Құжаттың библиографиялық суреттемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4 - 6 бет
1 - БӨЛІМ КІТАПХАНА ІСІНДЕГІ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ: ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 30 бет
1.1 Библиография тарихы. Библиографиялық құралдардарға
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 - 16 бет
1.2 Библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін пайдаланып
құрастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16 - 20 бет
1.3 Жаппай библиографиялық хабарлама
беру ... ... ... ... ... ... ... ..2 0 – 30 бет
2 - БӨЛІМ анықтамалық - библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру
мен әдістемесі ... ... ... ... ...31 – 46 бет
2.1 Тақырыптық анықтамаларды орындау әдістемесі ... ... ... ... ... 31 –
39 бет
2.2 Ұсыныстық библиограафиялық құралдарды кітапханамен жұмыс істегенде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39 – 43 бет
2.3 Ұсыныстық құралдардың
топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43 – 46 бет
3 - БӨЛІМ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМДІ НАСИХАТТАУДЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
– 72 бет
3.1 Өлкетану
библиографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
- 57 бет
3.2 Библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...57 - 65 бет
3.3 Кітапханалардың библиографиялық жұмысының есебі және есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65 - 72 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...73 - 76 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .77 - 78
бет
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Библиография – қоғамға үнемі
кітапханатанушы ресурстардың көлемін ұлғайтуға көмектеседі. Және
оқырмандарға ақпаратты барынша көп қолдануына библиографиялық қызметтің
рөлі зор. Библиографиялауды жүргізудің ғылыми және практикалық
тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Менің дипломдық жұмысым кітапханада библиография ісін жүргізуді,
ұйымдастыру мен оның әдістемесі жайлы. Кітапхананың анықтамалық -
библиографиялық аппарат қызметінің ерекшеліктері, оқырмандарға
библиографиялық қызмет көрсету барысында кітапхана қызметкерлерінің
күнделікті практикалық жұмыстарына қажетті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кітапханалардың ғылыми-
ақпараттық, мәдени-ағарту және тәрбие мекемелері ретіндегі бет-бейнесін
библиография істері едәуір дәрежеде айқындайды. Кітапханалардағы
библиографиялық кызметтің негізгі бағыттары: анықтамалық-библиографиялық
аппарат жасау; мазмұны мен мақсаты әр түрлі библиографиялық материалдар
құрастыру.
Кітапхананың библиографиялық қызметі – мол тәжірибені меңгеру және
сақтау амалдары болып табылады. Осының негізінде ол бүгінгіні қайта құру,
алға жылжудың нақтылы бағытын саралауға көмектеседі.
Библиография алдында бүгінгі таңда оның теориясы мен тәсілдерін
қарастырудың зор мәні бар. Біздің елімізде библиографиялық қызмет жүйесінің
ұйымдастырушылық және методологиялық орнын айқындау мәселесінің негізі бар.
Сондықтан да қазақстандық баспа өнімдері жөнінде ақпараттық мағлұмат беріп,
оларды жүйелі насихаттау керек. Түйіндей келгенде барлық жұмыстың ара
қатынасын анықтаудың шешуші маңызы бар. Бұл оның өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Библиографияның зерттеу функциясын
жүзеге асыру библиографияның теориясы мен практикасын дамытумен ғана
байланысты емес. Сонымен қатар, кітапханадағы ақпараттық библиографиялық
қызметтің дамуына да үлесі бар.
Диплом жұмысының теориялық тұжырамдамасы. Библиографиялық қызмет –
библиографиялық тәсілдерді қолдану және жинақталған библиография негізінде
жаңа ғылыми білім алу жүйесі. Қазіргі библиографиялық қызмет көрсетудің
әдістемелік технологиялық даму барысында жүзеге асырылып жатыр. Және
библиографиялық қызметтер әртүрлі саланың дамуына үлес қосуда.
Зерттеу нысаны (объектісі) – кітапханадағы библиографиялық
қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның әдістемесі.
Библиографиялық қызметтің ұйымдастырылуы мен әдістемесі мәселелерін зерттеу
кезінде библиографияның зерттеу қызметі мен оны жүзеге асыру мүмкіндіктері
зерттеу жұмысының пәні (предметі) болып табылады. Сондай -ақ,
библиографиялық қызмет көрсетуді пайдалану және оның амал тәсілі мен
қалыптасу технологиясын, әдістемесін зерделеу, сонымен бірге қазақстандық
библиография жүйесінде жалпы библиографиятанудың теориялық негіздегі орнын
айқындау.
Зерттеу жұмысының мақсаты – кітапханадағы библиографиялық жұмысты
ұйымдастыру және оның әдістемесінің негізгі принциптерін теориялық жағынан
дәлелдеу; библиография жүйесіне енетін көптеген түрлерінің өзара қатынас
принциптерін қарастыру, сөйтіп осы негізде библиографиялық қызметті
оңтайландыру жолдарын талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі: Кітапханадағы
библиографиялық жұмыс: ұйымдастыру және әдістеме проблемаларға қатысты: С.
Ахметова, М. Ақшалова, Н.А. Рубакин, В.Г. Анастасевичтің және т.б.
библиографтану және кітапханатануға қатысты ғылыми еңбектерін жатқызуға
болады.
Зерттеу жұмысының әдіс - тәсілдері. Кітапхана ісіндегі
библиографиялық қызметті зерттеу барысында терминологиялық сараптау,
құжаттарды зерттеу, ғылыми бағамдау, салыстырмалы, жүйелі, проблемалық,
нақты талдау принциптері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Библиографиялық қызметті
ұйымдастыру және әдістеме ісінде жаңа заманға сай дамып келе жатыр. Менің
ойымша: Шет елдердің библиографиялық жұмысымен танысып, қазіргі уақытта
заманауй үлгіге көшіп келе жатқанымыз бәрімізге айқын. Ғалым, зерттеуші,
библиографтардың, кітапханалардың жұмыстарының алға жылжуы осының бәрі
ақпараттық библиографиялық қызмет көрсетудің арқасында деп ойлаймын.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы.
1. Кітапхана ісіндегі библиографиялық жұмыстың ұйымдастырылуын және оның
әдістемелік жүйесін теориялық жағынан негіздеу болып табылады.
Кітапханадағы библиографиялық ақпараттық жұмыстың сапасы мен кең жүйеде
қолданылуына оқырмандардың қызығушылығының артуында.
2. Библиографиялық қызмет заманауи библиографияның дәстүрлі нысанына
қарсылық көрсетпейтін – құжат – тұтынушы жүйесіне тәуелді. Себебі оны
іске асыру барысында тұтынушы оқырман алғашқы құжаттар легіндегі іздеген
ақпаратты алады.
3. Библиографиялық зерттеулерді жүргізу барысында қолданылған ғылыми әдіс
- тәсілдер мен ғылыми білім библиографиялық қызметтің жүйелі түрде
атқарылуында.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Кітапхана ісіндегі бибилиографиялық
жұмыстың ұйымдастырылуын және оның әдістемелік жүйесін дамыту мәселелерін,
базалық қызметін атқарады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Библиографияның дамуы оған
жататын зерттеу функциясының өзектіленуіне алып келді. Ұзақ уақыт бойы ол
беймәлім жағдайда қалып келді. Библиографияның зерттеу мүмкіндіктерінің
мерзімді танылу-танылмауы экономика, ғылым мен техниканың дамуының
жоғарылауы-төмендеуі циклімен байланысады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген үш
бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытындыдан тұрады. Зерттеу соңында
әдебиеттерге сілтеме көрсетіліп, пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
I-БӨЛІМ КІТАПХАНА БИБЛИОГРАФИЯСЫ МЕН БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Библиография тарихы. Библиографиялық құралдардарға шолу
Кітап, жалпы баспа өнімдері күн сайын, сағат сайын тау-тау боп өсіп
отырады. Оның қазіргі көлемін ұшы-қиырсыз мұхитқа ғана тенеуге болар еді.
Осы мұхитты жазу, оның айдынынан, шыңырау, қоймаларынан керегінді іздеп
тауып алу оңайға түспейді. Ол үшін библиография секілді адастырмайтын
құбылнама керек. Бұл – жарық көрген жазба және баспа дүниесінің бірін
қалдырмай мұқият тіркеп, хабардар ететін бірден-бір құрал.
Библиографиясыз ғылым тұл. Библиография, – белгілі кітаптанушы Н.А.
Рубакиннің сипаттамасы бойынша, – ғылыми жұмыстың, жалпы мәдени қызмет
атаулының күретамыры. Орыстың ең мәдениетті ақыны саналған, қазақтың ұлттық
ақыны Мағжан Жұмабаевтың ұстаздарының бірі Валерий Брюсов библиографияны
роман оқығандай рахаттанып оқимын дейді екен.
Библиография баспа шығармасы мен оқырман арасындағы дәнекер іспетті.
Адамдардың ой өрісінің кеңеюіне, рухани баюына жол сілтейді.
Библиография biblion (кітап), grappo (жазамын) деген грек
сөздерінен алынған. Бұрынғы кезде, баспа кітаптар дүниеге келмеген шақта
библиограф деп қолжазба кітапты көбейтіп көшіретіндерді атайды екен. Кітап
тарихы, жалпы кітап туралы ғылым библиография деп аталған.
Опыт русской библиографии (1813–1821) кітабының авторы В.С. Сопиков
барша адамзат білімдерінің бәрінен де өрісі кең ғылым – библиография, –
деп жазған [3, 147].
Библиография терминінің бүгінгі мағынасын ала бастауы XIX ғасырдың
екінші жартысынан бері карай. Библиограф деп енді жарияланған шығармалар
туралы мәлімет жинаушыларды, әдебиет тізімдері мен көрсеткіштерін
құрастырушыларды атай бастаған. Кітаптанушы ғалымдар енді библиографиялық
кітаптану білімінің (библиографиятану) жүйесін, өзара іштей тығыз
байланысты кітаптану пәндерінің шекараларын анықтауға кірісті. Ғалымдар
Библиография дегеніміз не? деген сұраққа жауап іздеді.
Революцияға дейінгі ғалым-библиографтар әдебиет тізімдерін ерінбей-
жалыкпай тірнектеп жинайтын кажырлы еңбектері үшін үлкен қадір-құрметке ие
болған. Көздерінін майын тауысып, инемен құдық қазғаңдай енбек
сіңіргендерден кітаптану тарихында Сопиков Василий Степанович., Лисовский
Александр Николаевич, Мезьер Августа Владимировна, Рубакин Николай
Александрович, т.б. есімдері айрықша сүйіспеншілікпен аталады. Сондай
даңқты библиографтардың бірі жөнінде академик-жазушы Ғабит Мүсірепов Қазақ
халқы А.Е. Алекторовқа үлкен қарыздар деген (Қазақ әдебиеті, 1977, 17
наурыз) мақала жазған.
Сөйтіп библиография термині кітап сипаттамасы (книгоописание) деп
өз мағынасына ие болды.
Енді библиографияға қандай материалдар қатысты?
Баспасөз шығармалары жарық көрісімен кітапханаларға, библиографиялық
арнайы мекеме – кітап палатасына белгіленген дана мөлшерінде жіберіліп
отырады. Ондай кітаптар бақылау данасы (контрольный экземпляр) деп аталады.
Бұлар тиісті орынға келіп түскен соң тіркеуден өтеді. Оқушылардың типіне
қарай топталады. Топтауда басылым түрлері (кітап, газет) бөлек-бөлек
сұрыпталады. Авторлар немесе атаулар алфавиті бойынша түзілетін жүйе және
бар. Сипаттамада автор фамилиясы, шығарма аталымы және түпаталымы, басылым
жүзеге асырылған елді мекен, шығу мерзімі, баспа аты, көлемі көрсетіледі.
Библиографиялық ақпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі библиографиялық
құрал болып табылады. Библиографиялық құралдар алуан түрлі болады. Олар:
библиографиялық басылым (мерзімді емес, сериялы, мерзімді, жалғастырыла
беретін басылымдар); библиографиялық картотека, каталог. Библиографиялық
құрал баспахана әдісімен, қолжазба түрінде шығарылуы мүмкін.
Библиографиялық құралдарды құрастыру жөніндегі жұмыстың көлемі
кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Кітапхана
неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі де соғұрлым ауқымды және
алуан түрлі болмақ. Библиографиялық құралдың тағы бір түрі: Аннотация,
реферат.
Аннотация – Белгілі бір баспадан шыққан басылымның алғашқы беттерінде
берілген сол басылым жайлы берілген қысқаша ақпарат.
Аннотациянын, сипаты, мазмұны, көлемі әзірленіп жатқан құралдың түріне,
оқырмандық және нысаналы мақсатына, құрылымына, аннотация жасалатын
құжаттың тақырыбына, сондай-ақ құрастырушылардың біліктілігіне байланысты
болады [5, 157].
Аннотациялардың неғүрлым жалпы әдістемелік саралануы басты-басты екі
белгісі бойынша, аннотацияланатын құжаттың функционалдық мақсаты мен
сипатталу әдісі бойынша жүзеге асырылады.
Функционалдық мақсаты бойынша аннотациялар анықтамалық және ұсыныстық
аннотациялар болып бөлінеді.
Анықтамалық аннотация - шығарманың көмескі тақырыбын анықтайды және
(немесе) анықтамалық мақсатымен автор туралы, библиографиялық суреттеуде
жоқ басқа да ерекшеліктері туралы қосымша (көбінесе фактілі) мәліметтерді
хабарлайды.
Құралды жазудың синтездік кезеңі негізгі 3 операциядан: әдебиет іріктеп
алу, библиографиялық жазбаларды топтау, көмекші көрсеткіштер құрастырудан
тұрады.
Іріктеп алу – библиографиялаудың аса маңызды процесі. ГОСТ 7.0–84
бойынша, библиографиялық іріктеп алу – бұл библиографияланатын құжаттарды
белгіленген сапалық өлшемдерге сәйкес іріктеп алу [7, 43].
Библиографиялаудын ерекше кезеңі болып табылатын материалды іріктеп алу
белгілі бір дәрежеде библиографиялық құралдардың басым көпшілігіне тән.
Іріктеп алу мүлде жасалмайтын құралдарды атап шығуға болады (белгілі бір
адамның тірі кезінде басылған барлық шығармаларының көрсеткіштері, белгілі
бір жер – қала, аудан, облыс және басқа да аймақта жарық көрген баспасөз
туындыларының көрсеткіштері). Бұл жерде жиналған матерналдың бәрін толық
қамтып, елеп-екшеп жазу керек. Әйтсе де жасалған жұмыста ой, мақсаттың,
накты болу жағын да ескеру жөн.
Библиографиялық оқулыққа керекті құжаттарды іріктеп алу ісінің өзін
басты белгілері бойынша шектеулі (формальды, мазмұнды) және сапалық деп
белуге болады. Шектеулі іріктеу дегенге іздестіру, сұрастыру арқылы жинау,
ал сапалық іріктеуге – библиографиялық ақпаратқа сүйіне отырып бағалау
жатады.
Шектеулі іріктеу. Шектеулі іріктеу екі түрлі: формальды және мазмұнды
деп аталады.
Сапалық іріктеу. Сапалық іріктеу – өте күрделі жүйе. Библиограф
құралдың тақырыбы мен қолда бар әдебиетті жақсы біліп, сонымен катар
тақырыбы бойынша салыстырмалы талдау жасай білуі керек.
Мазмұны жағынан топтаудың формальды топтаудан айырмашылығы – ол
библиографиялық суреттемелерге ғана негізделмейді, өйткені оларға
енгізілген құжаттар туралы деректер екінің бірінде олардың тақырыбын аша
бермейді. Мұнда библиографтың тікелей құжаттардың текстіне немесе
аннотацняларға (рефераттарға) жүгінуі қажет.
