлары мен демондарын
және барлық ең күшті идеяларын өзінде тұтатын жабық жатқан қазна және
мұнсыз адам адам болудан қалады деп білген.
Осы идеялардан көркем өнердің бейсаналылық аймаққа қатысты
болатындығы, эмоцианалдылықтан туындайтындығы, интуитивті ұғынылатындығы,
образды-символдық түрде иррационалды жақтар арқылы түйсінілетіндігі,
психологиялық еркін ассоциациялар арқылы қалыптасатын шығармашылықпен
өрбитіндігі, субъектінің ішкі толғанысының сезімдік және өзіндік
ақиқатынан туындайтын логикалыққа бағына бермейтіндігі тәрізді қырларын
жинақтай аламыз.
Жалпыадамзаттық болып табылатын әмбебеп образдар инстинкттермен,
бастапқы образдармен байланысты туындайтын болса, ұлттық архетиптер
адамзаттың этностық және ұлттық ерекшеліктері бойынша ажырай бастайтын
кезеңінде қалыптасқан тұтас дүниетанымнан өрбиді. Осыдан көркем
образдардың бейнелеу өнеріндегі ұлттық сипаты ашылады. Демек, жоғарыда
көрсетілгендей, әмбебап мәдени архетиптерден ұлттық мәдениет архетиптері
туындайды. Сондықтан біз: ұлттық мәдениет архетиптері дегеніміз
мәдениеттегі архетиптердің жіктелуінен туындайтын белгілі бір ұлттың
тұтас дүниетанымын бейнелей алатын психофизиологиялық құрылымдағы ұжымдық
бейсаналылықтың көрінісі деп тұжырымдай аламыз. Осы тұстан байырғы
образдармен қатар ұлттық танымға байланысты бейнелеу өнеріндегі жеке
образдар пайда болады.
Архетип және ұжымдық бейсананың бейнелеу өнеріндегі орны деп
аталатын бірінші бөлімнің екінші бөлімшесінде архетип пен ұжымдық бейсана
ұғымдарына тұжырым беріліп, оның көркем өнердегі образдың қалыптасуындағы
маңыздылығы ашылады.
Адамның мәніне терең үңілу мен оның тарихи-әлеуметтік, мәдени-
психологиялық қырын зерделеу философиядағы антропологиялық ағымдардың сан
алуан дискурсын қалыптастырды. Соның ішінде адам рухының ішкі
заңдылықтарына, тұлғаның психологиялық тұңғиығына бойлай енуді басшылыққа
алған З. Фрейд негізін салған психоанализ ағымы кейіннен қоғамдық сананың
қарапайым және теориялық деңгейлеріне ерекше ықпал етіп, өзіндік
танымдық маңызын айғақтап берді.
З. Фрейд үшін бейсаналық иррационалдықтың тұрағы, жоғары саналылықта
орын табылмаған ұмтылыстар мен тілектердің жиналатын концентрациясының
жертөлесі болса, К.Г. Юнг: санадан тысқарылықта даналықтың терең
бастаулары жатыр, ал сана тұлғаның интеллектуалдық бөлшегі болып табылады
деп бейсаналылықты түпсіз тұңғиықтағы тылсым парасаттылықтың негізі
ретінде ұғындырды.
Психиканың сана, сана асты, жекелік бейсана, ұжымдық бейсана сияқты
құрылымдарын ашқан К.Г.Юнгтің түсінігі бойынша, адам психикасының сана
мен бейсаналы аймақтары бір-біріне өту арқылы байланысып жатады. Бұл
тұста сананың маңызды қызметтерінің ішіндегі ес (память) бізді ығысқан
немесе ұмыт болған сананың астындағы аймақпен байланыстырады.
Бейсаналылық пен саналылықтың байланыс механизмдерін ашып көрсеткен
ойшылдың түсінігінде адам ырықсыз әрекеттерінің нәтижесіне саналы жауап
бере алмайды, демек бейсаналы сфера бөлігінде қандай-да бір көлеңке
бөлік салтанат құрады, бұнда түрлі ойлар мен қиялдар туындап, ол
аффекттілік-физиологиялық өзгеріс ретінде бағаланады [5, 11-28].
Демек, ес - көркем өнер туындысының мазмұнының құрыла бастау
шағындағы өткенге шолу жасаудың (ретроспективтіліктің) құралы, сананың
потенциалды шығармашылық аймағы арқылы компенсация жасау үшін
бейсаналықпен байланыстыратын медиа буын ретінде қызмет етеді деп айта
аламыз. Өнер туындысы пайда болу сәтінің өн бойында бейсана потенциалынан
сусындап отырады, сондықтан оның кейбір элементтері мен нәтижелері таза
рационалды өнім болмай шығады.
Бейсаналылық аймақ информациялардың тұтастай шығу көзі болып
табылмаса да, бастапқы сигналдарды бере алады, сондықтан ол биопсихика
информациялық орталық ретінде мәдени-әлеуметтік информациялармен
бірігеді. Яғни өнер туындысының бейсаналық мазмұнын осы тұста екіге
айырып қарастырмыз. Біріншісі – жеке адамның имманентті инстинктивтік-
иррационалды бастауларынан туындайтын ішкі мотивтерге бағынышты
көріністер. Мәселен, өнер туындысының авторының психологиялық толғанысы
мен шығармашылығы оның өзінің өмір-тәжірибесінің тұтас өн бойында
жинақталған бейсаналылыққа өткізілген көңіл-күйдің жарыққа шығуға
ұмтылысының нәтижесін білдіреді. Екіншісі – жеке санаға тән емес
жалпыадамзаттық толғаныстың бейсаналық көрсеткіштері белгілі бір ортақ
мотивтер мен образдарды қалыптастырады. Демек, тұтас жалпыадамзаттық
дүниетанымның байырғы элементтерінің өнер туындыларында бой көрсетуі
болып табылды. Бұны да Ф.Бэконның жалпыадамзатқа тән тектік елестерімен
салыстырсақ, ол адасуды білдіретін болса, өнердегі ортақ тектік
бейсаналылық дүниенің көркемдік танымын қалыптастырудың ортақ бір
жобаларын береді. Шындығында, өнердің жалпыға тән қабылданған эстетикалық-
аксиологиялық мазмұны мен функцияларының бір арнаға тоғысуы нәтижесінің
бір қыры да осында болып отыр.
Олай болса, өнер иесі туа біткен идеяны өзінің таланты арқылы іске
асырады. Сондықтан таланттың өзі осы идеядан ғана қуат алады. Демек,
талантың сабақтастығының айқын көрінісі болып табылатын генетикалық
информациялар рухани информациялардың шартын да бірге тасымалдайды.
Діни дүниетанымның өн бойында архетип пен ұжымдық бейсаналылыққа
байланысты идеялар мен концепцияларды көптеп мысалға келтіруімізге
болады. Сондықтан оларды топтап көрсетіп, бейнелеу өнеріне қатынасты
тұрғыдан қысқаша зерделеп алуымыз қажет:
1. Діни (экстаз, наитивизм, т.б.). Мәселен, наитивизм ағымында
адамға шығармашылық идеялар мен танымның нәтижелерінің кейбір тұстары
жоғарыдан, кенеттен, күтпеген жерден тылсым күштердің жіберген
мәліметтері арқылы ғана берілетіндігін атап өтіледі.
2. Мистикалық (әлемдік ақыл, ата-бабалар рухымен тілдесу және т.б.).
Мәселен, өлген ата-бабалар рухымен тілдесетін, қатынасқа түсетін, түсінде
аян беретін құбылыстардың формасы архетиптерге жақын.
Бұдан өнерді мистификациялау керек деген түсінік тумауы тиіс.
Архетиптердің мистикалық негіздерге тұспалды түрде сәйкес келетін
жақтарын ашу өнер иелерінің қабілеттерін мистикасыздандыру қажеттігінен
туындайды. Сондықтан көркемөнер субъектісі рухтармен архетиптік түрде
байланыс орнатады деп пайымдауымызға болады.
Осы тұста психологиялық сеанстар өткізу тәжірибесін кеңінен
пайдаланған психотерапевт С.Гроф адамның сол сәтте нұрлану арқылы
интеллектуалдық жетістіктерге тез икемделіп, идеялардың сығылған
нәтижесіне бірден-ақ қол жеткізетіндігін атап өтеді: Математика мен
физикадан хабары мол ЛСД–пациенттер психоделикалық сеанстар кезінде
сананың әншейіндегі күйінде түсінілуі немесе елестетілуі мүмкін емес
әртүрлі тұғырнамалар мен құрылғылардың мәніне шабыттана жететіні туралы
бірнеше рет хабарлаған болатын [6, 88 б.] Демек, біз бейсаналықтың
жүйесіз, тайыз мәліметтер ғана емес, толықтырылған және терең мәліметтер
беруге де мүмкіндігі бар екендігін ескеруіміз қажет.
Архетип - адамның жинақтаған тәжірибелерінің жиынтығы (бейімділік,
орныққан жағдайлар, дәстүр шаблон, өмірде қайталанып отыратын жағдаяттар
және т.б.) және өмірдің психикалық бейнесі (барлық психикалық процестер,
күйзелістер, қуаныштар, туа біткен түсінік формалары мен елестер, идеялар
мен кез-келген шығармашылық қиялдар) болатын болса, оның тасымалдану
(трансформациялану) тетіктерін зерделеп алуымыз қажет.
Көркемөнердегі мифтің қайта жаңғыруын - мәңгі өміршең бастау
ретінде танып, өмір философиясы деп жариялағандар (Ф.Ницше, А.Бергсон,
Р. Вагрен), психоанализдік талдауларда мифтік сюжеттерге сүйенгендер (З.
Фрейд, К.Г.Юнг), бұрыннан орныққан дәстүрлі мифологиялық түсінікті
тереңдете түсіп, жаңа этнологиялық теорияны енгізген зерттеушілер (Дж.
Фрейзер, Б.Малиновский, Л. Леви-Брюль, Э. Кассирер) мифология алғашқы
қауымдық құрылыс адамдарының қоршаған ортасын танып білуге ұмтылудан
туған жадағай түсінік қана емес, оның қандай да бір қоғамдық және табиғи
тәртіпті реттеп тұратын функциясы бар екендігін атап көрсетіп, ол адамның
шығармашылық қиялымен, армандау формаларымен туыстық байланысы бар
рәмізді жүйе деген тұжырымға келеді.
Демек, миф адамның ойлау әрекетінің фундаментальді негіздері,
қоғамдық және табиғи тәртіпті реттеп тұратын бастапқы образ, идея, форма,
жоғарғы логикалық рәміз және т.б. ретінде бүкіл адамзатқа тән. Бүкіл
адамзатқа тән осындай сәйкестікті психолог К.Г.Юнг адам психикасы
құрылымының ұқсастығы арқылы түсіндіреді.
Белгілі бір аймақтың немесе этностың рухани танымындағы ұмытылмауға,
мәңгілік сақталауға тиісті деп анықталған компоненттер бейнеленіп,
нақышталуы тиіс болды. Осы тұста тасқа жазу (тастағы суреттер,
символдар, оқиғалар, т.б.) барлық халықтар үшін де белгілі бір тарихи
жады қызметін атқарған. Демек, өміршең ұстанымдар, сезім мен түйсікке
әсерлі ықпал еткен және ұзақ жылдар бойы сабақтасқан дүниетанымның
кодтары қысқаша түрде берілуді бейнелеу өнеріне жүктеді деп айта
аламыз. Бейнеленген объектінің көп мәліметті қысқаша әрі жинақтап
жеткізетіндігіне байланысты (концентрациялайтындығына) оңай ұғынылатын
әдіснамалық жағының болуы аса маңызды роль атқарады.
Адамзат табиғаты этникалық, географиялық және т.б. ерекшеліктеріне
қатыссыз алғанда да бейсаналық механизмді көркем қиял арқылы күшейте
түседі. Бұл тұстағы ұжымдық бейсаналықтың шынайы көрінісі болашақта
көркем шығармашылыққа негіз болатын архетипке айналған бейнелерді сыртқа
шығару (экстратрансляциялау) екендігін аңғаруымызға болады. Сондай-ақ,
көркем өнердегі “архетиптік әрекет” деп шындық болмысты түйсінудің,
дүниетанымның және әлем туралы түсініктің белгілі бір тарихи уақытта
қалыптасқан түрін қарастыруымызға болатындығына байланысты қазіргі
уақытта “архетип” көркем сынға талдау жасаудың және оны түсіндірудің де
негізгі құралына айналып отырғандығы да шындық.
Осыған орай, бұл бөлімде біз қарастырып өткен бейнелеу өнеріндегі
архетиптер мен ұжымдық бейсаналықтың көріністерінің тарихи-танымдық
маңызын былайша тұжырымдауға болады:
- Мәдениет пен өнердің өткен мен бүгінді байланыстыратын
сабақтастығын қамтамасыз етеді.
- Осыған байланысты көне сенімдер мен тұрақты образдардың белгілі
бір рухани қоры ретінде тарихи-әлеуметтік жады қызметін атқарады.
- Қайталанып тұруы арқылы дәстүршілдік пен тарихилық принципті
сақтайтын регуляторлық қызмет атқарады.
- Байырғы танымның қайта жаңғыруы бойынша бейнелеу өнерінің
спецификасына сәйкес ескі мен өткеннің эстетикалық құндылығын
нақыштайды.
- Адамзаттық, аймақтық, халықтық, ұлттық рухты сақтау мен оятудың
визуалды механизмдерін қалыптастыруға жетелейді.
- Көркемдік таным арқылы мемлекеттік немесе ұлттық идеяны
қалыптастырудың психотехникалық үрдістерін жасауға септігін
тигізеді.
- Архетиптердің ұлттық түрі арқылы әрбір этностың дүниетанымы мен
бейнелеу өнеріндегі ерекшеліктерін дифференциациялауға
көмектеседі.
Қазақ суретшілері көркем ізденістеріндегі архетиптік бастаулар деп
аталатын екінші бөлім Архетиптердің ұлттық сипаты және оның құрылымы
атты бөлімшемен ашылады. Бұл бөлімде бейнелеу өнерінің ұлттық сипатын
ашатын этноархетиптер мәселесі жан-жақты зерделеніп, ұлттық өнердің
белгілері айқындалған.
Этноархетиптердің генезисі ретінде көрсетілген биогенетикалық
сабақтастық факторы оның сақталуы мен өміршеңдігінің табиғи-әлеуметтік
алғышарттарының бірі екендігі сөзсіз. Мәселен, сол халықтың жалқы өкілі
екендігі, яғни тумысынан қазақ болып тағайындалуы – сол биологиялық-
әлеуметтік ерекшеліктерді жалғастырары сөзсіз. Осыған байланысты кез-
келген нақты жеке тұлға этноархетиптерді алып жүруші, тасымалдаушы,
болашаққа жеткізуші буын ретінде танылады. Демек, оның биогенетикалық
тумысында архетиптік бейнелер сөзсіз сақталып, ол – ұрпақтар сабақтастығы
арқылы, нақтырақ айтқанда, әрбір жеке тұлға арқылы көрініс табады.
Сондықтан, кез-келген өнер иесі, рухани тұлға, яғни суретшінің де
бейсанасы ұжымдық түрде архетиптік бастауларға тәуелді болып келеді деп
пайымдауымызға болады. Бұл табиғи-биологиялық болмыс бойынша белгіленген
тәуелділік болып табылатын объективті көрініс.
Ұлттық рух пен өмірлік күш – этноархетиптердің сабақтасуының тәсілі
және генезисінің бастауы ретінде алғышартты құрайды. Әрбір халық өзіне
тән ерекше рухқа ие, бірақ олардың әрбірі оны сезінбейді. Халықтар
өздерін, егер сәйкесті жағдаяттар бар болғанда ғана сезіне алады. Халық
рухы дінде, өнерде, құқық жүйесінде, саясатта, философияда өзін сезінеді
[7, 87 б.], - деген пікір де рухтың жалпыадамзаттық сипатынан гөрі
белгілі бір ұлтқа тән ерекшелігін қамтамасыз етіп отыратын тылсым күш
екендігіне келіп тоғысады. Гегельде тұлғаның құндылығы ол қандай
дәрежеде халықтық рухты бейнелейтіндігіне байланысты болып келеді [8, 51
б.].
Ұлттық рухтың бейсаналы-архетиптік түрде болса да сақталуының кепілі
оның биогенетикалық жалғасатын, түбегейлі жоғалмайтын тылсым күш
екендігімен айшықталады. Яғни этноархетиптер негізінде құрылған өнер
туындысының түп қазығы, негізгі субстанциалық шығу көзі осы ұлттық рухқа
астасуында екендігі белгілі. Себебі ол потенциалды қор және қозғаушы
стимул ретінде ғылымнан, саясаттан, спорттан, сондай-ақ көркем өнерден де
архетиптер арқылы айқын көрініс табады. Сәйкесінше, ұлттық рух архетиптер
жандануының мотивациясына айналып, өнер иесі үшін ұлттық туындыларды
жарыққа келтірудің қозғаушы күші ретінде көрінеді.
Қазақ дүниетанымында қан, қандастық, туыстық сияқты
түсініктерді қамтитын бұрыннан-ақ қалыптасқан ұғымдар бар екендігін
ескерсек, оның бейсаналық аймақтағы сабақтастығының да жалғасуы хақында
ой түйіндеуімізге болады. Осы биогенетикалық негіздегі архетип
биоәлеуметтік өмірлік күштің қуатына да байланысты туындайды.
Этноархетиптердің табиғи антропологиялық түрде сақталуы мен өмір сүруінің
негізі деп айта аламыз. Сондықтан ол қоғамдық санада бейсаналы түрде
болса да объективті өмір сүретін архетиптердің негізі.
Архетиптердің өмір сүруінің шарты – өмірлік күш. Өмірлік күш – ұлттық
рух түсінігімен генетикалық туыстық жағынан жақын, сәйкес келетін және
өзінің әрі қарай жалғасын табатын модус. Демек, өмірлік күштен нәр алған
архетиптердің әсері шығармашылық күш пен продуктивті-креативтілік рухқа
трансформацияланады. Сондықтан өнер иесінің туындысы шабыттармен
қамтамасыз етіліп, этноархетиптік негізде туындайды деп байыптауымызға
болады.
Этноархетиптердің сабақтастық тәсілдерінің бірі ұлттық сана-сезім
болып табылады. Бұл К.Г. Юнг теориясының негізі ретінде ата-
бабаларымыздың тұтас байырғы санасының қазіргі бейсаналыққа
трансформациялануы екендігін ескерсек, суретші тұлға үшін шығарма тек
архетип пен ұжымдық бейсаналық түрде туындамайды, оған саналы элементтер
араласады, демек ұлттық сана ұжымдық ұлттық бейсананы өзіне қабылдап,
өнер туындысын туғызады. Ол ішкі рухани күштегі ұлттық сана-сезімнің
логикалық параметрлерге ауысқан, яғни барынша жүйеленген, айқындалған,
талғамға сәйкестендірілген көріністері арқылы іске асады.
Этноархетиптердің туындауы ұлттың жүріп өткен тарихи жолы мен оның
басты субъектісі адамға байланысты анықталғандықтан, ұлтпен бірге
жасасатын феномен ретінде айшықталады. Белгілі бір ұлт немесе этнос
қалыптасқаннан кейін өзінің ішкі Меніне бейсаналы-саналы түрде болса да
бойлай еніп, ұлттық рух өзін қайтадан танып, болашақ бағдарларын
айқындайды, сол ұлттың этноболмысын айшықтайды. Сондықтан архетиптің
биогенетикалық негізі бар болғандықтан, ұлт өкілі әлемнің қай түпкірінде
болмасын, қай кезеңде өмір сүрмесін этноархетиптерден ажырамайды.
Архетип - күрделі психологиялық құрылым, олай болса, этноархетип те
осы аталған жүйемен құрылатын конструкцияға жатады. Себебі оның
түбірлестігі архетиптердің классикалық теориясына байланысты көне
мифтерден, аңыздар мен діни салттардан, т.б. тұратын болса, этноархетип,
сәйкесінше, осының ұлттық моделі болып шығады. Сондықтан қазіргі қазақ
суретшілеріндегі туындылардың архетиптік бейнесі синкретті түрде ұлттық
нышанның барлығын қамтып тұрады, кейде тіпті олар бір туындыда үйлесімді
конструкция жасайды да, ұлттық архетиптің тұтастығын қамтамасыз етуге
бағдарланады. Мәселен, К. Шаяхметовтың Тал түс шығармасында тұтас дала,
әдет-ғұрып, салт-сана және т.б. жинақталған түрде конструкцияланған.
Этноархетиптердің тағы бір эволюциялық көрінісі – мәңгі тылсым Рух.
Этноархетиптің осы мәңгілік тылсымдық рух түріндегі көрінісі, сәйкесінше,
бейнелеу өнеріндегі туындылардан анық байқалады. Мәселен, тұтас
картинаның мазмұны жалпы ұлттық екендігі түсінікті, бірақ оның
компоненттері мен шынайы мәнін ашып көрсету логикалық-түсіндірмелі
талдауда қиындық келтіруі мүмкін. Демек ұлттық тылсымдық рух суретшінің
бойында жасырынған деп, көркемдік түрде сипаттауымызға болады.
Этноархетиптер жеке мәселелермен немесе бір ұлттық салт шеңберімен
ғана шектелмейді, олардың тек жалпылама, түпкілікті алғышарттарды
бағамдайтындығы, тұтас ұлттық құндылықтарды қамтитындығы оның
концептуалдылығын білдіреді. Яғни этноархетиптер жеке принциптерге
қарағанда мәңгі, тылсым, көнеден тамыр тартатын концептуалды
болғандықтан, барынша асқақ: бүкіл халқымыздың өткені-қазіргісі-
болашағы үшін құрылатындықтан, ұлт мүддесін жеке мақсаттардан жоғары
қоюды да білдіретіндіктен, көркемөнерге және эстетикалық санаға қатысты
алғанда, әлеуметтік статустар мен жыныстық, жас ерекшелік өкілдерінің
бәрін қамтитындықтан әмбебап болып табылады. Демек, бұл этноархетиптердің
концептуалды-әмбебап құрылымын береді.
Ал ұлттық Мен феномені өзінің субъектілерінің, яғни әрбір қазақ
азаматының, МЕН – концепциясының тұтастығынан құралатын әлеуметтік-
психологиялық құбылыс. Яғни ұлттық өзіндік сана – ұлттың өзін-өзі
қайтадан тануы, өзін-өзі сынау, өзін-өзі жетілдіру сияқты құрылымдарды
кеңінен қамтитын Ұлттық Менге жинақталады да, этноархетиптік үдерістерден
тамыр тартады. Ұжымдық бейсаналықтың имманентті императиві де Ұлттық
Менді сақтауды жариялайды. Осы үдерісті Қазақстандағы бейнелеу өнеріне
қатысты алсақ, мәселен, отаршылдық психология сарқыншақтарынан құтылу,
ұлттық мақтаныш сезімін орнықтыру, өзінің өткеніне қайта үңіліп, шынайы
тарихты жасау тәрізді мазмұнды құрайтын суретшілердің шығармалары
өзінтанудың бастапқы принциптерін білдіреді. Мәселен, А.Нақысбековтың
Көш. Менің балалық шағымның әлемі, Шабандоздар және т.б.
шығармаларындағы нақыштар осының айғағы.
Кез-келген халықтың мәдениетінің басқа мәдениетті қайталамайтындығы
оның ұлттық құндылықтарының тұрақтылығына, түрлі табиғи факторлардың
әсеріне, яғни әрбір халықтың өзінің орналасқан территориясына, қоршаған
табиғатына, жүріп өткен тарихи соқпағына байланысты бола отырып, ол,
түптеп келгенде, сол халықтың құндылықтары мен ұлттық санасының
қалыптасуын және оның өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Сонымен ұлттық
құндылықтар адамның сана-сезімімен тығыз байланысты тарихи күрделі
үдерісте қалыптасатын, тұрақты ұлттық ерекшелікті айқындап тұратын және
адамның сол қоғамда өмір сүру нормалары мен формаларын айшықтайтын
феномен. Демек, халықтың сан ғасырлар бойы жинаған тәжірибесі субъект-
субъект қатынасында ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Ол мифтер, аңыз-
әңгімелер, ертегілер, жырлардың фольклористикасы мен көркемөнердің барлық
түрлері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі жолмен беріліп, сабақтастық
тауып жатады және тасымалданудың тәсілін білдіреді. Дәстүрдің өзгермей
қайталануының мәні оның қасиеттілігінде, ал қасиеттілік түрлі
рәсімдермен бекітіледі, өзгермейтіндік пен оған деген ұлттық сананың
құрметтеушілік сезімі оның қасиеттілігін арттыра түседі.
Біздің байыптауымыз бойынша, ұлттық құндылықтар дегеніміз –
этноболмыстың өн бойында сақталатын атрибуттары мен оңды (позитивті)
сапаларының жиынтығы. Соның бірі ұлттық идея мен идеология екендігі
сөзсіз. Бұны қазіргі қазақ суретшілердің шығармашылығы арқылы
қарастырсақ, кез-келген тарихи танымдық, ұлттық нақыштық бейнелердің
барлығы да тұтастай алғанда, ұлттық идеяны орнықтыру мен қайта туғызудың
рухани негізгі көздерінің бірі болып табылады. Демек этноархетиптердің
құрылымдарының бірі – ұлттық дүниетаным да бейнелеу өнерінде дәл осылай
көрініс табады. Себебі архетиптің ұлттық формада көріну процесінде –
ұлттық дүниетанымнан басқа субстрат болуы да мүмкін емес, оған балама жоқ
деп кесіп айтуымызға болады. Көркемдік өнерде ол бейсаналы да, саналы да
жүзеге асып отыратындығы шындық. Немесе ұжымдық бейсаналықтан туындаған
шығарма санаға трансформацияланған болуы да мүмкін.
Байырғы этноархетиптердің шығу көзінің бір маңызды саласы
эстетикалық сана көшпелілердің көркемдік дүниетанымымен, олардың әсемдік
туралы түсінігімен байланыса келіп, қалыптасқан құрылымдар (дағды,
машықтану, іскерлік, талант, талғам және т.б.) тамыр тартатындығы
белгілі. Қазақ халқының байырғы эстетикалық көзқарастарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz