Әдебиеттегі жаддизм бағыты



Жәдитшілдік . Ресей империясының мұсылман аймақтарына ортақ, дәстүр мен жаңашылдықтың синтезді құбылысы. Оны қарапайым тілге аударсақ, «жаңару», «елдікті сақтау үшін жаңа бағыт ұстау» дегенге саяр еді. Ресей империясының мұсылман халықтары тарихында негізі ортақ жәдитшілдік қозғалысының дамуы біртекті емес. ХХ ғасырдың 10.жылдары ол Қазақстанда . алаш, Әзірбайжанда . мусават, Қырымда . милли.фирк, Татарстанда . иттифак әл.муслимин қозғалыстарына ұласса, Өзбекстанда (Бұхара, Хиуа) мазмұны бастапқыдан біраз өзгерсе де «жадидизм» атауымен дами берді.
Жәдитшілдік . бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол . ағарту ісі мен руханиятты тұтастай қамтыған идеялық негізі бар концепция әрі ағым. Концепция деуіміздің себебі, онда дара ағартушылардың ойларына табан тіреген, идея мен тәжірибенің арасын қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал ағым болуының мәнісі, ол белгілі кезеңде Ресей мұсылмандарын ағартудың бір жолын, бірақ тиімді жолын көрсетті. Алайда, бұл баламасы жоқ жалғыз жол емес болатын.
«Жәдит» термині Х!Х ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне шықты. «Жәдид.и» арабтың «жаңа» деген мағына беретін сөзі. ХІХ ғасыр соңында Ресей империясын әлемдік озық педагогика тәжірибесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман балаларын дыбыс жүйесімен оқытуды қырым.татары, күллі зияның аузында жүрген ағартушы Исмаил Гаспринский бастайды. Бұл жүйе «усул жәдит» деп аталады (усул.әдіс деген сөз). Қырымдағы Бақшасарайдың Зинджирлы медресесінде басталған осы жаңаша оқыту әдісі санаулы жылдарда Ресейдің күллі мұсылман аймағына, тіпті шетел . Үндістанға дейін тарайды.
Білім саласындағы И.Гаспринский жәдитшілдігі . Еділ зиялылары әл.Курсави мен әл.Маржани еңбектеріне табан тіреген, ХІХ ғасырдың 90. жылдары Қазандағы Мухаммадия, Маржания, Қасымия, Әмірхания, Әзімов, Уфадағы . Усмания, Ғалия, Хакімия, Хасания, Орынбордағы . Хұсайыния, Вятка губерниясындағы . Иж.Буби медреселерінің жаңаша оқыту жөніндегі алғашқы тәжірибелеріне сүйенген ізденіс еді.
Жәдитшілдіктің ұшқыны Қазақ жеріне де жетті. Жәдитшілдік ұғымының қазақ нұсқасы екі асудан тұрады деп есептейміз. Бірінші асу . 1890.1911 жылдар . үйрену, тәжірибе жинау шағы. Екінші асу . 1911.1920 жылдар . жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш қозғалысына ұласу шағы.
Жәдитшілдік – Ресей империясының мұсылман аймақтарына ортақ, дәстүр мен жаңашылдықтың синтезді құбылысы. Оны қарапайым тілге аударсақ, «жаңару», «елдікті сақтау үшін жаңа бағыт ұстау» дегенге саяр еді. Ресей империясының мұсылман халықтары тарихында негізі ортақ жәдитшілдік қозғалысының дамуы біртекті емес. ХХ ғасырдың 10-жылдары ол Қазақстанда – алаш, Әзірбайжанда – мусават, Қырымда – милли-фирк, Татарстанда - иттифак әл-муслимин қозғалыстарына ұласса, Өзбекстанда (Бұхара, Хиуа) мазмұны бастапқыдан біраз өзгерсе де «жадидизм» атауымен дами берді.
Жәдитшілдік – бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол – ағарту ісі мен руханиятты тұтастай қамтыған идеялық негізі бар концепция әрі ағым. Концепция деуіміздің себебі, онда дара ағартушылардың ойларына табан тіреген, идея мен тәжірибенің арасын қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал ағым болуының мәнісі, ол белгілі кезеңде Ресей мұсылмандарын ағартудың бір жолын, бірақ тиімді жолын көрсетті. Алайда, бұл баламасы жоқ жалғыз жол емес болатын.
«Жәдит» термині Х!Х ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне шықты. «Жәдид-и» арабтың «жаңа» деген мағына беретін сөзі. ХІХ ғасыр соңында Ресей империясын әлемдік озық педагогика тәжірибесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман балаларын дыбыс жүйесімен оқытуды қырым-татары, күллі зияның аузында жүрген ағартушы Исмаил Гаспринский бастайды. Бұл жүйе «усул жәдит» деп аталады (усул-әдіс деген сөз). Қырымдағы Бақшасарайдың Зинджирлы медресесінде басталған осы жаңаша оқыту әдісі санаулы жылдарда Ресейдің күллі мұсылман аймағына, тіпті шетел – Үндістанға дейін тарайды.
Білім саласындағы И.Гаспринский жәдитшілдігі – Еділ зиялылары әл-Курсави мен әл-Маржани еңбектеріне табан тіреген, ХІХ ғасырдың 90- жылдары Қазандағы Мухаммадия, Маржания, Қасымия, Әмірхания, Әзімов, Уфадағы – Усмания, Ғалия, Хакімия, Хасания, Орынбордағы – Хұсайыния, Вятка губерниясындағы - Иж-Буби медреселерінің жаңаша оқыту жөніндегі алғашқы тәжірибелеріне сүйенген ізденіс еді.
Жәдитшілдіктің ұшқыны Қазақ жеріне де жетті. Жәдитшілдік ұғымының қазақ нұсқасы екі асудан тұрады деп есептейміз. Бірінші асу - 1890-1911 жылдар – үйрену, тәжірибе жинау шағы. Екінші асу – 1911-1920 жылдар – жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш қозғалысына ұласу шағы. Негізгі ағартушылықтың көшбасшыларынан қарапайым оқыған азаматтарға дейін елдің ендігі алар биігін жәдитшілдікпен байланыстырды. Айталық, Ахмет

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
Жәдитшілдік – Ресей империясының мұсылман аймақтарына ортақ, дәстүр
мен жаңашылдықтың синтезді құбылысы. Оны қарапайым тілге аударсақ,
жаңару, елдікті сақтау үшін жаңа бағыт ұстау дегенге саяр еді. Ресей
империясының мұсылман халықтары тарихында негізі ортақ жәдитшілдік
қозғалысының дамуы біртекті емес. ХХ ғасырдың 10-жылдары ол Қазақстанда –
алаш, Әзірбайжанда – мусават, Қырымда – милли-фирк, Татарстанда - иттифак
әл-муслимин қозғалыстарына ұласса, Өзбекстанда (Бұхара, Хиуа) мазмұны
бастапқыдан біраз өзгерсе де жадидизм атауымен дами берді.

Жәдитшілдік – бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол – ағарту ісі
мен руханиятты тұтастай қамтыған идеялық негізі бар концепция әрі ағым.
Концепция деуіміздің себебі, онда дара ағартушылардың ойларына табан
тіреген, идея мен тәжірибенің арасын қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал ағым
болуының мәнісі, ол белгілі кезеңде Ресей мұсылмандарын ағартудың бір
жолын, бірақ тиімді жолын көрсетті. Алайда, бұл баламасы жоқ жалғыз жол
емес болатын.

Жәдит термині Х!Х ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне шықты.
Жәдид-и арабтың жаңа деген мағына беретін сөзі. ХІХ ғасыр соңында Ресей
империясын әлемдік озық педагогика тәжірибесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман
балаларын дыбыс жүйесімен оқытуды қырым-татары, күллі зияның аузында жүрген
ағартушы Исмаил Гаспринский бастайды. Бұл жүйе усул жәдит деп аталады
(усул-әдіс деген сөз). Қырымдағы Бақшасарайдың Зинджирлы медресесінде
басталған осы жаңаша оқыту әдісі санаулы жылдарда Ресейдің күллі мұсылман
аймағына, тіпті шетел – Үндістанға дейін тарайды.

Білім саласындағы И.Гаспринский жәдитшілдігі – Еділ зиялылары әл-
Курсави мен әл-Маржани еңбектеріне табан тіреген, ХІХ ғасырдың 90- жылдары
Қазандағы Мухаммадия, Маржания, Қасымия, Әмірхания, Әзімов, Уфадағы –
Усмания, Ғалия, Хакімия, Хасания, Орынбордағы – Хұсайыния, Вятка
губерниясындағы - Иж-Буби медреселерінің жаңаша оқыту жөніндегі алғашқы
тәжірибелеріне сүйенген ізденіс еді.

Жәдитшілдіктің ұшқыны Қазақ жеріне де жетті. Жәдитшілдік ұғымының
қазақ нұсқасы екі асудан тұрады деп есептейміз. Бірінші асу - 1890-1911
жылдар – үйрену, тәжірибе жинау шағы. Екінші асу – 1911-1920 жылдар –
жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш қозғалысына ұласу шағы. Негізгі
ағартушылықтың көшбасшыларынан қарапайым оқыған азаматтарға дейін елдің
ендігі алар биігін жәдитшілдікпен байланыстырды. Айталық, Ахмет
Байтұрсынұлы: Усул-жәдит, яки төте оқу жолы бар екенін білеміз, бірақ сол
жол қазақ арасында аз таралған соң, біздің мақсатымыз да – сол оқуды қазақ
арасына көбірек жаю, - десе, баспасөзбен қарым-қатынаста болған қарапайым
оқыған Шахмұрат Түлекұлы бір өлеңінде:

Әне, қадим қара бұлт үстін басқан,

Міне, жәдит бұл дүниеге нұрын шашқан, - деп жазады.

И.Гаспринский 1881 жылы күн тәртібіне қойған жүйелі жәдит мектебі
үкімет тарапынан бірден қолдау тапқан жоқ. Жаңа мектептер стихиялы түрде
әр-әр жерде жүректі адамдардың бастамасымен және иманды байлардың
қаржысымен ашылды. Ресми деректерге қарағанда, қазақ арасында төңкеріске
дейін 100-ге тарта жәдит мектебі болған. Мұндағы тарта дегеннің өзі нақты
цифр емес екені түсінікті. Өйткені, ол кезде патша өкіметінің өзі мектеп-
медреселер жайында бірізді санақ жүргізе алмаған. Себебі көп жерлерде
балаларын оқытқысы келген ауыл-аймақ мұғалімді бейресми шақырып көшпелі
мектеп ашаын болған. Ал кей аймақта патша өкміетінің христиандыру
саясатынан үркіп, арабша суат ашар мектептерін мүлде жасырған. Кеңес
тұсында жазылған Қазақ ССР тарихының өзінде: Толық емес мәліметтерге
қарағанда, Сырдария обылысының Шымкент уезіндегі бір ғана Түркістан
учаскесінде бір мыңнан астам мектеп болған, - деген факт бар.

1900 жылы Түркістан а ймағының саяси ахуалын зерттеуші Ресей
саясатшылары бұл өлкеде 1503 ірі мешіт, 11230 көпшілік мешіт, оларға тұтқа
болған 12499 имам, 5755 мектеп, 5771 мұғалім, 66487 мүриді бар 686
ишан, 1526 шайқы (шейх) ясин сүресін оқитын 1415 мазар (ірі бейіт, қорым)
бар екенін білгенде қатты қаймыққан. Ал 1908 жылы мектеп саны 6107-ге
өскен. Бұларда 6361 мұғалім сабақ беріп, 14208 оқушы оқыған. Қыз балаларға
арналған 801 мектепте 875 мұғалима сабақ беріп, 9773 қыз дәіс алған.
Өлкеде жоғары дәрежелі 336 медресе жұмыс істеген. Сонымен бірге зағип,
мүгедек т.б. ауыр тағдырлы жандарға арналған қары-хана, даляил-хана деп
аталатын 327 мектепте  360 мұғалім 4681 шәкіртті оқытқан. Оқу-ағарту
саласындағы осы нәтиже Түркістанды мекендеген барлық ұлтқа ортақ деп
есептейміз.

Сонымен қазаққа қатысы бар Түркістанның исламдық діни дәстүрін,
ағарту жүйесін әдебиет пен мәдениет қамтыған рухани саладан тыс зерделеуге
келмейді. ХХ ғасыр басындағы шығыстық діни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Әдебиеттегі мазмұн мен пішін
Дандай Ысқақұлының әдеби сын тарихы
Мемуарлық шығарма (конспект)
Ахмет салған әдебиеттегі елшілдік ұраны
Көркем образ
КӨРКЕМДІК ӘДІС ЖӘНЕ БАҒЫТ
Лирикалық проза
Ономастика және әдеби ономастика
Проза, оның даму сатылары және дәстүрмен жаңашылдық
Жазушы және көркемдік әдіс
Пәндер