Мазмұнына қарай топтау - жүйелі, тақырыптық және пәндік болуы мүмкін.
Жүйелі орналастыру қайсы бір дайын әмбебап немесе салалық саралау
схемасын пайдалануды көздейді. Бір схема бойынша құрылған әртүрлі
құралдарда материалды топтау, әдетте, (бірдей атаулар пайдаланылады және
бөлімдерінің реті де) бірдей болады.
Тақырып бойынша топтаудың ерекшелігі – ішкі құрылымы онша қатаң
сақталмайды. Бұл орайда жалпы бөліну саны, олардың реті, атаулардың
тұжырымдалуы тақырыбы жөнінен ұқсас немесе бірдей көрсеткіштерде екінің
бірінде әртүрлі болып шығуы мүмкін.
Пәндік жағынан топтағанда библиографиялық жазбалар басылып шыққан
тақырыбы жөнінен шығармалардың негізгі мазмұнын бейнелейтін айдарларда
біріктіріледі.
Пәндік жағынан орналастыру хабарламаны оқырманның нақты, біршама
мәселелер жөніндегі қажетті құжаттарды тез табуына мүмкіндік береді. Алайда
өзінің мазмұны жағынан көп пәнді, басылып шыққан шығармаларды әр түрлі
айдарда көрсету қажеттігі құралдың көлемін үлкейтеді. Сондықтан пәндік
жағынан топтау әдетте мамандарға және даярлығы бар оқырмандарға арналған
ғылыми-көмекші салалық библиографиялық құралдарда қолданылады.
Ұсыныстық топтау - басылып шыққан нақты шығармаларды табуды қамтамасыз
етіп қана қоймай, сонымен қатар оқушыға құралды құрастырушы тұрғысынан
әдебиетпен жұмыс істеудің неғұрлым дұрыс жолдарын да көрсетеді.
Орналастырудың тандап алынған тәртібін құралға алғы сөзде негіздеу және
бөлімдер мен топтық аннотацияларға кіріспе ескертпелерде тиісті түсінік
беру қажет.
Ұсыныстық топтауда библиографиялық хабарламаның баға беру қызметінің
ашық және белсенді түрде көрінеді. Бұл қызметті библиографиялау үшін жалпы
мәні болатындықтан, даярлығы аз адамдарға да, ғылыми қызметкерлерге және
т.б. да арналған құралдарда ұсыныстық топтау берген жөн, топтаудың нақты
әдісі әртүрлі болады.
Библиографиялық құралдарда материалдарды топтаудың қолданылып жүрген
түрлерін саралаудың жоғарыда қарастырылған әдістерінен басқа әдістер де
болуы мүмкін. Мысалы, қарапайым немесе күрделі топтау болады. Бірінші
жағдайда құралдағы жазбалар қандай болса да бір ретпен орналасады, бірақ
ішіндегі материал бөлімдерге, бөлімшелерге және басқаларына бөлінбейді.
Күрделі топтауда - суреттемелерді бөлімдер, бөлімшелер бойынша бөлу
көзделеді, ал әрбір соңғы бөлінісі ішінде де материал алдын ала таңдалып
белгілі бір ретпен (авторлардың фамилиялары немесе бас тақырып алфавиті,
әдебиеттің түрлері бойынша, т.б.) орналастырылады. Мысалы, ағымдағы
мемлекеттік библиографиялық көрсеткіштер құрылымы күрделі құралдарға
дағдылы мысал болады. Мәселен, Газет мақалаларының шежіресіне материал
ТМД-да кітап шығаруға арналған әдебиеттің бірыңғай саралануы бойынша
жүйеге келтіріледі. Кейбір бөлімдері мен бөлімшелердің ішінде уақытша
тақырыптық айдарлар бөліп көрсетіледі. Әрбір соңғы бөлінісі ішінде
мақалалардың библиографиялық суреттемелері авторлар фамилияларының алфавиті
бойынша орналастырылады.
Библиографиялаудың қорытынды кезеңіне анықтамалық аппаратты дайындап,
библиографиялық құралды редакциялау мен безендіру де кіреді.
Анықтамалық аппараттың құрамына: алғысөз, кіріспе мақала, көмекші
құралдар, қосымшалар, мазмұны, әдістемелік кеңестер енеді.
Алғысөз - кез келген, тіпті біршама шағын құралдың өзінде де болуға
тиіс. Құралдың негізгі міндеттері, белгілі бір тақырыптың маңызы туралы
мәліметтер келтіріледі [8, 157].
Онда құралдың нысаналы мақсаты мен қандай оқырмандарға арналғаны
беріліп, құралда бейнеленген (түрлі параметрлері бойынша) әдебиеттер туралы
мәліметтер келтіріледі, материалды топтаудың жалпы принципі түсіндіріледі,
соңғы бөліністер ішінде жазбалардың орналастырылуы туралы хабарланады. Егер
түрлі бөлімдерде әртүрлі болса, алғысөзде бұл ескертіледі [9, 35].
Алғысөзде материалды іріктеудің жоғарғы хронологиялық шегі (жылы, айы,
күні) міндетті түрде көрсетіледі.
Кіріспе мақала - көлемді ұсыныстық және ретроспективтік ғылыми-көмекші
құралдар алғысөзбен қоса, кейде кіріспе мақалалармен ашылады. Бұл мақала
құралдың тақырыбы бойынша негізгі әдебиетке азды-көпті көлемді шолу болып
табылады.
Көмекші көрсеткіштер - құралдың күрделі құрылымы библиографиялау
объектілерін олардың мазмұны, маңызы, формальды белгілері жағынан жан-жақты
ашуды қамтамасыз етеді. Ең жетік топтау да оқырманның өзі қараған белгілі
бір библиографиялық құралдан сұрақтарына жауап табуды қамтамасыз ете
бермейді. Кез келген топтаудың бұл кемшілігінің орнын толтыруға көмекші
көрсеткіштер мүмкіндік туғызады; олар тиісті библиографиялық жазбаларға
сілтеме жасай отырып, библиографиялық құралдың баспадан шыққан шығармалар
туралы мәліметтері құралдың негізгі текстінен өзгеше түрғыда бейнелі
жазылады. Басқаша айтқанда, кез келген көмекші көрсеткіш топтауды бейнебір
жалғастыра түседі деуге болады.
Атау көрсеткіші дәстүрлі және өте кең таралған көрсеткіш болып
табылады. Кейде ол барлық көрсетілген (авторлық та, ұжымдық та)
шығармалардың бас тақырыптарын қамтиды. Мұндай көрсеткіштер ұсыныстық
библиографиялық құралдарда ерекше маңызды. Атау көрсеткіштерінде көбінесе
құрастырушылар, редакторлар, аудармашылар, көркемдеушілер және шығармаларды
жасауға қатысқан басқа да адамдар туралы мәліметтер болады. Бірқатар
жағдайларда оларда библиографиялық әдебиетте сипатталатын немесе ауызға
алынатын адамдардың фамилиялары көрсетіледі (жеке белгілер дейтін бойынша
көрсету). Бұл орайда жеке рубрикалар бөлініп көрсетілуге тиіс (сілтеме
жасалатын номерлерін жақшаға алу, ол жөнінде деген үлгідегі нақтылау).
Жеке көрсеткіштер (жеке есімдер көрсеткіштері) дербес көрсеткіштер
ретінде де жасалады. Оларда жеке рубрикаларды белгілі бір адамның кәсібін,
қызмет түрін, ерекшеліктерін, сіңірген еңбегін көрсетумен жабдықтаған жөн.
Мұның өзі адамдардың мінездемесін кеңейтіп, нактылай түседі, окырманға олар
жөнінде қосымша акпарат береді. Жеке рубрикаларды анықтау үшін
библиографиялық суреттеме ғана емес, сонымен қатар библиографиялық жазбаның
басқа да элементтері: аннотация, реферат пайдаланылады.
Құралға енгізілген құжаттардың мазмұнын тақырыптық көмекші көрсеткіштер
жүйелі және терең ашып береді. Негізгі текстегі жазбалар (авторлар
фамилияларының алфавиті, басылымның хронологиясы және басқалар) формальды
түрде орналастырылған кұралдарға осындай көрсеткіштер берген пайдалы.
Ұсыныстық библиография - оқырмандар тобының қажеттерін даярлық
дәрежесін, жас шамасын және басқа ерекшеліктерін негізге ала отырып,
құжатты сипаттайды. Ұсыныстық аннотация оқырмандардың логикалық қабылдауына
ғана емес, сонымен қатар эмоциялық қабылдауына да ықпал жасай отырып,
таңдаулы әдебиетті белсенді түрде насихаттауға, ұсынылып отырған әдебиетті
оқудың қажеттігіне оқырмандарды ынталандыруға, назарын аударуға, иландыруға
тиіс. Сондықтан да ұсыныстық аннотацияларда педагогикалық элементтер, алуан
түрлі әдістемелік кеңестер мен ұсыныстар елеулі орын алады.
Библиографияның енді бір түрі материалының мазмұнына қарай бөлінеді,
(салалық, жалпы библиография және тақырыптық библиография ).
Салалық библиографияның өркендеуі жалпы библиографияның үлкен жетістігі
саналады. Салалық құралдың схемасын әзірлеген кезде білім саласынын өз
құрылымы, сондай - ақ бұрын шығарылған құралдар негізге алынуы мүмкін.
Алайда оларды нақты көрсеткішке лайықтап шығармашылықпен пысықтау қажет.
Ағымдық, өткен кездің шығармаларын шолу (ретроспективті) және
кеңейтілген (проспективті) библиография түрлері кезігеді. Бұлар аттарынан
көрініп тұрғанындай, мазмұндалған әдебиеттің шыққан мерзімдеріне байланысты
жасалады. Баспа шығармаларының жарық көрген жерлеріне қарай жасалатын
библиография түрлері бар. Бұлар – халықаралық, мемлекеттік және өлкетану
библиографиялары болып келеді.
Көріп отырғанымыздай, библиография түрі өте көп.
Оның да есебін жүргізу керек. Сол жайындағы анықтаманы библиографияның
библиографиясы зерттейді.
1971 жылы Қазақстан баспасы шығарған Қазақстанда мемлекеттік
библиографияның даму тарихынан атты Ермекқали Нығыметовтың кітапшасы – бұл
саладағы алғашқы қарлығаштардың бірі. Шежіре құрамына баспасөздің төмендегі
салалары енгізілген.
а) Кітап летописі (жылнамасы) тізбегімен республикада әр тоқсанда
шығатын кітаптар тіркеледі.
б) Журнал мақалаларының шежіресі.
в) Музыкалық шығармалар шежіресі.
г) Кітаптарға жазылған рецензия, сын макала шежіресі.
д) Казақстанда шығатын мерзімді баспасөздің көрсеткіші.
Библиография ісімен Кітап палатасы ғана емес, көптеген кітапханалар,
ғылыми-зерттеу институттары, жекелеген ғалымдар мен маман библиографтар
шұғылданады [9, 127].
Осы библиография жөнінде көптеген библиогроф, ғалымдар зерттеп,
көрсеткіштер шығарды. Енді солардың еңбектеріне тоқталып өтсем:
Қазақтың тұңғыш библиографтарының бірі Нығымет Сәбитов революцияға
дейінгі қазақ кітабы көрсеткшітерін құрастырған. Бұл көрсеткіш 1862–1917
жылдар аралығын қамтиды. Нығымет Сәбитов – абайтанушылардың бірі. Ол ұлы
ақын туралы әдебиет көрсеткішін жасаған.
Қазақ библиографиясы ісіне Міржақып Дулатов қомақты үлес қосты. Оның
Қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіші 1926 және 1927 жылдары Жаңа
мектеп журналына тегін қосымша ретінде басылды. Еңбектің алғысөзінде
Дулатов көрсеткіш маңызын былай деп түсіндіреді: Казақ даласының ұшы-қиыры
жоқ кеңдігі, бәрінде бірдей кітап дүкендерінің бола бермеуі, елде басылған
кітаптардың, олардың мазмұнын, бағасын, қайдан аларын, қалай алдырарын
білмей келді. Осы жағынан жөн сілтеп, жеңілдік келтіру ниетімен біз осы
көрсеткішті шығарып отырмыз.
Қазақстан туралы революцияға дейін жасалған библиографиялардан айрықша
аталатындардың бірі – орыс кітаптанушысы В.И. Межовтың Туркестанский
сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии вообще и
Туркестанского края в особенности деген еңбегі. Бұл енбектің Казақстанға
қатысты көрсеткшітерінің картотекасы Қазақ Ұлттык Академиясының
кітапханасында сақтаулы.
Бұл еңбектің жетіспеген жағын қазақ тарихын, мәдениетін, этнографиясы
мен фольклорын зерттеуші, атақты ориенталист Александр Ефимович Алекторов
(1861–1918) толықтырды.
Көп жылдар бойы әдебиетіміздің тарихы ойсыраған олқылықтарға ұшырады.
Заман өзгеріп, ақтаңдақ деп аталып кеткен сол олқылықтардың орны тола
бастады. Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев секілді
үздік ақын-жазушыларымыздың ортамызға қайта оралуы тұтас әдебиет өлкесі
көшіп келгендей әсер етті. Бұл жақсылық жаңалықтарға библиография түзудің
ілкі қадамы жасалды. Возвращенные имена атты қазақ және орыс тілдерінде
көрсеткіш жарық көрді.
Көркем әдебиет библиографиясы майталмандарының бірі Ә. Нарымбетовтың
1970 жылы жарық көрген Қазақ совет әдебиеті: әдебиеттану мен сынның
көрсеткіші (1917–1940), 1 - том; 1982 жылы шыққан Қазақ совет әдебиеті:
әдебиеттану, сын және өнердің библиографиялық көрсеткіші. (1941–1955), 2 -
том атты еңбектері әдебиет тарихын, теориясын зерттеуге өзіндік үлес
қосуда.
Жаңа кітаптар көп уақыт бойы Кітап жаршысы және Друг читателя атты
арнаулы газеттерде насихатталды.
Библиографиятанудың жалпы және жеке салаларының теориясы мен тарихын,
әдістемесін библиографиятану ғылымы талдап шешеді. Бұл іс, жоғарыда айтып
өткеніміздей, енді-енді қолға алынуда. Республикамызда библиография жолға
қойылды деуге әлі ерте. Біткен істен бітпегені көп. Соның бәріне бас-көз
болып, саланың толғақты мәселелерін дер кезінде шешу үшін, библиография
ғылымын жандандыра түсу керек. Библиографиялық құралды құрастырудың негізгі
кезеңдері: дайындық, негізгі (талдау және синтездеу), қорытынды
кезеңдерден.
Дайындық кезеңі - тақырыпты таңдау мен зерттеуді, негізгі жоспар
әзірлеуді, құралдың тақырыбы бойынша әдебиеттерді анықтауды қамтиды.
Болашақ құралдың тақырыбын белгілегенде және оны кітапхананың құрастыру
жұмысының жоспарына енгізгенде, библиографтар мынаны негізге алады:
біріншіден, тақырып ғылымның, мәдениеттің бірінші кезектегі міндеттеріне
сай келетін актуальды және қоғамдық маңызы бар болуға тиіс; екіншіден,
кітапхананың қызмет көрсететін ауданының экономикалық, мәдени дәрежесіне,
оқырмандар оның талап-тілегіне жауап берерліктей, қажеттеріне сай болуға
тиіс.
Мәселен, әмбебап ірі кітапханалар әдетте аукымды да кешенді тақырыптар
бойынша, үлкен саяси науқандарға, мерей той кезеңдеріне, ішкі және
халықаралық, өмірдің елеулі оқиғаларына байланысты мәселелер бойынша
библиографиялық құралдар, сондай - ақ бір немесе бірнеше кітапхананың қорын
(немесе оның белгілі бір бөлігін) бейнелейтін, каталог типтес құралдар
дайындалады.
Облыстық және өлкелік кітапханалар көбінесе өлкетану тақырыбы жөніндегі
құралдар құрастырады.
Арнаулы ғылыми және техникалық кітапханалар, ғылыми және техникалық
ақпарат ұйымдары өздері құрастыратын кұралдардың тақырыбын таңдағанда
қазіргі ғылымымыз бен өндірістік жетістіктеріміздің жаңалықтарын паш ететін
өзекті проблемаларына бағдар жасайды.
Қандай да болмасын тақырып таңдап алынғаннан, кейін, ол міндетті түрде
зерттеуді кажет етеді.
Библиографиялық жұмыстың тиімділігін арттыру – үлкен міндет. Оны
орындау үшін информатика, педагогика, психология, журналистика секілді
салалардын іс тәжірибесіне назар толастамауы тиіс
Басқару функцияларына: жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, есепке алу және
реттеп отыру жатады. Аталған функциялардың бәрі бір-бірімен өте тығыз
байланысты екенін ескерте кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау, есепке
алу бұл жүмысты ұйымдастыруды талап етеді, сол сияқты жоспарламайынша,
реттемейінше, есепке алмайынша және т.б. болмайынша, ұйымдастыру процесі де
мүмкін емес. Басқарудың түрлі деңгейлерінде бұл функциялардың толықтығы
түрліше болады. Мысалы, аталған функциялардың бәрі облыстық кітапханада да,
орталықтандырылған кітапханалар жүйесінде де библиографиялық қызметті
басқаруға пайдаланылады, алайда олардың бәрі біркелкі пайдаланыла бермеуі
мүмкін [10, 120].
Жоспарлау айқындаушы функция болып табылады. Қалған функциялардың бәрін
орындау жоспарлы тапсырмалармен белгіленетін қызмет нәтижелеріне жету
міндеттеріне бағындырылатынын айтудың өзі жеткілікті. Тақырыпты таңдап
алып, алдын ала зерттеген кезде, библиографиялық практикада қалыптасқан,
құралдар шығарудағы салаларға бөлуді еске ұстау қажет. Оларды шығару
жөнінде шешім қабылдаған кезде әмбебап және арнаулы кітапханалардың өзара
іс-қимылының ықтимал жолдарын ойластырған жөн.
Тақырып жеткілікті зерттеліп, біржола бекітілген кезде бұдан былайғы
жұмыстың бәрін реттеп отыратын негізгі құжат – құралдың проспектісі
жасалады. Проспект тақырыпты негіздеуді, құралдың жалпы бағыт-бағдарын
межелеуді оның негізгі қоғамдық мәні мен басты міндетін (тарихи, теориялық,
практикалық және т.б. жақтарын) ашып көрсетуді, сондай-ақ мақсаты мен
кандай окушыларға арналатындығының сипатын қамтиды. Соңғысы өте маңызды,
өйткені құралдың нақ кімдерге арналғандығы оны құрастырудың накты
ерекшеліктерін анықтайды. Құралдың қандай мақсатқа арналғандығы айқын және
сонымен бірге жеткілікті дәрежеде ауқымды (ғылыми-зерттеу жүмысына,
өздігінен білім алуға, насихатшылық қызметке, іскерлік мамандығын арттыруға
және т.т. көмектесетін) болуға тиіс.
Құрастыру жұмысынын басқа да көптеген проблемаларын шешу көбінесе
құралдың нысаналы мақсатының проспект-жоспарда қалай анықталғанына
байланысты болады. Нысаналы адрес барынша дәл және нақты көрсетілуге тиіс.
Жекелеген құрастырушылардың ғылымға және осы проблемамен айналысушылардың
бәріне бір мезгілде көмек көрсетуді мақсат ететін құрал әзірлеуге әрекет
жасауы қателескендік, өйткені мейлінше алуан түрлі міндеттерді шешу
библиографиялаудың көптеген тәсілдеріне әртүрлі көзқарасты талап етеді.
Негізгі міндет құралдық тақырыбына сай келетін әдебиет туралы
мәліметтерді мүмкіндігінше толық анықтау болып табылады. Бұл, – құжаттардың
мазмұнына терең талдау жасаудан бұрынғы бастапқы синтездеу операциясы. Оның
түпкі нәтижесі – бұдан кейін де зерттеу қажет болатын библиографиялық
жазбалардың жұмыс істеуге арналған картотекасын жасау.
Зерттеу тереңдігі жөнінен деректемелер шартты түрде негізгі және
қосымша деректемелер болып бөлінеді. Негізгі деректемелер барынша мұқият
және кең көлемде зерттелетін болса, ал қосымша деректемелер іріктеліп, ең
бастысы негізгі деректемелер бойынша алынған әдебиеттердің толық
анықталғанын бақылау мақсатымен зерттеледі.
Анықтау деректемелерін негізгі және қосымша деп бөлетін себебіміздің
сыры бар; қандай деректеменің негізгі деректеме етіп алынуына байланысты
олардың орындары ауысуы ықтимал. Мысалы, ретроспективтік салалық немесе
тақырыптық ғылыми-көмекші көрсеткішті құрастырғанда материалды аныктаудың
негізгі библиографиялық деректемесі мейлінше толық библиографиялық есеп
органдары ғана, яғни мемлекеттік библиографияның ағымдағы және жиынтық
басылымдары немесе салалық ғылыми хабарлама басылымдары – сигналдық
бюллетеньдер мен реферативтік журналдар болуы мүмкін. Ағымдағы
библиографиялық хабарлама деректемелерін, мерзімді баспа бетінен,
журналдардан рет-ретімен жиі қарап отыру керек, мұның өзі жаңа
материалдарды бірінші болып анықтауды қамтамасыз етеді.
Библиографиялық деректемелерді түгелдей немесе іріктеп қарап өтуге
болады. Түгелдей қарап шығу әдісі материалы формальды түрде орналасқан
деректерді (алфавиттік, топографиялық) зерттегенде қолданылады.
Материалдары жүйелі немесе атаулары бойынша орналасқан деректемелер іріктеп
зерттеледі.
Мұндағы басты нәрсе – тақырыпқа сәйкес және соған ұқсас бөлімдер мен
атау рубрикаларын дұрыс таңдап алу. Іріктеп қарау неғұрлым тиімді, өйткені
библиографтын, белгілі бір мазмұндағы материалдарға назар аударуына
мүмкіндік береді [11, 10].
Басқаша айтқанда, библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңі
дегеніміз белгілі бір құрал үшін іріктеп алынған құжаттардағы хабарларды
жинақтау жөніндегі операциялардың жиынтығы. Бұл осы құжаттар туралы
мәліметтердің мүмкіндігінше көп мөлшерін белгілі бір көлемге енгізу
мақсатымен жасалады.
Библиографиялаудың бұл шағын кезеңінің ерекшелігі мемлекеттік
стандарттарда, нұсқауларда және басқа да регламенттеуші құжаттарда баянды
етілген библиографиялау тәсілдерін құрастырушыға өзінің кәсіптік қабілетін,
білімін, барынша жоғары дәрежеде көрсетуге мүмкіндік береді.
Библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңінде библиографияланатын
әрбір құжатты егжей - тегжейлі зерттеу, оған жалпы библиографиялық талдау
жасау көзделеді.
Құжаттарды жалпы библиографиялық талдау барысында библиограф құжаттың
мазмұны және формасымен танысады – автордың идеялық позициясын, шығарманың
негізгі және қосарлас тақырыбын, оның логикалық құрылымын, әлеуметтік
(ғылыми, идеологиялық және мәдени) маңызын, типті, жанрлық және стильдік
ерекшеліктерін, қандай мақсат пен оқырманға арналғандығын, полиграфиялық
безендірілу сапасын айқындайды [4, 47].
Библиографиялық талдауға тартылатын деректемелердің құрамы құжат
тақырыбының күрделілігіне, құралдың типі мен мақсатына, деректемелердің
нақтылы болуына байланысты.
Құжатқа жалпы библиографиялық талдауды тез, терең және жан-жақты жасай
білу – библиографтың маңызды кәсіптік міндеті екенін есте сақтаған жөн.
Библиографиялық суреттеме ГОСТ 7.1–03 Құжаттың библиографиялық
суреттемесі. Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері деген нұсқауға
сәйкес орындалады.
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен міндеттері кітапхананың типі мен
оның аймақтық ерекшеліктеріне байланысты.
Библиографиялау – библиографиялық ақпарат әзірлеу процесі.
Библиографиялау әдебиетті комплектілеу, өңдеу және кітапханада оқырмандарға
қызмет көрсету процестеріне міндетті элемент ретінде еніп отырады [12,
13].
Тақырыпты қорытындыласам: библиографияның шығу тарихы,
библиогрофтардың библиография жайлы өз ойлары айтылған. Революцияға дейінгі
библиогроф, кітаптанушылардың тізімі берілген. Және библиографияның
құрылымы, материялдық жағынан бөлінуі, библиографиялық сипаттаманың жазылуы
жайлы маңызды белгілері бар.
Алғашқы қазақ библиографтарының еңбектері жайлы да жазылған. Мысалы:
Қазақтың тұңғыш библиогрофтарының бірі, абайтанушы ғалымдардың бірегейі,
Ұлы ақын жайлы көрсеткіш құрастырған: Нығымет Сәбитов Революцияға дейінгі
қазақ кітабының көрсеткішін жасаған. Ол көрсеткіш (1862-1917) жылдарды
қамтиды.
Библиографиялық құрал кітапханалардың ірілігіне де байланысты болып
келеді. Мәселен: облыстық ғылыми кітапханалардың библиографиялық құралы
ғылыми жағынан да, мазмұны жағынан да күрделірек болады. Библиографиялық
құралды қалай пайдалану жайлы да көрсетілген.
Себебі, көлемді мерейтойлар, оқырман конференциялары, іс шаралар т.б.
өткізіліп тұрады. Осындай жұмыстарды көрсететін библиографиялық құралдар да
жан жақты зерттеліп, құрастырылған болып келеді. Осы айтылған
библиографиялық құралдарды зерттейтін ғылым Библиографиятану деп аталады.
1.2 Библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін пайдаланып
құрастырудың ерекшеліктері
Библиографиялық ақпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі
библиографиялық құрал болып табылады. Библиографиялық құралдарды құрастыру
жөніндегі жұмыстың көлемі кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей
байланысты болады. Кітапхана неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі
де соғұрлым ауқымды және алуан түрлі болады.
Сондай көрсеткіштердің қатарына Өнер баспасынан 1990 жылы шыққан
Жұбан Молдағалиев, Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының 1990
жылы шығарған Нартай Бекежановтың туғанына 100 жыл толуына арналған
әдебиеттердің Сыр бұлбұлы атты методикалық ұсыныстық құралдарын, Шымкент
облыстык әмбебап ғылыми кітапханасы дайындаған Ә.А. Диваев – этнограф
(1997 ж.) атты библиографиялық анықтаманы қосуға болады.
Солтүстік Қазақстан облыстық Сәбит Мұқанов атындағы әмбебап ғылыми
кітапхананық анықтама-библиография бөлімі Туған жердің таланттары деген
атпен библиографиялық көрсеткіш (1995 ж.) шығарды.
Библиографиялық көрсеткіште Мүтәліп Қанғожиннің, Бақыт Мұстафиннің және
Владимир Шестериковтің еңбектері қамтылған. Алғашқы екеуінің
библиографиялық көрсеткіші қазақ тілінде, ал соңғысының көрсеткіші орыс
және қазақ тілдерінде жарыққа шыққанын атап өткен жөн. Бұл көрсеткішті
ғылыми кітапхананың бас библиографы В. Петрова мен жетекші библиографы М.
Әшімова құрастырған.
Библиографтар библиографиялық құралдар жасау процестерін әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету мәселелеріне үнемі баса назар аударып отыруға тиіс.
Библиограф ең алдымен кез келген библиографиялық құралды құрастырған кезде
қажет болатын жалпы библиографиялау әдістерін ескеруі жөн. Бұл жалпы
әдістеме жасалатын библиографиялық құралдың мейлінше маңызды белгілерін
ашып көрсетіп, оларды іс жүзінде жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Құрастырушылық библиографиялық қызметті ұйымдастырудың жалпы
проблемаларына оны қаржыландыру жайы және білікті мамандармен қамтамасыз
ету мәселелері жатады. Библиографтың еңбектеніп, ізденуіне біршама уақыт
кетеді. Сондықтанда көлемді, ғылыми ақпараттық библиографиялық жұмысты
жасау үшін, мынадай қажеттіліктер туындайды: библиографқа – жетекші, ал
басқа бөлімдердің қызметкерлеріне қосалқы рөл беріледі, библиографиялық
бөлімнің қызметкерлері консультациялық-редакциялық рөл атқарады.
Нақ сол проблеманың тағы бір маңызды жағы – библиографиялық құралдарды
құрастыруға мамандар тарту қажеттігі. Өйткені қазіргі кітапхана
қызметкерлерінің көпшілігі жоғары білімді болса да, ғылымның барлық
салаларында бірдей еркін, жетік келмейді. Міне сондайда сол саланың
маманына жүгіну абзал. Барлық библиографияланатын құжаттардың маңызын
тиісті саланың маманы ғана біліктілікпен бағалай алады. Библиографиялық
құралдарды құрастыруға мамандар тартудың екі жолы бар. Біріншісінде,
ғалымдарды, жоғары оқу орындарының оқытушыларын, өнер қайраткерлерін,
жазушыларды кеңесші, рецензент, алғысөздер мен кіріспе мақалалардың
авторлары ретінде қатыстыру көзделеді. Мұның өзі белгілі бір пайда,
келтіретін кең таралған әдіс.
Әрине, бұл жағдайда маман адамның қолқабысы, көмегі аз, аракідік
тиеді. Дайын, жинақталып құрастырылып болған мұндай еңбекке, әдетте, маман
танысып қана шығуға шамасы келмесе, әнебір өз тарапынан түзету енгізе
алмайды. Сондықтан библиографтардың мамандармен қоян-қолтық бірлесе жұмыс
істеуі жөн, осы екінші жол жемісті; әсіресе мамандар жасалып жатқан
құралдардың авторы, немесе косымша автор болса, ал библиограф жұмыстың
жетекшісі және библиографиялық редактор міндетін атқарса тіптен құба-құп.
Библиографиялаудың жоғарыда қарастырылған талдау жасау нәтижесі
библиографиялық құралдың негізгі элементі. Сондықтан библиографиялық
жазбаларды құрастыру, библиографиялық талдау кезеңінен синтездік кезеңіне
көшу операциясын құрады. Құрастырылатын құралдың мақсат етіп қойылған
белгілеріне, ерекшеліктеріне байланысты библиографиялық жазбаның құрылымы
өзгеріп отыруы мүмкін. Тиісті құжаттың библиографиялық сипаттамасымен қосып
алғанда аннотациялардың бұрын келтірілген үлгілері қолданылып жүрген
библиографиялық жазбалардың типтік мысалы болып табылады [11, 15].
Библиографиялық жазбаны дұрыс жазудың зор маңызы бар. Оның барлық
элементтері (библиографиялық сипаттама, аннотация немесе реферат, топтау
индекстері және басқалар) жаңа жолдан жазылады. Басылып шыққан
көрсеткіштерде жазбалардың жақсы көрінуі үшін сипаттау тексті мен
аннотацияны әр түрлі шрифтермен терген жөн. Жазбалардыц өздері бір-бірінен
ашық жер қалдырылып бөлінеді.
Синтездік шағын кезеңде анықталып, зерттелген құжаттарды іріктеп алу
мен библиографиялық жазбаларды топтау жүзеге асырылады.
Библиографиялаудың синтездік кезеңінің басты міндеті – осының алдындағы
барлық талдау операцияларының нәтижелерін етене біріктіру және қандай накты
мақсатқа, қандай оқырманға арналғандығына сәйкес тұтас библиографиялық
туынды ретінде құралдың құрылымын қалыптастыру [11, 14].
Құжаттарды көшіретін автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелері
библиографиялық хабарламаны бір рет өңдеуді, енгізуді және көп рет алу мен
пайдалануды қамтамасыз етеді. Олар бірқатар әмбебап және салалық
кітапханалар мен ғылыми-техникалық хабарлама органдарында ойдағыдай жұмыс
істеуде. Теориялық зерттеулер мен практикалық қызметтің көрсетіп
отырғанындай, библиографиялаудың жекелеген процестерін формаға түсіру,
электронды - есептеу машиналарын пайдалануға және сол арқылы алуан түрлі
ағымдағы, ретроспективтік библиографиялық көрсеткіштерді әзірлеу ісін
едәуір жеңілдету мен тездетуге мүмкіндік береді. Аннотациялар мен
рефераттарды құрастыру, әдебиетті іріктеу, көмекші көрсеткіштерді (оның
ішінде атау көрсеткіштерін) әзірлеу, құралдарды техникалық-библиографиялық
редакциялау мен корректурасы, оларды көбейту, кумуляциялар жасау сияқты
операцияларды толық немесе ішінара автоматтандыруға болады.
Сонымен бірге электрондық - есептеу машинасын қолдану библиографтан
библиографиялаудың мейлінше әртүрлі кезеңдеріндегі жұмыстың дәстүрлі емес
ерекше тәсілдері мен формаларын қолдануды, техниканы меңгеруді,
әзірлеушілердің, операторлардың және библиогафтардың тығыз байланыс жасауын
талап етеді. Электрондық-есептеу машинасының көмегімен библиографиялау үшін
машинаға түсірер алдындағы форматты жасау керек.
Форматтың құрылымы оған енгізілетін иерархиялық жолмен тәртіпке
келтірілген жерлерден: бақылау, функционалдық, библиографиялық деректерден,
құжаттың табиғи және формаға келтірілген тілдегі мазмұны туралы
деректерден, резервтегі орындардан құралады. Орындар үш белгілі цифр
кодтары болып табылатын таңбалармен белгіленеді.
Бұл кезеңде библиографтар форматтың үш бөлікке белінген жұмыс
парақтарын толтырады. Парақтың жоғарғы жағына бақылау жолдары
орналастырады. Олардың ұзындығы тұрақты болады және электрондық-есептеу
машинасының көмегімен библиографиялық жазбалардың массивін басқаруға
арңалған. Орталық бөлігі функционалдық орыннан, библиографиялық деректер
орнынан және құжаттың мазмұны туралы деректер орнынан тұрады. Парақтың
төменгі бөлігіне қызмет белгілері: жазбаның жасалған, редакцияланған күні
мен перфорация, құрастырушылардың, редакторлар мен операторлардың қолы
енгізіледі.
Жұмыс парақтарында бар хабарларды электрондық-есептеу машиналарына
әртүрлі әдістермен – перфокарталармен, перфоленгалармен, магнитті
таспалармен немесе дискілермен, телетайп клавиатурасымен немесе
видеотерминалдың экранымен енгізуге болады. Оперативтілігі, сенімділігі
үнемділігі тұрғысынан алғанда олардың әрқайсысының белгілі бір
артықшылықтары бар.
Библиографиялык құралдарды автоматтандыру құралдарының көмегімен
әзірлеудің келесі – орталық кезеңі электрондық-есептеу машиналары жұмысының
алгоритммен бағдарламасын әзірлеу болып табылады. Мұндай бағдарлама түпкі
деректерден шығарылатын операциялардың мазмұнын, сипатын және ретін
машинаға түсінікті тілде суреттеуді қамтиды.
Жұмыстың ізделетін нәтижесі де бағдарламаланады. Бағдарламада
материалды сұрыптау, оны тәртіпке келтіру, негізгі тексті, көмекші
көрсеткіштерді және т.б. әзірлеу көзделеді. Машинаның зердесінде белгілі
бір қисынды байланыстар біріктірген хабарлар жинақтала береді. Мұндай
хабарлар деректердің базалары деп аталады [12, 67].
Шығарылған кезде түсетін команда бойынша өзгеретін деректер базасы
макетті форматқа конверсияланады. Содан соң электрондық-есептеу машинасы
болашак басылымды магнитті таспаға қалыптастырады, сөйтіп жолдарды есептеп,
шығарып тастайды, сөздерді тасымалдап, беттердің версткасын жасайды және
т.т. істейді, машинамен барлық жасалған жұмысты жүйелі орналастырып макетін
де жасап шығарады. Макет мұқият оқылады, мамандандырылған редакцияның
қызметкерлері қажетті түзетулер енгізеді. Алынған нәтижелер қайтадан
электрондық-есептеу машинасына салынады. Машина әмір етілген түзетуді
текстке енгізіп, жөндеп және жаңа материалды басады. Қорытынды материалдар
тұтынушыларға магнитті таспа күйінде жіберіледі, олардан да магнитті
таспаға жазылып жауап келеді немесе фототүпнұсқасы жасалып баспаханаға
көбейтіп басып шығару үшін жіберіледі.
Түпкі хабарламаны өңдеудің машинаға салар алдындағы кезеңі ең күрделі,
ұзақ уақыт алатын кезең екенін жұмыс тәжірибесі көрсетіп отыр. Экономикалық
тұрғыдан алғанда ол құралдарды дәстүрлі қолмен жасаған кезде орындалатын
тиісті процестер мен операциялармен салыстырғанда ұтылысымыз алғашқы кезде
сезіледі.
Ал, кейінгі электрондық-есептеу машинасында сақтаулы хабарламаны өңдеу
мен алу барысында уақыт жағынан ұту, сондай-ақ басылымдарды көбейтудің
прогресшіл формалары мен әдістерін қолдану мүмкіндігі молайып, кейінгі
кезеңдерінде экономикалық тиімділікке қол жетеді. Бұл хабарламаның
анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету, тұтынушыларға жеке және топтап
хабарлама беру, басылған карточкалар шығару, жиынтық-каталогтар әзірлеу,
статистикалық деректер алу және т.б. үшін машинаның пайдасы зор.
Технология құрастырушы-библиографқа жаңадан көтеріңкі талаптар қояды.
Ол осы жүйеде пайдаланылатын хабарлама-іздестіру тілін білуге, хабарламаны
автомат арқылы өңдеу үшін тән болатын жұмыс операцияларын (мысалы,
әдебиетті әртүрлі әдістермен – рубрикатордың саралау коды, дескрипторлар
және түйінді сөздер бойынша индекстеу) меңгеруге тиіс. Белгілі бір
психологиялық қиындыктар да туындайды.
Алайда, практикалық тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, библиографтың
жаңа жағдайларға үйренісуі көп жағдайларда қалыпты өтеді. Мұның себебі
мынадай: автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелеріндегі талдама,
әдетте, библиографтың барлық жобалау сатыларына – концептуалдық, техникалық
және жұмыс сатыларына белсене қатысуымен жүзеге асырылады. Оның үстіне
жүйелер біртіндеп енгізіледі, сөйтіп библиографтар техникаға да, жұмыстың
жаңа жағдайларына да бейнебір дағдыланатын тәрізді.
Бүгінгі таңда автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелері
негізінен ағымдағы (әмбебап, салалық, тақырыптық) көрсеткіштерді әзірлеу
мен шығару кезінде қолданылады. Оларға қойылатын тұрақтылық, оперативтілік
және хабарламаны толық беру талаптары автоматтандыру құралдарының көмегімен
ойдағыдай атқарылуда.
1.3 Хабарламаны іріктеп тарату режимінде сараланған хабарлама беру
Егер кітапханалардың сан ғасырларға созылған тарихын еске алсақ, онда
библиографиялық қызмет көрсету ісіне, оның атауына күні бүгін көп уақыт
болған жоқ. Ал, қазіргі кезде бұл түрлі типтегі кітапханалар жұмысының аса
маңызды бір бөліміне айналып отыр.
Кітапхана жұмысының көптеген көрсеткіштері, соның ішінде оның қорларын
тиімді пайдалану библиографиялық қызмет көрсетудің жай-күйіне байланысты.
Библиографиялық қызмет көрсетудің сипаты, оның мазмұны мен ауқымы
кітапхананың типіне және оның атқаратын міндеттеріне байланысты болады,
яғни әрбір кітапхананың ерекшеліктеріне сәйкес нақтыланады.
Мәселен, Қазақстан республикасының Мәдениет жөніндегі мемлекеттік
комитеті жүйесіне қарасты әмбебап кітапханалар үшін олар көрсететін
библиографиялық қызметтің сипатын анықтайтын басты факторларға ең алдымен
аймақтық мәдени-экономикалық бағдар-бағыты, қызмет көрсетілетін
территорияда басқа жүйелер мен ведомстволарға қарасты кітапханалардың,
сондай-ақ ғылыми-техникалық хабарлама ұжымдарының болуы, оқырмандар
контингенті жатады.
Библиографиялық қызмет көрсету екі түрге (немесе режимге) –
библиографиялық хабарлама беру мен анықтамалық-библиографиялық қызмет
көрсету боп бөлінеді. ГОСТ 7.0–03 бойынша библиографиялық хабарлама беру
ұзақ уақыт қолданылатын сауалдарға сәйкес және (немесе) ондай сауалдарсыз
библиографиялық хабарламамен үнемі қамтамасыз етіп отыру деп анықталған.
Жаңа құжаттар туралы библиографиялық хабарламаны үздіксіз беріп отыру
міндетті түрде көзделетін библиографиялық хабарлама беруден айырмашылығы
сол – анықтамалық-библиографиялық кызмет көрсету бір жолғы сауал ұғымымен
байланысты.
Шартты түрде алғанда библиографиялық хабарлама беруді кітапхананық
белсенді режимде, ал анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуді енжар
режимде жұмыс істеуі деп бағалауға болады.
Әртүрлі типтегі кітапханаларда қызмет көрсетудің аталған түрлерінің
арақатынасы бірдей болмайды [13, 27].
Қазіргі жағдайларда кітапханалар қызметінін, барлық бағыттары бойынша,
соның ішінде библиографиялық қызмет көрсету бойынша да әмбебап ғылыми
кітапханалардың үйлестіруші аймақтық орталықтар ретіндегі рөлі едәуір
күшейді. Кітапхана ісі туралы ережеде (2003) оларға бұл функция заң
жүзінде бекітіліп берілген.
Библиографиялық хабарлама беру көбінесе арнаулы (ғылыми, ғылыми-
техникалық) кітапханаларға тән. Тұтынушылардың бір жолғы сауалдарына
қайтарылатын жауаптар көлемі аз, өйткені библиографиялық қамтамасыз ету
көбінесе ескерту (алдын алу) сипатында болады.
Библиографиялық хабарлама беруді: сараланған (жеке, топтық) және
сараланбаған (жаппай) түрлеріне бөлуге болады.
Саралаудың негізіне кітапхананың қалыптасқан жұмыс тәжірибесіне сай
келетін сан белгісі алынған. Жеке библиографиялық хабарлама беру нақты
тұтынушыға оның қажеттерін ескере отырып хабарлама беруді, ал топтық
библиографиялық хабарлама беру хабарламаны тұтынушылардың қайсыбір
белгілері бойынша бөлінетін және мазмұны жағынан хабарламалық қажеттері
жақын белгілі бір топтарына хабарлама беруді көздейді. Екінің бірінде
оларды бір кәсіптік топта болу немесе әртүрлі кәсіп мамандары атқаратын
ортақ тапсырма (мысалы, ғылыми-зерттеу жұмыстары, қайсыбір объектіні
жобалау және т.б.) біріктіреді.
Жаппай библиографиялық қызмет көрсету тұтынушылардың белгілі бір тобына
бағдарланбаған және олардың хабарламалық қажеттерін ескермейді.
Қазіргі уақытта кітапханалардың әр алуан типтерінде сараланған
библиографиялық хабарлама, әсіресе жеке хабарлама беруге мейлінше тиімді
деп зор көңіл бөлінуде. Оның ғылыми-техникалық кітапханаларда басым
дамытылуын бұл кітапханалардың ғылыми-техникалық ұжымдармен тығыз және
тікелей байланысты.
Сондай - ақ осы себепті олар шешетін нақты міндеттерді хабарламамен
қамтамасыз ету қажеттігімен түсіндіруге болады. Хабарламаны тұтынушылар
құрамының біршама тұрақты, олар жасайтын кәсіптік хабарлама сауалдар
тақырыбының біртектес және айқын болуы ғылыми-техникалық және басқа да
арнаулы кітапханаларда сараланған библиографиялық хабарлама берудің дамуына
қолайлы жағдай жасады.
Сараланған библиографиялық хабарлама берудің одан әрі жетілдірілуі
елімізде Мемлекеттік ғылыми-техникалық хабарлама жүйесінің құрылуы мен
библиографиялық процестерге механикаландыру және автоматтандыру
құралдарының енгізілуіне байланысты.
Алайда бүгінде кітапханаларда дәстүрлі әдіспен жүзеге асырылатын
библиографиялық хабарлама беру әлі де кең таралған. Хабарламаны бұлайша
берудің методикасы мен технологиясын жақсы білу кітапханалар
қызметкерлерінің кейіннен автоматтандырылған режимде саралап хабарлама
беруге көшуіне мүмкіндік туғызады.
Саралап қызмет көрсетуге жекелеген маман да, сол сияқты хабарламаны
кажет етуі тақырып ортақтығымен сипатталатын бір топ адамдар да абонент
бола алады. Тиісінше жекелеп және топтап кызмет көрсетіледі.
Саралап қызмет көрсету өте тиімді, бірақ еңбекті өте көп қажет етеді,
мұның өзі кітапхананың хабарлама қызметін хабарламаны тұтынушылардың бәріне
бірдей таратуға мүмкіндік бермейді.
Сондықтан сараланған библиографиялық хабарлама беруді ұйымдастыруда
қызмет көрсетілетін мамандар тобың анықтау айқындаушы кезең болып табылады.
Кітапхананың хабарлама қызметі ең алдымен кеңес қызметкерлеріне,
кәсіпорындар мен мекемелердің басшыларына, ғалымдар мен жетекші мамандарға,
өндіріс жаңашылдары мен озаттарына көрсетілуге тиіс.
Жеке-дара және топтық абоненттердің саны мен олардың құрамын кітапхана
жергілікті жағдайлар мен өзінің мүмкіндіктерін ескере отырып анықтайды.
Мысалы, әмбебап ғылыми кітапханаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4 - 6 бет
1 - БӨЛІМ КІТАПХАНА ІСІНДЕГІ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ: ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 30 бет
1.1 Библиография тарихы. Библиографиялық құралдардарға
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 - 16 бет
1.2 Библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін пайдаланып
құрастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16 - 20 бет
1.3 Жаппай библиографиялық хабарлама
беру ... ... ... ... ... ... ... ..2 0 – 30 бет
2 - БӨЛІМ анықтамалық - библиографиялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру
мен әдістемесі ... ... ... ... ...31 – 46 бет
2.1 Тақырыптық анықтамаларды орындау әдістемесі ... ... ... ... ... 31 –
39 бет
2.2 Ұсыныстық библиограафиялық құралдарды кітапханамен жұмыс істегенде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39 – 43 бет
2.3 Ұсыныстық құралдардың
топталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43 – 46 бет
3 - БӨЛІМ БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ БІЛІМДІ НАСИХАТТАУДЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
– 72 бет
3.1 Өлкетану
библиографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
- 57 бет
3.2 Библиографиялық жұмысты
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...57 - 65 бет
3.3 Кітапханалардың библиографиялық жұмысының есебі және есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65 - 72 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...73 - 76 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .77 - 78
бет
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Библиография – қоғамға үнемі
кітапханатанушы ресурстардың көлемін ұлғайтуға көмектеседі. Және
оқырмандарға ақпаратты барынша көп қолдануына библиографиялық қызметтің
рөлі зор. Библиографиялауды жүргізудің ғылыми және практикалық
тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.
Менің дипломдық жұмысым кітапханада библиография ісін жүргізуді,
ұйымдастыру мен оның әдістемесі жайлы. Кітапхананың анықтамалық -
библиографиялық аппарат қызметінің ерекшеліктері, оқырмандарға
библиографиялық қызмет көрсету барысында кітапхана қызметкерлерінің
күнделікті практикалық жұмыстарына қажетті мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кітапханалардың ғылыми-
ақпараттық, мәдени-ағарту және тәрбие мекемелері ретіндегі бет-бейнесін
библиография істері едәуір дәрежеде айқындайды. Кітапханалардағы
библиографиялық кызметтің негізгі бағыттары: анықтамалық-библиографиялық
аппарат жасау; мазмұны мен мақсаты әр түрлі библиографиялық материалдар
құрастыру.
Кітапхананың библиографиялық қызметі – мол тәжірибені меңгеру және
сақтау амалдары болып табылады. Осының негізінде ол бүгінгіні қайта құру,
алға жылжудың нақтылы бағытын саралауға көмектеседі.
Библиография алдында бүгінгі таңда оның теориясы мен тәсілдерін
қарастырудың зор мәні бар. Біздің елімізде библиографиялық қызмет жүйесінің
ұйымдастырушылық және методологиялық орнын айқындау мәселесінің негізі бар.
Сондықтан да қазақстандық баспа өнімдері жөнінде ақпараттық мағлұмат беріп,
оларды жүйелі насихаттау керек. Түйіндей келгенде барлық жұмыстың ара
қатынасын анықтаудың шешуші маңызы бар. Бұл оның өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Библиографияның зерттеу функциясын
жүзеге асыру библиографияның теориясы мен практикасын дамытумен ғана
байланысты емес. Сонымен қатар, кітапханадағы ақпараттық библиографиялық
қызметтің дамуына да үлесі бар.
Диплом жұмысының теориялық тұжырамдамасы. Библиографиялық қызмет –
библиографиялық тәсілдерді қолдану және жинақталған библиография негізінде
жаңа ғылыми білім алу жүйесі. Қазіргі библиографиялық қызмет көрсетудің
әдістемелік технологиялық даму барысында жүзеге асырылып жатыр. Және
библиографиялық қызметтер әртүрлі саланың дамуына үлес қосуда.
Зерттеу нысаны (объектісі) – кітапханадағы библиографиялық
қызметінің жұмысын ұйымдастыру және оның әдістемесі.
Библиографиялық қызметтің ұйымдастырылуы мен әдістемесі мәселелерін зерттеу
кезінде библиографияның зерттеу қызметі мен оны жүзеге асыру мүмкіндіктері
зерттеу жұмысының пәні (предметі) болып табылады. Сондай -ақ,
библиографиялық қызмет көрсетуді пайдалану және оның амал тәсілі мен
қалыптасу технологиясын, әдістемесін зерделеу, сонымен бірге қазақстандық
библиография жүйесінде жалпы библиографиятанудың теориялық негіздегі орнын
айқындау.
Зерттеу жұмысының мақсаты – кітапханадағы библиографиялық жұмысты
ұйымдастыру және оның әдістемесінің негізгі принциптерін теориялық жағынан
дәлелдеу; библиография жүйесіне енетін көптеген түрлерінің өзара қатынас
принциптерін қарастыру, сөйтіп осы негізде библиографиялық қызметті
оңтайландыру жолдарын талдау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізі: Кітапханадағы
библиографиялық жұмыс: ұйымдастыру және әдістеме проблемаларға қатысты: С.
Ахметова, М. Ақшалова, Н.А. Рубакин, В.Г. Анастасевичтің және т.б.
библиографтану және кітапханатануға қатысты ғылыми еңбектерін жатқызуға
болады.
Зерттеу жұмысының әдіс - тәсілдері. Кітапхана ісіндегі
библиографиялық қызметті зерттеу барысында терминологиялық сараптау,
құжаттарды зерттеу, ғылыми бағамдау, салыстырмалы, жүйелі, проблемалық,
нақты талдау принциптері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Библиографиялық қызметті
ұйымдастыру және әдістеме ісінде жаңа заманға сай дамып келе жатыр. Менің
ойымша: Шет елдердің библиографиялық жұмысымен танысып, қазіргі уақытта
заманауй үлгіге көшіп келе жатқанымыз бәрімізге айқын. Ғалым, зерттеуші,
библиографтардың, кітапханалардың жұмыстарының алға жылжуы осының бәрі
ақпараттық библиографиялық қызмет көрсетудің арқасында деп ойлаймын.
Диплом жұмысының теориялық маңыздылығы.
1. Кітапхана ісіндегі библиографиялық жұмыстың ұйымдастырылуын және оның
әдістемелік жүйесін теориялық жағынан негіздеу болып табылады.
Кітапханадағы библиографиялық ақпараттық жұмыстың сапасы мен кең жүйеде
қолданылуына оқырмандардың қызығушылығының артуында.
2. Библиографиялық қызмет заманауи библиографияның дәстүрлі нысанына
қарсылық көрсетпейтін – құжат – тұтынушы жүйесіне тәуелді. Себебі оны
іске асыру барысында тұтынушы оқырман алғашқы құжаттар легіндегі іздеген
ақпаратты алады.
3. Библиографиялық зерттеулерді жүргізу барысында қолданылған ғылыми әдіс
- тәсілдер мен ғылыми білім библиографиялық қызметтің жүйелі түрде
атқарылуында.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Кітапхана ісіндегі бибилиографиялық
жұмыстың ұйымдастырылуын және оның әдістемелік жүйесін дамыту мәселелерін,
базалық қызметін атқарады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Библиографияның дамуы оған
жататын зерттеу функциясының өзектіленуіне алып келді. Ұзақ уақыт бойы ол
беймәлім жағдайда қалып келді. Библиографияның зерттеу мүмкіндіктерінің
мерзімді танылу-танылмауы экономика, ғылым мен техниканың дамуының
жоғарылауы-төмендеуі циклімен байланысады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей жіктелген үш
бөлімнен, тоғыз бөлімшеден, қорытындыдан тұрады. Зерттеу соңында
әдебиеттерге сілтеме көрсетіліп, пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
I-БӨЛІМ КІТАПХАНА БИБЛИОГРАФИЯСЫ МЕН БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Библиография тарихы. Библиографиялық құралдардарға шолу
Кітап, жалпы баспа өнімдері күн сайын, сағат сайын тау-тау боп өсіп
отырады. Оның қазіргі көлемін ұшы-қиырсыз мұхитқа ғана тенеуге болар еді.
Осы мұхитты жазу, оның айдынынан, шыңырау, қоймаларынан керегінді іздеп
тауып алу оңайға түспейді. Ол үшін библиография секілді адастырмайтын
құбылнама керек. Бұл – жарық көрген жазба және баспа дүниесінің бірін
қалдырмай мұқият тіркеп, хабардар ететін бірден-бір құрал.
Библиографиясыз ғылым тұл. Библиография, – белгілі кітаптанушы Н.А.
Рубакиннің сипаттамасы бойынша, – ғылыми жұмыстың, жалпы мәдени қызмет
атаулының күретамыры. Орыстың ең мәдениетті ақыны саналған, қазақтың ұлттық
ақыны Мағжан Жұмабаевтың ұстаздарының бірі Валерий Брюсов библиографияны
роман оқығандай рахаттанып оқимын дейді екен.
Библиография баспа шығармасы мен оқырман арасындағы дәнекер іспетті.
Адамдардың ой өрісінің кеңеюіне, рухани баюына жол сілтейді.
Библиография biblion (кітап), grappo (жазамын) деген грек
сөздерінен алынған. Бұрынғы кезде, баспа кітаптар дүниеге келмеген шақта
библиограф деп қолжазба кітапты көбейтіп көшіретіндерді атайды екен. Кітап
тарихы, жалпы кітап туралы ғылым библиография деп аталған.
Опыт русской библиографии (1813–1821) кітабының авторы В.С. Сопиков
барша адамзат білімдерінің бәрінен де өрісі кең ғылым – библиография, –
деп жазған [3, 147].
Библиография терминінің бүгінгі мағынасын ала бастауы XIX ғасырдың
екінші жартысынан бері карай. Библиограф деп енді жарияланған шығармалар
туралы мәлімет жинаушыларды, әдебиет тізімдері мен көрсеткіштерін
құрастырушыларды атай бастаған. Кітаптанушы ғалымдар енді библиографиялық
кітаптану білімінің (библиографиятану) жүйесін, өзара іштей тығыз
байланысты кітаптану пәндерінің шекараларын анықтауға кірісті. Ғалымдар
Библиография дегеніміз не? деген сұраққа жауап іздеді.
Революцияға дейінгі ғалым-библиографтар әдебиет тізімдерін ерінбей-
жалыкпай тірнектеп жинайтын кажырлы еңбектері үшін үлкен қадір-құрметке ие
болған. Көздерінін майын тауысып, инемен құдық қазғаңдай енбек
сіңіргендерден кітаптану тарихында Сопиков Василий Степанович., Лисовский
Александр Николаевич, Мезьер Августа Владимировна, Рубакин Николай
Александрович, т.б. есімдері айрықша сүйіспеншілікпен аталады. Сондай
даңқты библиографтардың бірі жөнінде академик-жазушы Ғабит Мүсірепов Қазақ
халқы А.Е. Алекторовқа үлкен қарыздар деген (Қазақ әдебиеті, 1977, 17
наурыз) мақала жазған.
Сөйтіп библиография термині кітап сипаттамасы (книгоописание) деп
өз мағынасына ие болды.
Енді библиографияға қандай материалдар қатысты?
Баспасөз шығармалары жарық көрісімен кітапханаларға, библиографиялық
арнайы мекеме – кітап палатасына белгіленген дана мөлшерінде жіберіліп
отырады. Ондай кітаптар бақылау данасы (контрольный экземпляр) деп аталады.
Бұлар тиісті орынға келіп түскен соң тіркеуден өтеді. Оқушылардың типіне
қарай топталады. Топтауда басылым түрлері (кітап, газет) бөлек-бөлек
сұрыпталады. Авторлар немесе атаулар алфавиті бойынша түзілетін жүйе және
бар. Сипаттамада автор фамилиясы, шығарма аталымы және түпаталымы, басылым
жүзеге асырылған елді мекен, шығу мерзімі, баспа аты, көлемі көрсетіледі.
Библиографиялық ақпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі библиографиялық
құрал болып табылады. Библиографиялық құралдар алуан түрлі болады. Олар:
библиографиялық басылым (мерзімді емес, сериялы, мерзімді, жалғастырыла
беретін басылымдар); библиографиялық картотека, каталог. Библиографиялық
құрал баспахана әдісімен, қолжазба түрінде шығарылуы мүмкін.
Библиографиялық құралдарды құрастыру жөніндегі жұмыстың көлемі
кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей байланысты болады. Кітапхана
неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі де соғұрлым ауқымды және
алуан түрлі болмақ. Библиографиялық құралдың тағы бір түрі: Аннотация,
реферат.
Аннотация – Белгілі бір баспадан шыққан басылымның алғашқы беттерінде
берілген сол басылым жайлы берілген қысқаша ақпарат.
Аннотациянын, сипаты, мазмұны, көлемі әзірленіп жатқан құралдың түріне,
оқырмандық және нысаналы мақсатына, құрылымына, аннотация жасалатын
құжаттың тақырыбына, сондай-ақ құрастырушылардың біліктілігіне байланысты
болады [5, 157].
Аннотациялардың неғүрлым жалпы әдістемелік саралануы басты-басты екі
белгісі бойынша, аннотацияланатын құжаттың функционалдық мақсаты мен
сипатталу әдісі бойынша жүзеге асырылады.
Функционалдық мақсаты бойынша аннотациялар анықтамалық және ұсыныстық
аннотациялар болып бөлінеді.
Анықтамалық аннотация - шығарманың көмескі тақырыбын анықтайды және
(немесе) анықтамалық мақсатымен автор туралы, библиографиялық суреттеуде
жоқ басқа да ерекшеліктері туралы қосымша (көбінесе фактілі) мәліметтерді
хабарлайды.
Құралды жазудың синтездік кезеңі негізгі 3 операциядан: әдебиет іріктеп
алу, библиографиялық жазбаларды топтау, көмекші көрсеткіштер құрастырудан
тұрады.
Іріктеп алу – библиографиялаудың аса маңызды процесі. ГОСТ 7.0–84
бойынша, библиографиялық іріктеп алу – бұл библиографияланатын құжаттарды
белгіленген сапалық өлшемдерге сәйкес іріктеп алу [7, 43].
Библиографиялаудын ерекше кезеңі болып табылатын материалды іріктеп алу
белгілі бір дәрежеде библиографиялық құралдардың басым көпшілігіне тән.
Іріктеп алу мүлде жасалмайтын құралдарды атап шығуға болады (белгілі бір
адамның тірі кезінде басылған барлық шығармаларының көрсеткіштері, белгілі
бір жер – қала, аудан, облыс және басқа да аймақта жарық көрген баспасөз
туындыларының көрсеткіштері). Бұл жерде жиналған матерналдың бәрін толық
қамтып, елеп-екшеп жазу керек. Әйтсе де жасалған жұмыста ой, мақсаттың,
накты болу жағын да ескеру жөн.
Библиографиялық оқулыққа керекті құжаттарды іріктеп алу ісінің өзін
басты белгілері бойынша шектеулі (формальды, мазмұнды) және сапалық деп
белуге болады. Шектеулі іріктеу дегенге іздестіру, сұрастыру арқылы жинау,
ал сапалық іріктеуге – библиографиялық ақпаратқа сүйіне отырып бағалау
жатады.
Шектеулі іріктеу. Шектеулі іріктеу екі түрлі: формальды және мазмұнды
деп аталады.
Сапалық іріктеу. Сапалық іріктеу – өте күрделі жүйе. Библиограф
құралдың тақырыбы мен қолда бар әдебиетті жақсы біліп, сонымен катар
тақырыбы бойынша салыстырмалы талдау жасай білуі керек.
Мазмұны жағынан топтаудың формальды топтаудан айырмашылығы – ол
библиографиялық суреттемелерге ғана негізделмейді, өйткені оларға
енгізілген құжаттар туралы деректер екінің бірінде олардың тақырыбын аша
бермейді. Мұнда библиографтың тікелей құжаттардың текстіне немесе
аннотацняларға (рефераттарға) жүгінуі қажет.
Мазмұнына қарай топтау - жүйелі, тақырыптық және пәндік болуы мүмкін.
Жүйелі орналастыру қайсы бір дайын әмбебап немесе салалық саралау
схемасын пайдалануды көздейді. Бір схема бойынша құрылған әртүрлі
құралдарда материалды топтау, әдетте, (бірдей атаулар пайдаланылады және
бөлімдерінің реті де) бірдей болады.
Тақырып бойынша топтаудың ерекшелігі – ішкі құрылымы онша қатаң
сақталмайды. Бұл орайда жалпы бөліну саны, олардың реті, атаулардың
тұжырымдалуы тақырыбы жөнінен ұқсас немесе бірдей көрсеткіштерде екінің
бірінде әртүрлі болып шығуы мүмкін.
Пәндік жағынан топтағанда библиографиялық жазбалар басылып шыққан
тақырыбы жөнінен шығармалардың негізгі мазмұнын бейнелейтін айдарларда
біріктіріледі.
Пәндік жағынан орналастыру хабарламаны оқырманның нақты, біршама
мәселелер жөніндегі қажетті құжаттарды тез табуына мүмкіндік береді. Алайда
өзінің мазмұны жағынан көп пәнді, басылып шыққан шығармаларды әр түрлі
айдарда көрсету қажеттігі құралдың көлемін үлкейтеді. Сондықтан пәндік
жағынан топтау әдетте мамандарға және даярлығы бар оқырмандарға арналған
ғылыми-көмекші салалық библиографиялық құралдарда қолданылады.
Ұсыныстық топтау - басылып шыққан нақты шығармаларды табуды қамтамасыз
етіп қана қоймай, сонымен қатар оқушыға құралды құрастырушы тұрғысынан
әдебиетпен жұмыс істеудің неғұрлым дұрыс жолдарын да көрсетеді.
Орналастырудың тандап алынған тәртібін құралға алғы сөзде негіздеу және
бөлімдер мен топтық аннотацияларға кіріспе ескертпелерде тиісті түсінік
беру қажет.
Ұсыныстық топтауда библиографиялық хабарламаның баға беру қызметінің
ашық және белсенді түрде көрінеді. Бұл қызметті библиографиялау үшін жалпы
мәні болатындықтан, даярлығы аз адамдарға да, ғылыми қызметкерлерге және
т.б. да арналған құралдарда ұсыныстық топтау берген жөн, топтаудың нақты
әдісі әртүрлі болады.
Библиографиялық құралдарда материалдарды топтаудың қолданылып жүрген
түрлерін саралаудың жоғарыда қарастырылған әдістерінен басқа әдістер де
болуы мүмкін. Мысалы, қарапайым немесе күрделі топтау болады. Бірінші
жағдайда құралдағы жазбалар қандай болса да бір ретпен орналасады, бірақ
ішіндегі материал бөлімдерге, бөлімшелерге және басқаларына бөлінбейді.
Күрделі топтауда - суреттемелерді бөлімдер, бөлімшелер бойынша бөлу
көзделеді, ал әрбір соңғы бөлінісі ішінде де материал алдын ала таңдалып
белгілі бір ретпен (авторлардың фамилиялары немесе бас тақырып алфавиті,
әдебиеттің түрлері бойынша, т.б.) орналастырылады. Мысалы, ағымдағы
мемлекеттік библиографиялық көрсеткіштер құрылымы күрделі құралдарға
дағдылы мысал болады. Мәселен, Газет мақалаларының шежіресіне материал
ТМД-да кітап шығаруға арналған әдебиеттің бірыңғай саралануы бойынша
жүйеге келтіріледі. Кейбір бөлімдері мен бөлімшелердің ішінде уақытша
тақырыптық айдарлар бөліп көрсетіледі. Әрбір соңғы бөлінісі ішінде
мақалалардың библиографиялық суреттемелері авторлар фамилияларының алфавиті
бойынша орналастырылады.
Библиографиялаудың қорытынды кезеңіне анықтамалық аппаратты дайындап,
библиографиялық құралды редакциялау мен безендіру де кіреді.
Анықтамалық аппараттың құрамына: алғысөз, кіріспе мақала, көмекші
құралдар, қосымшалар, мазмұны, әдістемелік кеңестер енеді.
Алғысөз - кез келген, тіпті біршама шағын құралдың өзінде де болуға
тиіс. Құралдың негізгі міндеттері, белгілі бір тақырыптың маңызы туралы
мәліметтер келтіріледі [8, 157].
Онда құралдың нысаналы мақсаты мен қандай оқырмандарға арналғаны
беріліп, құралда бейнеленген (түрлі параметрлері бойынша) әдебиеттер туралы
мәліметтер келтіріледі, материалды топтаудың жалпы принципі түсіндіріледі,
соңғы бөліністер ішінде жазбалардың орналастырылуы туралы хабарланады. Егер
түрлі бөлімдерде әртүрлі болса, алғысөзде бұл ескертіледі [9, 35].
Алғысөзде материалды іріктеудің жоғарғы хронологиялық шегі (жылы, айы,
күні) міндетті түрде көрсетіледі.
Кіріспе мақала - көлемді ұсыныстық және ретроспективтік ғылыми-көмекші
құралдар алғысөзбен қоса, кейде кіріспе мақалалармен ашылады. Бұл мақала
құралдың тақырыбы бойынша негізгі әдебиетке азды-көпті көлемді шолу болып
табылады.
Көмекші көрсеткіштер - құралдың күрделі құрылымы библиографиялау
объектілерін олардың мазмұны, маңызы, формальды белгілері жағынан жан-жақты
ашуды қамтамасыз етеді. Ең жетік топтау да оқырманның өзі қараған белгілі
бір библиографиялық құралдан сұрақтарына жауап табуды қамтамасыз ете
бермейді. Кез келген топтаудың бұл кемшілігінің орнын толтыруға көмекші
көрсеткіштер мүмкіндік туғызады; олар тиісті библиографиялық жазбаларға
сілтеме жасай отырып, библиографиялық құралдың баспадан шыққан шығармалар
туралы мәліметтері құралдың негізгі текстінен өзгеше түрғыда бейнелі
жазылады. Басқаша айтқанда, кез келген көмекші көрсеткіш топтауды бейнебір
жалғастыра түседі деуге болады.
Атау көрсеткіші дәстүрлі және өте кең таралған көрсеткіш болып
табылады. Кейде ол барлық көрсетілген (авторлық та, ұжымдық та)
шығармалардың бас тақырыптарын қамтиды. Мұндай көрсеткіштер ұсыныстық
библиографиялық құралдарда ерекше маңызды. Атау көрсеткіштерінде көбінесе
құрастырушылар, редакторлар, аудармашылар, көркемдеушілер және шығармаларды
жасауға қатысқан басқа да адамдар туралы мәліметтер болады. Бірқатар
жағдайларда оларда библиографиялық әдебиетте сипатталатын немесе ауызға
алынатын адамдардың фамилиялары көрсетіледі (жеке белгілер дейтін бойынша
көрсету). Бұл орайда жеке рубрикалар бөлініп көрсетілуге тиіс (сілтеме
жасалатын номерлерін жақшаға алу, ол жөнінде деген үлгідегі нақтылау).
Жеке көрсеткіштер (жеке есімдер көрсеткіштері) дербес көрсеткіштер
ретінде де жасалады. Оларда жеке рубрикаларды белгілі бір адамның кәсібін,
қызмет түрін, ерекшеліктерін, сіңірген еңбегін көрсетумен жабдықтаған жөн.
Мұның өзі адамдардың мінездемесін кеңейтіп, нактылай түседі, окырманға олар
жөнінде қосымша акпарат береді. Жеке рубрикаларды анықтау үшін
библиографиялық суреттеме ғана емес, сонымен қатар библиографиялық жазбаның
басқа да элементтері: аннотация, реферат пайдаланылады.
Құралға енгізілген құжаттардың мазмұнын тақырыптық көмекші көрсеткіштер
жүйелі және терең ашып береді. Негізгі текстегі жазбалар (авторлар
фамилияларының алфавиті, басылымның хронологиясы және басқалар) формальды
түрде орналастырылған кұралдарға осындай көрсеткіштер берген пайдалы.
Ұсыныстық библиография - оқырмандар тобының қажеттерін даярлық
дәрежесін, жас шамасын және басқа ерекшеліктерін негізге ала отырып,
құжатты сипаттайды. Ұсыныстық аннотация оқырмандардың логикалық қабылдауына
ғана емес, сонымен қатар эмоциялық қабылдауына да ықпал жасай отырып,
таңдаулы әдебиетті белсенді түрде насихаттауға, ұсынылып отырған әдебиетті
оқудың қажеттігіне оқырмандарды ынталандыруға, назарын аударуға, иландыруға
тиіс. Сондықтан да ұсыныстық аннотацияларда педагогикалық элементтер, алуан
түрлі әдістемелік кеңестер мен ұсыныстар елеулі орын алады.
Библиографияның енді бір түрі материалының мазмұнына қарай бөлінеді,
(салалық, жалпы библиография және тақырыптық библиография ).
Салалық библиографияның өркендеуі жалпы библиографияның үлкен жетістігі
саналады. Салалық құралдың схемасын әзірлеген кезде білім саласынын өз
құрылымы, сондай - ақ бұрын шығарылған құралдар негізге алынуы мүмкін.
Алайда оларды нақты көрсеткішке лайықтап шығармашылықпен пысықтау қажет.
Ағымдық, өткен кездің шығармаларын шолу (ретроспективті) және
кеңейтілген (проспективті) библиография түрлері кезігеді. Бұлар аттарынан
көрініп тұрғанындай, мазмұндалған әдебиеттің шыққан мерзімдеріне байланысты
жасалады. Баспа шығармаларының жарық көрген жерлеріне қарай жасалатын
библиография түрлері бар. Бұлар – халықаралық, мемлекеттік және өлкетану
библиографиялары болып келеді.
Көріп отырғанымыздай, библиография түрі өте көп.
Оның да есебін жүргізу керек. Сол жайындағы анықтаманы библиографияның
библиографиясы зерттейді.
1971 жылы Қазақстан баспасы шығарған Қазақстанда мемлекеттік
библиографияның даму тарихынан атты Ермекқали Нығыметовтың кітапшасы – бұл
саладағы алғашқы қарлығаштардың бірі. Шежіре құрамына баспасөздің төмендегі
салалары енгізілген.
а) Кітап летописі (жылнамасы) тізбегімен республикада әр тоқсанда
шығатын кітаптар тіркеледі.
б) Журнал мақалаларының шежіресі.
в) Музыкалық шығармалар шежіресі.
г) Кітаптарға жазылған рецензия, сын макала шежіресі.
д) Казақстанда шығатын мерзімді баспасөздің көрсеткіші.
Библиография ісімен Кітап палатасы ғана емес, көптеген кітапханалар,
ғылыми-зерттеу институттары, жекелеген ғалымдар мен маман библиографтар
шұғылданады [9, 127].
Осы библиография жөнінде көптеген библиогроф, ғалымдар зерттеп,
көрсеткіштер шығарды. Енді солардың еңбектеріне тоқталып өтсем:
Қазақтың тұңғыш библиографтарының бірі Нығымет Сәбитов революцияға
дейінгі қазақ кітабы көрсеткшітерін құрастырған. Бұл көрсеткіш 1862–1917
жылдар аралығын қамтиды. Нығымет Сәбитов – абайтанушылардың бірі. Ол ұлы
ақын туралы әдебиет көрсеткішін жасаған.
Қазақ библиографиясы ісіне Міржақып Дулатов қомақты үлес қосты. Оның
Қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіші 1926 және 1927 жылдары Жаңа
мектеп журналына тегін қосымша ретінде басылды. Еңбектің алғысөзінде
Дулатов көрсеткіш маңызын былай деп түсіндіреді: Казақ даласының ұшы-қиыры
жоқ кеңдігі, бәрінде бірдей кітап дүкендерінің бола бермеуі, елде басылған
кітаптардың, олардың мазмұнын, бағасын, қайдан аларын, қалай алдырарын
білмей келді. Осы жағынан жөн сілтеп, жеңілдік келтіру ниетімен біз осы
көрсеткішті шығарып отырмыз.
Қазақстан туралы революцияға дейін жасалған библиографиялардан айрықша
аталатындардың бірі – орыс кітаптанушысы В.И. Межовтың Туркестанский
сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии вообще и
Туркестанского края в особенности деген еңбегі. Бұл енбектің Казақстанға
қатысты көрсеткшітерінің картотекасы Қазақ Ұлттык Академиясының
кітапханасында сақтаулы.
Бұл еңбектің жетіспеген жағын қазақ тарихын, мәдениетін, этнографиясы
мен фольклорын зерттеуші, атақты ориенталист Александр Ефимович Алекторов
(1861–1918) толықтырды.
Көп жылдар бойы әдебиетіміздің тарихы ойсыраған олқылықтарға ұшырады.
Заман өзгеріп, ақтаңдақ деп аталып кеткен сол олқылықтардың орны тола
бастады. Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Шәкәрім Құдайбердиев секілді
үздік ақын-жазушыларымыздың ортамызға қайта оралуы тұтас әдебиет өлкесі
көшіп келгендей әсер етті. Бұл жақсылық жаңалықтарға библиография түзудің
ілкі қадамы жасалды. Возвращенные имена атты қазақ және орыс тілдерінде
көрсеткіш жарық көрді.
Көркем әдебиет библиографиясы майталмандарының бірі Ә. Нарымбетовтың
1970 жылы жарық көрген Қазақ совет әдебиеті: әдебиеттану мен сынның
көрсеткіші (1917–1940), 1 - том; 1982 жылы шыққан Қазақ совет әдебиеті:
әдебиеттану, сын және өнердің библиографиялық көрсеткіші. (1941–1955), 2 -
том атты еңбектері әдебиет тарихын, теориясын зерттеуге өзіндік үлес
қосуда.
Жаңа кітаптар көп уақыт бойы Кітап жаршысы және Друг читателя атты
арнаулы газеттерде насихатталды.
Библиографиятанудың жалпы және жеке салаларының теориясы мен тарихын,
әдістемесін библиографиятану ғылымы талдап шешеді. Бұл іс, жоғарыда айтып
өткеніміздей, енді-енді қолға алынуда. Республикамызда библиография жолға
қойылды деуге әлі ерте. Біткен істен бітпегені көп. Соның бәріне бас-көз
болып, саланың толғақты мәселелерін дер кезінде шешу үшін, библиография
ғылымын жандандыра түсу керек. Библиографиялық құралды құрастырудың негізгі
кезеңдері: дайындық, негізгі (талдау және синтездеу), қорытынды
кезеңдерден.
Дайындық кезеңі - тақырыпты таңдау мен зерттеуді, негізгі жоспар
әзірлеуді, құралдың тақырыбы бойынша әдебиеттерді анықтауды қамтиды.
Болашақ құралдың тақырыбын белгілегенде және оны кітапхананың құрастыру
жұмысының жоспарына енгізгенде, библиографтар мынаны негізге алады:
біріншіден, тақырып ғылымның, мәдениеттің бірінші кезектегі міндеттеріне
сай келетін актуальды және қоғамдық маңызы бар болуға тиіс; екіншіден,
кітапхананың қызмет көрсететін ауданының экономикалық, мәдени дәрежесіне,
оқырмандар оның талап-тілегіне жауап берерліктей, қажеттеріне сай болуға
тиіс.
Мәселен, әмбебап ірі кітапханалар әдетте аукымды да кешенді тақырыптар
бойынша, үлкен саяси науқандарға, мерей той кезеңдеріне, ішкі және
халықаралық, өмірдің елеулі оқиғаларына байланысты мәселелер бойынша
библиографиялық құралдар, сондай - ақ бір немесе бірнеше кітапхананың қорын
(немесе оның белгілі бір бөлігін) бейнелейтін, каталог типтес құралдар
дайындалады.
Облыстық және өлкелік кітапханалар көбінесе өлкетану тақырыбы жөніндегі
құралдар құрастырады.
Арнаулы ғылыми және техникалық кітапханалар, ғылыми және техникалық
ақпарат ұйымдары өздері құрастыратын кұралдардың тақырыбын таңдағанда
қазіргі ғылымымыз бен өндірістік жетістіктеріміздің жаңалықтарын паш ететін
өзекті проблемаларына бағдар жасайды.
Қандай да болмасын тақырып таңдап алынғаннан, кейін, ол міндетті түрде
зерттеуді кажет етеді.
Библиографиялық жұмыстың тиімділігін арттыру – үлкен міндет. Оны
орындау үшін информатика, педагогика, психология, журналистика секілді
салалардын іс тәжірибесіне назар толастамауы тиіс
Басқару функцияларына: жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау, есепке алу және
реттеп отыру жатады. Аталған функциялардың бәрі бір-бірімен өте тығыз
байланысты екенін ескерте кеткен жөн. Мысалы, жоспарлау, бақылау, есепке
алу бұл жүмысты ұйымдастыруды талап етеді, сол сияқты жоспарламайынша,
реттемейінше, есепке алмайынша және т.б. болмайынша, ұйымдастыру процесі де
мүмкін емес. Басқарудың түрлі деңгейлерінде бұл функциялардың толықтығы
түрліше болады. Мысалы, аталған функциялардың бәрі облыстық кітапханада да,
орталықтандырылған кітапханалар жүйесінде де библиографиялық қызметті
басқаруға пайдаланылады, алайда олардың бәрі біркелкі пайдаланыла бермеуі
мүмкін [10, 120].
Жоспарлау айқындаушы функция болып табылады. Қалған функциялардың бәрін
орындау жоспарлы тапсырмалармен белгіленетін қызмет нәтижелеріне жету
міндеттеріне бағындырылатынын айтудың өзі жеткілікті. Тақырыпты таңдап
алып, алдын ала зерттеген кезде, библиографиялық практикада қалыптасқан,
құралдар шығарудағы салаларға бөлуді еске ұстау қажет. Оларды шығару
жөнінде шешім қабылдаған кезде әмбебап және арнаулы кітапханалардың өзара
іс-қимылының ықтимал жолдарын ойластырған жөн.
Тақырып жеткілікті зерттеліп, біржола бекітілген кезде бұдан былайғы
жұмыстың бәрін реттеп отыратын негізгі құжат – құралдың проспектісі
жасалады. Проспект тақырыпты негіздеуді, құралдың жалпы бағыт-бағдарын
межелеуді оның негізгі қоғамдық мәні мен басты міндетін (тарихи, теориялық,
практикалық және т.б. жақтарын) ашып көрсетуді, сондай-ақ мақсаты мен
кандай окушыларға арналатындығының сипатын қамтиды. Соңғысы өте маңызды,
өйткені құралдың нақ кімдерге арналғандығы оны құрастырудың накты
ерекшеліктерін анықтайды. Құралдың қандай мақсатқа арналғандығы айқын және
сонымен бірге жеткілікті дәрежеде ауқымды (ғылыми-зерттеу жүмысына,
өздігінен білім алуға, насихатшылық қызметке, іскерлік мамандығын арттыруға
және т.т. көмектесетін) болуға тиіс.
Құрастыру жұмысынын басқа да көптеген проблемаларын шешу көбінесе
құралдың нысаналы мақсатының проспект-жоспарда қалай анықталғанына
байланысты болады. Нысаналы адрес барынша дәл және нақты көрсетілуге тиіс.
Жекелеген құрастырушылардың ғылымға және осы проблемамен айналысушылардың
бәріне бір мезгілде көмек көрсетуді мақсат ететін құрал әзірлеуге әрекет
жасауы қателескендік, өйткені мейлінше алуан түрлі міндеттерді шешу
библиографиялаудың көптеген тәсілдеріне әртүрлі көзқарасты талап етеді.
Негізгі міндет құралдық тақырыбына сай келетін әдебиет туралы
мәліметтерді мүмкіндігінше толық анықтау болып табылады. Бұл, – құжаттардың
мазмұнына терең талдау жасаудан бұрынғы бастапқы синтездеу операциясы. Оның
түпкі нәтижесі – бұдан кейін де зерттеу қажет болатын библиографиялық
жазбалардың жұмыс істеуге арналған картотекасын жасау.
Зерттеу тереңдігі жөнінен деректемелер шартты түрде негізгі және
қосымша деректемелер болып бөлінеді. Негізгі деректемелер барынша мұқият
және кең көлемде зерттелетін болса, ал қосымша деректемелер іріктеліп, ең
бастысы негізгі деректемелер бойынша алынған әдебиеттердің толық
анықталғанын бақылау мақсатымен зерттеледі.
Анықтау деректемелерін негізгі және қосымша деп бөлетін себебіміздің
сыры бар; қандай деректеменің негізгі деректеме етіп алынуына байланысты
олардың орындары ауысуы ықтимал. Мысалы, ретроспективтік салалық немесе
тақырыптық ғылыми-көмекші көрсеткішті құрастырғанда материалды аныктаудың
негізгі библиографиялық деректемесі мейлінше толық библиографиялық есеп
органдары ғана, яғни мемлекеттік библиографияның ағымдағы және жиынтық
басылымдары немесе салалық ғылыми хабарлама басылымдары – сигналдық
бюллетеньдер мен реферативтік журналдар болуы мүмкін. Ағымдағы
библиографиялық хабарлама деректемелерін, мерзімді баспа бетінен,
журналдардан рет-ретімен жиі қарап отыру керек, мұның өзі жаңа
материалдарды бірінші болып анықтауды қамтамасыз етеді.
Библиографиялық деректемелерді түгелдей немесе іріктеп қарап өтуге
болады. Түгелдей қарап шығу әдісі материалы формальды түрде орналасқан
деректерді (алфавиттік, топографиялық) зерттегенде қолданылады.
Материалдары жүйелі немесе атаулары бойынша орналасқан деректемелер іріктеп
зерттеледі.
Мұндағы басты нәрсе – тақырыпқа сәйкес және соған ұқсас бөлімдер мен
атау рубрикаларын дұрыс таңдап алу. Іріктеп қарау неғұрлым тиімді, өйткені
библиографтын, белгілі бір мазмұндағы материалдарға назар аударуына
мүмкіндік береді [11, 10].
Басқаша айтқанда, библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңі
дегеніміз белгілі бір құрал үшін іріктеп алынған құжаттардағы хабарларды
жинақтау жөніндегі операциялардың жиынтығы. Бұл осы құжаттар туралы
мәліметтердің мүмкіндігінше көп мөлшерін белгілі бір көлемге енгізу
мақсатымен жасалады.
Библиографиялаудың бұл шағын кезеңінің ерекшелігі мемлекеттік
стандарттарда, нұсқауларда және басқа да регламенттеуші құжаттарда баянды
етілген библиографиялау тәсілдерін құрастырушыға өзінің кәсіптік қабілетін,
білімін, барынша жоғары дәрежеде көрсетуге мүмкіндік береді.
Библиографиялаудың талдау жасайтын шағын кезеңінде библиографияланатын
әрбір құжатты егжей - тегжейлі зерттеу, оған жалпы библиографиялық талдау
жасау көзделеді.
Құжаттарды жалпы библиографиялық талдау барысында библиограф құжаттың
мазмұны және формасымен танысады – автордың идеялық позициясын, шығарманың
негізгі және қосарлас тақырыбын, оның логикалық құрылымын, әлеуметтік
(ғылыми, идеологиялық және мәдени) маңызын, типті, жанрлық және стильдік
ерекшеліктерін, қандай мақсат пен оқырманға арналғандығын, полиграфиялық
безендірілу сапасын айқындайды [4, 47].
Библиографиялық талдауға тартылатын деректемелердің құрамы құжат
тақырыбының күрделілігіне, құралдың типі мен мақсатына, деректемелердің
нақтылы болуына байланысты.
Құжатқа жалпы библиографиялық талдауды тез, терең және жан-жақты жасай
білу – библиографтың маңызды кәсіптік міндеті екенін есте сақтаған жөн.
Библиографиялық суреттеме ГОСТ 7.1–03 Құжаттың библиографиялық
суреттемесі. Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері деген нұсқауға
сәйкес орындалады.
Библиографиялық жұмыстың мазмұны мен міндеттері кітапхананың типі мен
оның аймақтық ерекшеліктеріне байланысты.
Библиографиялау – библиографиялық ақпарат әзірлеу процесі.
Библиографиялау әдебиетті комплектілеу, өңдеу және кітапханада оқырмандарға
қызмет көрсету процестеріне міндетті элемент ретінде еніп отырады [12,
13].
Тақырыпты қорытындыласам: библиографияның шығу тарихы,
библиогрофтардың библиография жайлы өз ойлары айтылған. Революцияға дейінгі
библиогроф, кітаптанушылардың тізімі берілген. Және библиографияның
құрылымы, материялдық жағынан бөлінуі, библиографиялық сипаттаманың жазылуы
жайлы маңызды белгілері бар.
Алғашқы қазақ библиографтарының еңбектері жайлы да жазылған. Мысалы:
Қазақтың тұңғыш библиогрофтарының бірі, абайтанушы ғалымдардың бірегейі,
Ұлы ақын жайлы көрсеткіш құрастырған: Нығымет Сәбитов Революцияға дейінгі
қазақ кітабының көрсеткішін жасаған. Ол көрсеткіш (1862-1917) жылдарды
қамтиды.
Библиографиялық құрал кітапханалардың ірілігіне де байланысты болып
келеді. Мәселен: облыстық ғылыми кітапханалардың библиографиялық құралы
ғылыми жағынан да, мазмұны жағынан да күрделірек болады. Библиографиялық
құралды қалай пайдалану жайлы да көрсетілген.
Себебі, көлемді мерейтойлар, оқырман конференциялары, іс шаралар т.б.
өткізіліп тұрады. Осындай жұмыстарды көрсететін библиографиялық құралдар да
жан жақты зерттеліп, құрастырылған болып келеді. Осы айтылған
библиографиялық құралдарды зерттейтін ғылым Библиографиятану деп аталады.
1.2 Библиографиялық құралдарды автоматтандыру әдісін пайдаланып
құрастырудың ерекшеліктері
Библиографиялық ақпараттың өмір сүруінің ең таралған әдісі
библиографиялық құрал болып табылады. Библиографиялық құралдарды құрастыру
жөніндегі жұмыстың көлемі кітапхананың типтік ерекшеліктеріне тікелей
байланысты болады. Кітапхана неғұрлым ірі болса, оның бұл бағыттағы қызметі
де соғұрлым ауқымды және алуан түрлі болады.
Сондай көрсеткіштердің қатарына Өнер баспасынан 1990 жылы шыққан
Жұбан Молдағалиев, Қызылорда облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының 1990
жылы шығарған Нартай Бекежановтың туғанына 100 жыл толуына арналған
әдебиеттердің Сыр бұлбұлы атты методикалық ұсыныстық құралдарын, Шымкент
облыстык әмбебап ғылыми кітапханасы дайындаған Ә.А. Диваев – этнограф
(1997 ж.) атты библиографиялық анықтаманы қосуға болады.
Солтүстік Қазақстан облыстық Сәбит Мұқанов атындағы әмбебап ғылыми
кітапхананық анықтама-библиография бөлімі Туған жердің таланттары деген
атпен библиографиялық көрсеткіш (1995 ж.) шығарды.
Библиографиялық көрсеткіште Мүтәліп Қанғожиннің, Бақыт Мұстафиннің және
Владимир Шестериковтің еңбектері қамтылған. Алғашқы екеуінің
библиографиялық көрсеткіші қазақ тілінде, ал соңғысының көрсеткіші орыс
және қазақ тілдерінде жарыққа шыққанын атап өткен жөн. Бұл көрсеткішті
ғылыми кітапхананың бас библиографы В. Петрова мен жетекші библиографы М.
Әшімова құрастырған.
Библиографтар библиографиялық құралдар жасау процестерін әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету мәселелеріне үнемі баса назар аударып отыруға тиіс.
Библиограф ең алдымен кез келген библиографиялық құралды құрастырған кезде
қажет болатын жалпы библиографиялау әдістерін ескеруі жөн. Бұл жалпы
әдістеме жасалатын библиографиялық құралдың мейлінше маңызды белгілерін
ашып көрсетіп, оларды іс жүзінде жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Құрастырушылық библиографиялық қызметті ұйымдастырудың жалпы
проблемаларына оны қаржыландыру жайы және білікті мамандармен қамтамасыз
ету мәселелері жатады. Библиографтың еңбектеніп, ізденуіне біршама уақыт
кетеді. Сондықтанда көлемді, ғылыми ақпараттық библиографиялық жұмысты
жасау үшін, мынадай қажеттіліктер туындайды: библиографқа – жетекші, ал
басқа бөлімдердің қызметкерлеріне қосалқы рөл беріледі, библиографиялық
бөлімнің қызметкерлері консультациялық-редакциялық рөл атқарады.
Нақ сол проблеманың тағы бір маңызды жағы – библиографиялық құралдарды
құрастыруға мамандар тарту қажеттігі. Өйткені қазіргі кітапхана
қызметкерлерінің көпшілігі жоғары білімді болса да, ғылымның барлық
салаларында бірдей еркін, жетік келмейді. Міне сондайда сол саланың
маманына жүгіну абзал. Барлық библиографияланатын құжаттардың маңызын
тиісті саланың маманы ғана біліктілікпен бағалай алады. Библиографиялық
құралдарды құрастыруға мамандар тартудың екі жолы бар. Біріншісінде,
ғалымдарды, жоғары оқу орындарының оқытушыларын, өнер қайраткерлерін,
жазушыларды кеңесші, рецензент, алғысөздер мен кіріспе мақалалардың
авторлары ретінде қатыстыру көзделеді. Мұның өзі белгілі бір пайда,
келтіретін кең таралған әдіс.
Әрине, бұл жағдайда маман адамның қолқабысы, көмегі аз, аракідік
тиеді. Дайын, жинақталып құрастырылып болған мұндай еңбекке, әдетте, маман
танысып қана шығуға шамасы келмесе, әнебір өз тарапынан түзету енгізе
алмайды. Сондықтан библиографтардың мамандармен қоян-қолтық бірлесе жұмыс
істеуі жөн, осы екінші жол жемісті; әсіресе мамандар жасалып жатқан
құралдардың авторы, немесе косымша автор болса, ал библиограф жұмыстың
жетекшісі және библиографиялық редактор міндетін атқарса тіптен құба-құп.
Библиографиялаудың жоғарыда қарастырылған талдау жасау нәтижесі
библиографиялық құралдың негізгі элементі. Сондықтан библиографиялық
жазбаларды құрастыру, библиографиялық талдау кезеңінен синтездік кезеңіне
көшу операциясын құрады. Құрастырылатын құралдың мақсат етіп қойылған
белгілеріне, ерекшеліктеріне байланысты библиографиялық жазбаның құрылымы
өзгеріп отыруы мүмкін. Тиісті құжаттың библиографиялық сипаттамасымен қосып
алғанда аннотациялардың бұрын келтірілген үлгілері қолданылып жүрген
библиографиялық жазбалардың типтік мысалы болып табылады [11, 15].
Библиографиялық жазбаны дұрыс жазудың зор маңызы бар. Оның барлық
элементтері (библиографиялық сипаттама, аннотация немесе реферат, топтау
индекстері және басқалар) жаңа жолдан жазылады. Басылып шыққан
көрсеткіштерде жазбалардың жақсы көрінуі үшін сипаттау тексті мен
аннотацияны әр түрлі шрифтермен терген жөн. Жазбалардыц өздері бір-бірінен
ашық жер қалдырылып бөлінеді.
Синтездік шағын кезеңде анықталып, зерттелген құжаттарды іріктеп алу
мен библиографиялық жазбаларды топтау жүзеге асырылады.
Библиографиялаудың синтездік кезеңінің басты міндеті – осының алдындағы
барлық талдау операцияларының нәтижелерін етене біріктіру және қандай накты
мақсатқа, қандай оқырманға арналғандығына сәйкес тұтас библиографиялық
туынды ретінде құралдың құрылымын қалыптастыру [11, 14].
Құжаттарды көшіретін автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелері
библиографиялық хабарламаны бір рет өңдеуді, енгізуді және көп рет алу мен
пайдалануды қамтамасыз етеді. Олар бірқатар әмбебап және салалық
кітапханалар мен ғылыми-техникалық хабарлама органдарында ойдағыдай жұмыс
істеуде. Теориялық зерттеулер мен практикалық қызметтің көрсетіп
отырғанындай, библиографиялаудың жекелеген процестерін формаға түсіру,
электронды - есептеу машиналарын пайдалануға және сол арқылы алуан түрлі
ағымдағы, ретроспективтік библиографиялық көрсеткіштерді әзірлеу ісін
едәуір жеңілдету мен тездетуге мүмкіндік береді. Аннотациялар мен
рефераттарды құрастыру, әдебиетті іріктеу, көмекші көрсеткіштерді (оның
ішінде атау көрсеткіштерін) әзірлеу, құралдарды техникалық-библиографиялық
редакциялау мен корректурасы, оларды көбейту, кумуляциялар жасау сияқты
операцияларды толық немесе ішінара автоматтандыруға болады.
Сонымен бірге электрондық - есептеу машинасын қолдану библиографтан
библиографиялаудың мейлінше әртүрлі кезеңдеріндегі жұмыстың дәстүрлі емес
ерекше тәсілдері мен формаларын қолдануды, техниканы меңгеруді,
әзірлеушілердің, операторлардың және библиогафтардың тығыз байланыс жасауын
талап етеді. Электрондық-есептеу машинасының көмегімен библиографиялау үшін
машинаға түсірер алдындағы форматты жасау керек.
Форматтың құрылымы оған енгізілетін иерархиялық жолмен тәртіпке
келтірілген жерлерден: бақылау, функционалдық, библиографиялық деректерден,
құжаттың табиғи және формаға келтірілген тілдегі мазмұны туралы
деректерден, резервтегі орындардан құралады. Орындар үш белгілі цифр
кодтары болып табылатын таңбалармен белгіленеді.
Бұл кезеңде библиографтар форматтың үш бөлікке белінген жұмыс
парақтарын толтырады. Парақтың жоғарғы жағына бақылау жолдары
орналастырады. Олардың ұзындығы тұрақты болады және электрондық-есептеу
машинасының көмегімен библиографиялық жазбалардың массивін басқаруға
арңалған. Орталық бөлігі функционалдық орыннан, библиографиялық деректер
орнынан және құжаттың мазмұны туралы деректер орнынан тұрады. Парақтың
төменгі бөлігіне қызмет белгілері: жазбаның жасалған, редакцияланған күні
мен перфорация, құрастырушылардың, редакторлар мен операторлардың қолы
енгізіледі.
Жұмыс парақтарында бар хабарларды электрондық-есептеу машиналарына
әртүрлі әдістермен – перфокарталармен, перфоленгалармен, магнитті
таспалармен немесе дискілермен, телетайп клавиатурасымен немесе
видеотерминалдың экранымен енгізуге болады. Оперативтілігі, сенімділігі
үнемділігі тұрғысынан алғанда олардың әрқайсысының белгілі бір
артықшылықтары бар.
Библиографиялык құралдарды автоматтандыру құралдарының көмегімен
әзірлеудің келесі – орталық кезеңі электрондық-есептеу машиналары жұмысының
алгоритммен бағдарламасын әзірлеу болып табылады. Мұндай бағдарлама түпкі
деректерден шығарылатын операциялардың мазмұнын, сипатын және ретін
машинаға түсінікті тілде суреттеуді қамтиды.
Жұмыстың ізделетін нәтижесі де бағдарламаланады. Бағдарламада
материалды сұрыптау, оны тәртіпке келтіру, негізгі тексті, көмекші
көрсеткіштерді және т.б. әзірлеу көзделеді. Машинаның зердесінде белгілі
бір қисынды байланыстар біріктірген хабарлар жинақтала береді. Мұндай
хабарлар деректердің базалары деп аталады [12, 67].
Шығарылған кезде түсетін команда бойынша өзгеретін деректер базасы
макетті форматқа конверсияланады. Содан соң электрондық-есептеу машинасы
болашак басылымды магнитті таспаға қалыптастырады, сөйтіп жолдарды есептеп,
шығарып тастайды, сөздерді тасымалдап, беттердің версткасын жасайды және
т.т. істейді, машинамен барлық жасалған жұмысты жүйелі орналастырып макетін
де жасап шығарады. Макет мұқият оқылады, мамандандырылған редакцияның
қызметкерлері қажетті түзетулер енгізеді. Алынған нәтижелер қайтадан
электрондық-есептеу машинасына салынады. Машина әмір етілген түзетуді
текстке енгізіп, жөндеп және жаңа материалды басады. Қорытынды материалдар
тұтынушыларға магнитті таспа күйінде жіберіледі, олардан да магнитті
таспаға жазылып жауап келеді немесе фототүпнұсқасы жасалып баспаханаға
көбейтіп басып шығару үшін жіберіледі.
Түпкі хабарламаны өңдеудің машинаға салар алдындағы кезеңі ең күрделі,
ұзақ уақыт алатын кезең екенін жұмыс тәжірибесі көрсетіп отыр. Экономикалық
тұрғыдан алғанда ол құралдарды дәстүрлі қолмен жасаған кезде орындалатын
тиісті процестер мен операциялармен салыстырғанда ұтылысымыз алғашқы кезде
сезіледі.
Ал, кейінгі электрондық-есептеу машинасында сақтаулы хабарламаны өңдеу
мен алу барысында уақыт жағынан ұту, сондай-ақ басылымдарды көбейтудің
прогресшіл формалары мен әдістерін қолдану мүмкіндігі молайып, кейінгі
кезеңдерінде экономикалық тиімділікке қол жетеді. Бұл хабарламаның
анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсету, тұтынушыларға жеке және топтап
хабарлама беру, басылған карточкалар шығару, жиынтық-каталогтар әзірлеу,
статистикалық деректер алу және т.б. үшін машинаның пайдасы зор.
Технология құрастырушы-библиографқа жаңадан көтеріңкі талаптар қояды.
Ол осы жүйеде пайдаланылатын хабарлама-іздестіру тілін білуге, хабарламаны
автомат арқылы өңдеу үшін тән болатын жұмыс операцияларын (мысалы,
әдебиетті әртүрлі әдістермен – рубрикатордың саралау коды, дескрипторлар
және түйінді сөздер бойынша индекстеу) меңгеруге тиіс. Белгілі бір
психологиялық қиындыктар да туындайды.
Алайда, практикалық тәжірибенің көрсетіп отырғанындай, библиографтың
жаңа жағдайларға үйренісуі көп жағдайларда қалыпты өтеді. Мұның себебі
мынадай: автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелеріндегі талдама,
әдетте, библиографтың барлық жобалау сатыларына – концептуалдық, техникалық
және жұмыс сатыларына белсене қатысуымен жүзеге асырылады. Оның үстіне
жүйелер біртіндеп енгізіледі, сөйтіп библиографтар техникаға да, жұмыстың
жаңа жағдайларына да бейнебір дағдыланатын тәрізді.
Бүгінгі таңда автоматтандырылған хабарламалық-іздестіру жүйелері
негізінен ағымдағы (әмбебап, салалық, тақырыптық) көрсеткіштерді әзірлеу
мен шығару кезінде қолданылады. Оларға қойылатын тұрақтылық, оперативтілік
және хабарламаны толық беру талаптары автоматтандыру құралдарының көмегімен
ойдағыдай атқарылуда.
1.3 Хабарламаны іріктеп тарату режимінде сараланған хабарлама беру
Егер кітапханалардың сан ғасырларға созылған тарихын еске алсақ, онда
библиографиялық қызмет көрсету ісіне, оның атауына күні бүгін көп уақыт
болған жоқ. Ал, қазіргі кезде бұл түрлі типтегі кітапханалар жұмысының аса
маңызды бір бөліміне айналып отыр.
Кітапхана жұмысының көптеген көрсеткіштері, соның ішінде оның қорларын
тиімді пайдалану библиографиялық қызмет көрсетудің жай-күйіне байланысты.
Библиографиялық қызмет көрсетудің сипаты, оның мазмұны мен ауқымы
кітапхананың типіне және оның атқаратын міндеттеріне байланысты болады,
яғни әрбір кітапхананың ерекшеліктеріне сәйкес нақтыланады.
Мәселен, Қазақстан республикасының Мәдениет жөніндегі мемлекеттік
комитеті жүйесіне қарасты әмбебап кітапханалар үшін олар көрсететін
библиографиялық қызметтің сипатын анықтайтын басты факторларға ең алдымен
аймақтық мәдени-экономикалық бағдар-бағыты, қызмет көрсетілетін
территорияда басқа жүйелер мен ведомстволарға қарасты кітапханалардың,
сондай-ақ ғылыми-техникалық хабарлама ұжымдарының болуы, оқырмандар
контингенті жатады.
Библиографиялық қызмет көрсету екі түрге (немесе режимге) –
библиографиялық хабарлама беру мен анықтамалық-библиографиялық қызмет
көрсету боп бөлінеді. ГОСТ 7.0–03 бойынша библиографиялық хабарлама беру
ұзақ уақыт қолданылатын сауалдарға сәйкес және (немесе) ондай сауалдарсыз
библиографиялық хабарламамен үнемі қамтамасыз етіп отыру деп анықталған.
Жаңа құжаттар туралы библиографиялық хабарламаны үздіксіз беріп отыру
міндетті түрде көзделетін библиографиялық хабарлама беруден айырмашылығы
сол – анықтамалық-библиографиялық кызмет көрсету бір жолғы сауал ұғымымен
байланысты.
Шартты түрде алғанда библиографиялық хабарлама беруді кітапхананық
белсенді режимде, ал анықтамалық-библиографиялық қызмет көрсетуді енжар
режимде жұмыс істеуі деп бағалауға болады.
Әртүрлі типтегі кітапханаларда қызмет көрсетудің аталған түрлерінің
арақатынасы бірдей болмайды [13, 27].
Қазіргі жағдайларда кітапханалар қызметінін, барлық бағыттары бойынша,
соның ішінде библиографиялық қызмет көрсету бойынша да әмбебап ғылыми
кітапханалардың үйлестіруші аймақтық орталықтар ретіндегі рөлі едәуір
күшейді. Кітапхана ісі туралы ережеде (2003) оларға бұл функция заң
жүзінде бекітіліп берілген.
Библиографиялық хабарлама беру көбінесе арнаулы (ғылыми, ғылыми-
техникалық) кітапханаларға тән. Тұтынушылардың бір жолғы сауалдарына
қайтарылатын жауаптар көлемі аз, өйткені библиографиялық қамтамасыз ету
көбінесе ескерту (алдын алу) сипатында болады.
Библиографиялық хабарлама беруді: сараланған (жеке, топтық) және
сараланбаған (жаппай) түрлеріне бөлуге болады.
Саралаудың негізіне кітапхананың қалыптасқан жұмыс тәжірибесіне сай
келетін сан белгісі алынған. Жеке библиографиялық хабарлама беру нақты
тұтынушыға оның қажеттерін ескере отырып хабарлама беруді, ал топтық
библиографиялық хабарлама беру хабарламаны тұтынушылардың қайсыбір
белгілері бойынша бөлінетін және мазмұны жағынан хабарламалық қажеттері
жақын белгілі бір топтарына хабарлама беруді көздейді. Екінің бірінде
оларды бір кәсіптік топта болу немесе әртүрлі кәсіп мамандары атқаратын
ортақ тапсырма (мысалы, ғылыми-зерттеу жұмыстары, қайсыбір объектіні
жобалау және т.б.) біріктіреді.
Жаппай библиографиялық қызмет көрсету тұтынушылардың белгілі бір тобына
бағдарланбаған және олардың хабарламалық қажеттерін ескермейді.
Қазіргі уақытта кітапханалардың әр алуан типтерінде сараланған
библиографиялық хабарлама, әсіресе жеке хабарлама беруге мейлінше тиімді
деп зор көңіл бөлінуде. Оның ғылыми-техникалық кітапханаларда басым
дамытылуын бұл кітапханалардың ғылыми-техникалық ұжымдармен тығыз және
тікелей байланысты.
Сондай - ақ осы себепті олар шешетін нақты міндеттерді хабарламамен
қамтамасыз ету қажеттігімен түсіндіруге болады. Хабарламаны тұтынушылар
құрамының біршама тұрақты, олар жасайтын кәсіптік хабарлама сауалдар
тақырыбының біртектес және айқын болуы ғылыми-техникалық және басқа да
арнаулы кітапханаларда сараланған библиографиялық хабарлама берудің дамуына
қолайлы жағдай жасады.
Сараланған библиографиялық хабарлама берудің одан әрі жетілдірілуі
елімізде Мемлекеттік ғылыми-техникалық хабарлама жүйесінің құрылуы мен
библиографиялық процестерге механикаландыру және автоматтандыру
құралдарының енгізілуіне байланысты.
Алайда бүгінде кітапханаларда дәстүрлі әдіспен жүзеге асырылатын
библиографиялық хабарлама беру әлі де кең таралған. Хабарламаны бұлайша
берудің методикасы мен технологиясын жақсы білу кітапханалар
қызметкерлерінің кейіннен автоматтандырылған режимде саралап хабарлама
беруге көшуіне мүмкіндік туғызады.
Саралап қызмет көрсетуге жекелеген маман да, сол сияқты хабарламаны
кажет етуі тақырып ортақтығымен сипатталатын бір топ адамдар да абонент
бола алады. Тиісінше жекелеп және топтап кызмет көрсетіледі.
Саралап қызмет көрсету өте тиімді, бірақ еңбекті өте көп қажет етеді,
мұның өзі кітапхананың хабарлама қызметін хабарламаны тұтынушылардың бәріне
бірдей таратуға мүмкіндік бермейді.
Сондықтан сараланған библиографиялық хабарлама беруді ұйымдастыруда
қызмет көрсетілетін мамандар тобың анықтау айқындаушы кезең болып табылады.
Кітапхананың хабарлама қызметі ең алдымен кеңес қызметкерлеріне,
кәсіпорындар мен мекемелердің басшыларына, ғалымдар мен жетекші мамандарға,
өндіріс жаңашылдары мен озаттарына көрсетілуге тиіс.
Жеке-дара және топтық абоненттердің саны мен олардың құрамын кітапхана
жергілікті жағдайлар мен өзінің мүмкіндіктерін ескере отырып анықтайды.
Мысалы, әмбебап ғылыми кітапханаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz