Мүліктік сақтандыру түрлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері 6
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны 6
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты 11
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы 16
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
24
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері 24
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу 30
2.3 Сақтандыру рыногының қаржылық жағдайын талдау 36
III Бөлім. Қазақстан Республикасында сақтандыру ісін дамыту проблемалары
49
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Экономикалық өсудің тұракты және өспелі қарқындарына жету Қаржы
саласының дамуының негізгі тенденцияларын анықтамайынша мүмкін емес. Мұнда
сақтандыру ісіне зор назар аударылады.
Сақтандыру макроэкономикалық тұрақтандыру үшін кажетті қаржылық
резервтерді қалыптастыра отырып, техногендік және экологиялық окиғаларда
өндірістік күштерді қалпына келтіруге және дамытуға ықпал етеді,
инфляциялық фактор әсерін төмендетеді, тауарлар мен қызметтер сұранысы мен
ұсынысының ара катынасын оңтайландырады. Сонымен қатар, сақтандыру
институтын дамытуды ынталандыру келесі себептерге байланысты қажет болып
табылады.
Біріншіден, сақтандыру мемлекет тарапынан қарастырылған шаралар
сипатына және көлеміне тәуелсіз халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазір табиғи және техногендік апаттарды
жою бойынша шығындардың негізгі ауыртпалығы мемелекеттік бюджетке
жүктелген.
Екіншіден, қазіргі жағдайларда сақтандыру тетігін пайдалану еліміздегі
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына ықпал етеді, Сонымен, кәсіпкерлік
тәуекелдерді, кәсіпкерлердің азаматтық жауаптылығын, өндірістік мүлікті
сақтық қорғау кәсіпкерлік қызметтің үздіксіздігін, зиянсыздығын, Қаржылық
тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік береді, себебі сақтық жағдайда шығындар
сақтандырушы резервтері есебінен өтеледі. Сақтандыру кәсіпкерлерді өзнің
меншікті көп сақтық ақшалай корларын құрудан, күрделі қаражаттарының тұрып
қалуынан толық немесе ішінара босатады. Егер кәсіпкер банктен несие алғысы
келсе, банк үшін сақтық полис кепіл болады. Сақтандыру кәсіпкерлер үшін
қосымша қорғауды қамтамасыз ететін ескерту шараларын ұйымдастыруға себепші
болады.
Үшіншіден, сақтандырушылар сақтандыру жарналарының (сыйақыларын) көп
сомаларын жұмылдырады. Осы жарналардың бір бөлігін капитал жинақтау
үрдісіне белсенді қатыса отырып, халық шаруашылығының түрлі салаларына
инвестициялайды. Уақытша бос ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылыққа
инвестициялай отырып, сақтандырушылар елдің экономикасын несиелеу бойынша
банктердің қызметтерін атқарады. Сақтық фирмалардың күрделі резервтері
банктік резервтерге қарағанда ұзақ мерзімді, өйткені сақтандырушылар
клиенттермен бір және одан көп жылдарға келісім шартка отырады.
Қазақстан үшін банк капиталына қарағанда сақтық капиталдың артықшылығы
ұлттық шаруашылық үшін ұзақ мерзімді несиелердің тапшылығы жағдайында
өзекті болады.
Төртіншіден, сақтандырушылардың ұлғаймалы ұдайы өндіріске, оны
несиелеуге белсенді қатысуы сақтандырушы-кәсіпорындарда жұмыс орындарын
сақтайды, экономиканы ұзақ мерзімді несиелеу және өз қызметін кеңейту
жолымен жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, ғылыми-техникалық революция
жетістіктерін және бәсекелестікті есепке алып, құрылымды қайта құруды
қаржыландырады.
Бесіншіден, сақтандыру индустриясын қалыптастыру мемлекетке табиғи
техногендік сипаттағы шығындарын өтеу бөлігіндегі мемлекеттік бюджетке
жүктеуді азайтады, сақтандыру көмегімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жеке
мәселелерін (зейнетакы жинактарын төлеу, еңбекке қабілеттілікті немесе
асыраушысынан айырылу, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы және с.с) нарыктық
экономика қағидаларында шешуге мүмкіндік береді.
Сақтандырудың дамуы өз кезегінде заңдар негізінің жетілгендігіне,
салық-бюджет саясаты, ақша-несие саясаты тиімділігіне, сақтандыру қызметін
кадағалаудың сапасына және сақтық ұйымдардың жұмыстарының сапасына тәуелді.
Сонымен, рыноктық шаруашылық дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-
экономикалық қорғау, оның ішінде сақтық қорғаудың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты сақтандыру түсінігін, Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайын, сақтандыру
қызметінің проблемаларын, даму перспективаларын зерттеу болып табылады,.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
– сақтандырудың экономикалық мәнін, маңызын,
қолданылу аясын анықтау;
– сақтандыру ісін құкықтық мемлекеттік реттеуді қарастыру;
– сақтандыру рыногының даму кезеңдерін қарастыру;
– Қазақстандағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайына
талдау жасау;
– сақтандыру рыногының проблемалары мен даму
перспективаларын талқылау.
Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногына зор назар аударылуда.
2004-2006 жылдарға арналған сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы
әзірленіп, жүзеге асырылған болатын, қазір де заңнамалар жетілдірілуде.
Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан, үш бөлімнен, тұрады.
Бірінші бөлімде, сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастырдым,
екінші бөлімінде, сақтандыру рыногын құқықтық мемлекеттік реттеуді, осы
рыноктың даму кезеңдерін, Қазақстан Республикасындагы сақтандыру рыногының
қазіргі жағдайын талқыладым. Үшінші бөлімде, сақтандыру ісін жетілдіру
проблемаларын қарастырдым.
Сонымен, сақтандыру қызметінің маңызын зерттеу оның экономикадағы және
Қазақстандағы қоғамдық өмірге маңыздылығы ерекше қызығушылықты тудырады.
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны
Сақтандыруды дамытудың әлемдік тәжірибесі экономикаға оңды әсер етудің
қуатты факторы болып табылатындығын дәлелдеді. Бұл кәсіпкерлердің үлкен
қаржы ресурстарын экономиканың түрлі салаларына тәуекелге бел буа отырып
салғанда, нарықтық қатынастардың дамуы кезеңінде байқалды.
Кең мағынада "сақтандыру" бір нәрсенің қолайсыз салдарларынан
қорғануды білдіреді. Сақтандыру адамның пайда болуымен бірге пайда болды
және оның табиғатының бөлінбейтін бөлігі болып табылады.
"Сақтандыру" сөзі "қорқыныш" сөзінен шыққан, бір нәрсені жоғалтудан
қоркуды білдіреді, бірақ "тәуекел" түсінігіне сай келеді. Ағылшын тілінде
"insurance" (сақтандыру) "sure" - сенімділік, біреуденен қолдау алуға
үміттенумен байланысты бір нәрсенің тағдырынан үрейді алып тастау ретінде
анықталады.
Уақыт өте келе "сақтандыру" термині анық мәнге ие болды. Занды және
жеке тұлға белгілі-бір оқиғаның мүмкін зиянын сақтандырылатын объектінің
құнынан төмен төлем өтеуге жауапкершілікті өз мойнына алатын басқа тұлғаға
барады.
Сақтандыру теориясына назар аударайық. XV ғасырдың басында неміс
экономисті Кроет сақтандыруды тәуекелдерді біріктіру арқылы оларды барынша
азайту деп анықтады.
Польша экономисі А.Банасинский сақтандыру өзіне тәуекелдердің барлық
түрлерін және зиянды өтеу жауапкершілігін алып, мүлікке немесе адамға
келтірілген шығындарды жабу ауыртпалығын бөлу мақсатында тәуекелдер кешенін
қалыптастыруға негізделеді деп атап кеткен.[1] Сонымен қатар, біркатар
сипаттамаларды бөліп кетуге болды, оларға сай:
а) "Сақтандыру" кәсіпорындарға немесе ұйымдарға келтірілетін мүмкін
төтенше және басқа зиянды өтеуге немесе азаматтарға ақшалай көмек көрсетуге
мақсатты сақтық қордың ақшалай жарналары есебінен оның қатысушыларының
арасындағы қайта бөлу қатынастарының жиынтығы[2].
б) сақтандырудың мәні ұлттық табыс деп аталатын жиынтық қоғамдық
өнімді қайта бөлу фазасындағы адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
болып табылатындығында.
Сурет-1. Сақтандыру қатынастарының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасындағы өзара байланыс
Сурет-1-ден біз сақтандыру мүліктік зиян келтіру мүмкіндігімен
байланысты мүліктік мүдде пайда болғанда, қолайсыз оқиға орын алғанда
сақтық қорғау (сақтық тәуекел) қажет екендігін көреміз.
ҚР сақтандыру қызметі туралы Заңда сақтандыруға сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру шартымен анықталған сақтық
жағдай немесе басқа оқиға орын алғанда жеке және заңды тұлғалардың заңды
мүдделерін мүліктік қорғау бойынша қатынастар кешені деп анықтама
берілген.[3]
Осы анықтама сақтандыру қатынасының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасында өзара байланыс бар екендігін көрсетеді
(1-сурет).
Жоғарыда айтылған үш анықтамада сақтық қатынастар мәні мезо- және
макродеңгейде қарастырылады. Кез келген анықтама толық бола бермейді,
өйткені сақтандыру ғылыми зерттеу объектісі болып отыр, осы түсінік жайлы
көптеген пікірталастар пайда болады.
Көптеген анықтамаларда сақтық қорын қалыптастыруда, сыйақы мөлшерін,
өтем төлеу шартын белгілеуде сақтық қатынастар қатысушыларының экономикалық
мүдделерін білдіретін сақтық қорғауды алу негізін көрсететін қатынастар
туралы айтылады.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі
негізгі әдісі колданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдіс.[4]
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс
ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың
бірден-бір бөлігі.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерді төлеу үшін
(сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұксас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.[5]
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру аркылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен окыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру - қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.[6]
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің кұнын қайта белуге қатысуы;
– оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен
қосарланып отырады;
– сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының
болуы; ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық
баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың
баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет Қаржысының цұрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айырықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде карауға
болады.
Сақтандырудын мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларды
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыга) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және
жинақтаушы емес.[7]
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасаумен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын сақтандыру қызметі.
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты
Нарықтық экономикада сақтандыру негізінен мемлекеттік қана болудан
қалып, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруден өтіп, меншікке жаңа
қатынастарды құруы тиіс. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық
қызмет нәтижелерін сақтауда заң шеңберінде әрекеттің барынша көп еркіндігі
беріледі.
Қазақстан реформаларының бірінші кезеңінде мемлекеттік тәртіпті
нығайту, ұлтаралық қатынастарды жақсарту, әлеуметтік жүктілікті төмендету,
қаржылар мен ақшалай айналымды сауықтыру бойынша шаралар қабылдау, бюджет
тапшылығын қысқарту арқылы саяси жағдайды қалыптастырды.
Нарықтық экономика нарық және сақтандыру өзара байланысты
болғандықтан, сақтандырудың белсенді ортасы болып табылады. Бір жағынан,
нарық бар жерде кәсіпкерлік тәуекел бар, ал тәуекел бар жерде сақтандыру
бар.
Табиғат бостықты ұнатпайтын сияқты, нарықта тәуекелдерді сақтандырмаса
болмайды.
Қарапайым мағынада "тәуекел" нәтижесі белгісіз шешім қабылдауды
білдіреді. Кәсіпкер каражаттарын іске сала отырып, өзінің және кәсіпорынның
тағдырына шешуші әсер ететін барлық болашақ кездейсоқ оқиғаларды
болатындығын алдын-ала көре алмайды.
Болашақта аз немесе көп ықтимал дәрежеде адамдар денсаулығына зиян
және залал келтіретін белгілі бір оқиға және ол оқиғалардың болып қалуына
сақтандыру жүзеге асырылатын болса, сақтық тәуекелі деп аталады. Сақтандыру
басқа да мағыналарды білдіреді.
Сақтандыру тәуекелі төрт мағынаны білдіреді:
1) Сақтандыру оқиғасынан зиян келтіру ықтималдығы.
Математикада есептелген, бұл ықтималдық сақтандыру
тарифтерінің құрудың негізі болып табылады.
2) Накты сақтандыру оқиғасы, сақтандыру жүзеге
асырылатын белгілі бір кауіп. Мұндай түсінуде
сақтандыру тәуекелдерінің тізімі сақтандыру
жауапкершілігінің объектісін құрайды.
3) Сақтандырумен қамтылмаған және сақтандырушының
тәуекелінде қалдырылған мүлік құнының бір бөлігі.
Мысалы, бірінші тәуекел қағидасы бойынша сақтандыруды
қамтамасыз ету жүйесіндегі екінші тәуекел.
4) Нақты сақтандыру объектілері (олардың сақтандырушылық
бағалау және зиян келтіру ықтималдық дәрежесі
бойынша). Мұндай түсінуде сақтандырушылық бағалау
мөлшеріне байланысты ірі, орташа, ұсақ сақтандыру
тәуекелдері, ал сақтандыру затының қазаға ұшырауы
немесе зиян келтірілуіне қарай кауіпті және азырақ
кауіпті деп бөлуге болады.[8]
Аталған мағынасында "сақтандыру тәуекелі" шетелдік сақтандыруда
кеңінен қолданылады. Мысалы, химиялық кәсіпорны немесе ірі тонналы кеме ірі
қауіпті сақтандыру тәуекелі ретінде сипатталады және осыған байланысты
оларды сақтандыруда сақтандыру тарифтерінің жоғары мөлшері белгіленеді.
Әрбір нақты тәуекел, мысалы, жер сілкіну немесе су тасқыны тәуекелі
ғимараттардың бұзылуы, су тасқыны сияқты белгілі бір қолайсыз оқиғалардың
болу ықтималдығын білдіреді. Тәуекел адамзат қызметінің кез келген
саласындағы объективті кұбылыс болып табылады және барлық жерде орын алады.
Өз мәні бойынша ол шығындар мен жоғалтуларды тудыратын қалаулы емес
құбылыс. Оның болуы залады өтеудің алғы шартын қалыптастырады, өмірге
сақтаыдыру нысандарының көпшілігінің келуіне, сақтандыру ісін
ұйымдастырудың әрі қарай жетілдіруге әкеліп соқтырады, сақтандырудың
коғамдық тарихи түрлері тәуекелдер ерекшелігін және олардың пайда болуының
түрлі нысандарын көрсете отырып, сақтандыру қорын (сақтандыру резервін)
құрайды. Нақты оқиға болған жағдайда осы қордан төлем жасалады.
Тәуекел ықтималдығын түрлі дәрежесіне қарай мүмкін қазаға ұшыраумен
және сақтандырылған объектінің бұзылуымен байланысты. Бірге жақын немесе
тең ықтималдықта осы оқиға болатындығына толық кепіл етіледі, одан қашпау
қымбат тұратын сақтандыруды талап етеді. Егер тәуекел адамның ықтиярынан
тыс болатын кездейсоқ болжанбайтын оқиға болып табылса, сақтандырудың
мағынасы болады.
Ғылыми-техникалық прогресс білімді игеру, техника мен технологияның
жетілмегендігімен байланысты болжанбаған тәуекелдердің пайда болуын алғы
шарт қалыптастырады. Қазіргі машиналар, ғылыми приборлар, күрделі және
қауіпті ондіріс, FTP басқа жетістіктері өз қауіпсіздік шектеріне жақындады.
Адамга оларды басқару, бақылау жасау қиынырақ. Сонымен қатар, техниканы,
технологияны қазіргідей жаңарту, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше
оқиғаларды математикалық моделдеу кездейсоқтықты шектеу мүмкіндігіне сенуге
мүмкіндік береді.[9]
Әлі сақтандыру объективтік және субъективтік ықтималдықка тәуелді.
Біріншісіне табиғат пен қоғамның объективтік заңдарына жазылатын құбылыстар
мен заттар тән, ал екіншісі ақиқатты жоққа шығаратын кездейсоқтыққа келеді.
Тәуекел анализ және гипотеза аркылы өмір заңдарының тану аркылы өтетін
логикалық ықтимал аркылы көрсетілуі мүмкін. Олардың ағымын жіберместен
бұрын үлкен сандар математикасы көмегімен статистикалық мәліметтер жинау
және талдау керек.
Алынған нәтиже статистикалық ықтималдықты көрсетеді, одан тәуекел
мөлшерін бағалау объективтілігі тәуелді болады. Тәуекелді туралау, тарату,
бөлу сақтандыру кешенін жүргізу тәуелді техникалық тәсілдерді құрайды.
Тәуекелді бағалау үшін сенімді ақпарат болу керек, себебі оның болмауы
қателікке әкеледі. Әдетте, тәуекелдердің бірнеше түрін боліп көрсетеді;
сақтандыруға болатынды қолайлы және сақтандыруга жатпайтын қолайсыз
тәуекел, сонымен қатар, сақтандырушының техникалық тәуекелі.
Көп үлесті бірінші топ алады. Бұл сақтандыратын оқиғаның болу және
мүмкін зиянның мөлшерін ықтималдығы тұрғысынан бағалауға болатын жағдай.
Сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне кіретін тәуекел мүмкін болуы тиіс,
кездейсоқ сипатта болады, сақтандыру келісім-шартына қатысушы жақтарга
сақтандыру оқиғасының нақты уақыты келтірілген зиянның мүмкін мөлшерін
алдын-ала білмеуі керек. Осы тәуекелдердің пайда болуының кездейсоқтығы
статистикалық қадағалау ұйымдастырылатын біртекті объектілерге жатады. Оны
талдау сақтандыру сыйақысының болжамын анықтауға мүмкіндік береді. Қауіптің
қайнар көзіне байланысты стихиялық күштермен немесе адамның орынды әсерімен
болатын тәуекелдер болады. Біріншісіне, жер сілкіну, су тасқыны, және т.б.
табиғи құбылыстар жатады. Екіншісіне ұрлық, тонау және баска да құқыққа
қарсы әрекеттер жатады.
Айырықша топты арнайы тәуекелдер құрайды; аномальды және
катастрофиялық. Біреуінің айырықшалығы және мөлшері сәйкес боъектіні
тәуекел жиынтығының белгілі бір тобына жатқызуга мүмкіндік бермейді.
Басқаларлы сақтандырылған объектілердің немесе сақтанушыларға оларға ірі
ауқымдағы зиян келтіріп сақтанушыларды қамтитын елеулі топты кұрайды. Бұл
жер сілкіну, урагандар, цундар және апаттың баска да ғалами құбылыстары.
Катастрофалық тәуекелдер сақтандырушы мен сақтанушы арасында ерекше
келісім-шарт жағдайында сақтадырылуы мүмкін.
Сонымен қатар, экологиялық, көліктік, саяси, арнайы тәуекелдерді
сақтандыру бар.[10]
Экологиялық тәуекелді сақтандыру қоршаған ортаны ластануымен
байланысты. Олар әдетте сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне қосылмайды.
Сонымен бірге экологиялық тәуекел себепкер болған белгілі бір сақтандыру
мүдделері сақтандырудың толық дербес түрін қалыптастыруға алғы шарт
тудырды.
Көліктік тәуекелдер автокөлікті, өзен, теңіз және ауа кемелерін және
оларды тасымалдайтын жүктерін сақтандырумен шектеледі.
Саяси тәуекелдер өз азаматтарына қатысты мемлекеттік билік
органдарының және басқарманың болжанбайтын, құқыққа қарсы әрекеттеріне
міндетті және сақтандырушы міндетіне кіруі мүмкін.
Арнайы тәуекелдерге айырықша қымбат мүліктерді, мысалы, алтынды,
күмісті және басқа қымбат металдарды және обан жасалған бұйымдарды, қолма
қол ақшаларды тасымалдауды сақтандыру жатады.
Сақтандырушы сақтандыру келісім шартының кез келген мезетінде
сақтандыру оқиғасы орын алғанда зиянды өтеуге дайын болуы тиіс. Мұндай
тәуекел техникалық тәуекел деп аталады. Оның болуы сақтандырушыны өрттің,
апаттардың, стихиялық жағдайлардың салдарларын және болу ықтималдығын
азайту үшін олармен күресудің ескерту шараларына қатысуға итермелейді.
Әлуетті қауіпті өндіріс жағдайы туралы ақпаратты жинау, жүйеге келтіру
және талдау, табиғи және баска құбылыстардың фактілері жөнінде мәліметтер
базасын құру әрбір аймақ үшін болжанатын қауіп мөлшерін және тарифтік
сеткаға және сақтық қоры ресурстарына адекватты тәуекел деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қадағалау және есепке алу процесі тәуекелді тіркеу атауына ие.
Тәуекелді оқиғаның пайда болуын анықтайтын факторлар тәуекелді жағдай деп
аталады, объективтік және субъективтік деп бөлінеді. Объективті адамадардың
ықтиярына және санасына тәуелді емес, субъективті адамдар әрекетінің
салдарын білдіреді.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру жағдайын айыра білу керек. Біріншісі
сақтандыру объектісіне зиянның әлуетті мүмкін келтіруді білдіреді.
Сақтандыру объектісіне зиян келтірудің жүзеге асырылған мүмкіндігі
сақтандыру оқиғасын білдіреді.
Оның салдары сақтандыру оъектісін толық жоқ қылу немесе ішінара
бүлдіруден көрінеді. Осыған байланысты сақтандыру келісім шартында
сақтандырушы міндеттемесіне кіретін оқиғаның нақты анықтамасын беру керек.
Мысалы, өндірістің тұрып қалуын сақтандыруды жүзеге асыра отырып, қандадан
екенін атап көрсеткен жөн. Бұл жағдайда тұрып қалумен болған мүліктік зиян
және тәуекелдің жүзеге асуы есепке алынуы тиіс Жалған мәліметтер, шамадан
тыс шектелген немесе шамадан тыс асыра айтылған акпарат нақты тәуекелді
бұрыс бағалауға әкеліп соқтырады. Тәуекелді халықтың қабылдауының өзіндік
ерекшелігін көрсететін заңдылықтарды жан-жақты зерттеу адамдардың ықтимал
мінез-кұлкын, тәуекелі бар шешім қабылдауға және жүзеге асыруға әсерін
дұрыс болжауға мүмкіндік береді. Тәуекел ауқымын сезініп, оны жою және
максималды шектеу бойынша шешім қабылдайды.
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы біркатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
апаттардың зардаптарын жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар
мен шаруашылық субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік
құралдарын коспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құкықтық жауаптылығын сақтандыру;
шарт бойынша азаматтық-кұкықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені
үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік кұралдары иелерінің
және тасымалдаушының азаматтық-құкыктық жауаптылығын қоспағанда).
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс
стихиялық апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде
бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтың қорларды құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық
құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің
жоғалу (жойылу) каупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де
мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік кұралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Кесте 1.
Мүліктік сақтандыру түрлері
Сынып Сақтандыру түрі
Көлік құралдарын Ұрлықтан, жоғалтудан, зиян
сақтандыру келтіруден сақтандыру
Жүкті сақтандыру Тасымалдау пемесе сақтауда жүкке зиян
келтіруден, жоғалтудан, ұрлатудан сақтандыру
Мүліктік сақтандыру Мүлікті ұрлаудан, бұзудан, табиғи апатгардан
сақтандыру және құрылыс-жөндеу тәуекелдерді
сақтандыру
Кәсіпкерлік Кәсіпкердің контрагенттерінің өз
тәуекелді сақтандыру міндеттемелерін орындамауына немесе
кәсіпкерге тәуелді емес осы қызметтегі
жағдайлардың өзгеруіне, оның ішінде күтілген
нәтижелерді ала-алмау тәуекеліне байланысты
кәсіикерлік қызметтен болатын зияндар
сақтандырылады.
Көлік құралдарының Көлік құралдарын пайдаланумен байланысты
иелерінің үшінші тұлғага зиян келтіру тәуекелін
азаматтық-құкықтық сақтандыру.
жауаптылығын сақтандыру
Тасымалдаушының Тасымалдаушы ретінде үшінші тұлғаға зиян
азаматтық-құқықтық келтіру окиғасын сақтандыру.
жауаптылығын сақтандыру
Келісім-шарт бойынша Келісім-шартгы бұзғаны үшін
азаматтық-құқықтық азаматтық-құқыктық сақтандыру. Несиені
жауаптылығын сақтандыру (экспортытқ несиені) өтемеуден сақтандыру
Зиян келтіргені үшін - Медициналық қызметкерлердің
азаматтық-құқықтық азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
жауаптылығын сақтандыру - Заңгерлердің, инженер - кұрылысшылардың,
кеңес берушілердің
азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
-Қоршаған ортаны ластаудан сақтандыру
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандырады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құкықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін
болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін.
Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру шарты бойынша тек сол
сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана
сақтандырылуы мүмкін.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дакылдарын, малдарды,
кұрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногіндегі
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өндеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылық өнімдері мен тауарларын колайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан
міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру - азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруга жатады. Жеке басты сақтандыру
шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа
(сақтандырылған) адам (тұлға) сақтандырылған болуы мүмкін. Аннуитеттік
сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін
(жасына, мүгедектігіне байланысты, наукастығына байланысты) жогалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемді
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген
медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолдамаларынан
туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі молшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері
жолаушыларды сақтандырудан баскасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті
нысанда сондай-ақ көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке кұрамы, ішкі істер органдарының,
ұлттық кауіпсіздік, салық службасы қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүліктік, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекттік салық-
бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметті қадағалау
сапасы мен сақтық ұйымдары жұмысының сенімділігіне байланысты болады.
Сақтандыру нарығын жөнге салудағы маңызды рөлді алғышартты кұру
процесінің мақсаттылығы және оның қызмет етуінің сәттілігі. Оны келесідей
топтастыруға болады:
– Сақтандыру ұйымдарын құру еркіндігі мен заңды және жеке
тұлғалардың ақша кұралдарының аккумуляцясы;
– Сақтандырушылардың несиелеу, есеп айырысу, кассалық және
делдалдық қызметтерінің максаттылығы;
– Сақтандыру ісіндегі ұйымдастырушылық форманың
әртүрлілігін мойындау - акционерлік, екі жақты, мемлекеттік
ұйымдар, кооперативтік;
– Қажетті заң актілерін кабылдау, әртүрлі сақтандыру қоғамындағы
типтік жарлықтардың кұрылуы, бухгалтерлік есеп және отчеттың
біркелкі іскерлігі;
– Сақтандырушының қызмет түрін таңдауының бар болуы;
– Сақтандыру ісіндегі ғылыми-ақпараттық және кадрлық
қамсыздандырудың дамуы.
Осылайша, сақтандыру заңының динамикалық дамуы ұлттық сақтандыру
нарығының қалыптасуына, жүргізуіне, негізгі сақтандыру көрсеткіштерінің
өсуіне септігін тигізді. Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі
туралы заң сақтандыруды профессионалды қызмет ретінде құруға құқықтық
алғышарт кұрды.
Сақтандыру қызметінің құны мен бағасының болуы, бір жағынан,
сақтанушылар үшін пайдалылығы мен тұтыну құнының болуы екінші жағынан,
экономикалық теория тұрғысынан сақтандыру қызметін сақтандыру тауарына
алмастырады. Тек осы тауар, нарықтық экономика жағдайында сақтандыру
нарығында сұраныс және ұсыныс заты, сақтандыру обьектілерімен анықталған
сақтанушылардың мүліктік мүдделерін сақтық қорғауға төлемкабілетті
қажеттігін қанағаттандыру құралы болып табылады.[11]
Сақтандыру қызметі спекторының кеңеюіне байланысты, сақтандыруға
күрделі тәуекелдерді қабылдау сақтандыру оқиғасының пайда болу себептерін,
сақтанушы мүдделеріне келтірілген залал мөлшерін, өтеуге тиісті сақтандыру
сомаларының көлемін ақтайтын тәуелсіз сақтандыру сарапшыларының институтын
құруды негіздейді.
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері
Қазақстанда сақтандыру рыногы жаңа экономикалық саясаттың басталуымен
1921 жылы пайда болды. Осы уақытта экономикаға және шаруашылық өмірге
рыноктық қатынастар элементтері белсенді ене бастады.
Қазақстан территориясында сақтандыру ісін ұйымдастыру тәртібі 1921
жылы 14 желтоқсанда ҚССРО Халық комитеті Кеңесімен бекітілген мемлекеттік
мүліктік сақтандыру туралы ережемен белгіленді.
Қазақстанда мемлекеттік сақтандыру алғашқы қадамының өзінде елдегі
қиын экономикалық жағдаймен, халықтың төмен төлеу қабілеттілігімен және
сақтандыру ісінде маманданған кадрлардың тапшылығымен байланысты
қиындықтарға ұшырады.
1922 жылдың ортасында РСФСР Мемлекеттік сақтандыру Бас басқармасы
енгізілді. 1928 жылдың наурызында өкілетті және Біріктірілген кеңсе
басқармасы Өлкелік Мемлекеттік сақтандыруға қайта құрылды.
Сақтандандыруды дамытудың қанагаттандырылмаған нәтижелері 1931 жылы
Мемлекеттік сақтандыру органдарының қызметінің қиындауына әкелді. "Мүліктік
сақтандырудағы өзгерістер туралы" 1931 жылдың 3 акпанынан бастан ЦИК және
СНК ССР каулысымен мүліктік сақтандыру жөніндегі барлық жұмыс Халық Қаржы
Комитетіне және оның жергілікті органдарына, ал жеке басты сақтандыру
жөніндегі жұмыс Мемлекеттік жинақ касссаларға берілді.
1933 жылы наурызда Мемлекеттік сақтандырудың Қазақстан басқармасы,
облыстарда Мемлекеттік сақтандыру басқармасы, аудандарда Мемлекеттік
сақтандыру инспекциясы құрылды.
Мемлекеттік сақтандыру жүйесін қайта ұйымдастырулар 1948, 1958 және
1968 жылдары жүргізілді. Сонымен 1969 жылы ССРО Бас басқармасымен
басқарылатын кеңестік республикалық шаруашылық есеп айырысу жүйе
қалыптасты. Бұл жүйе ССРО құлағанға және Қазақстанда Мемлекеттік сақтандыру
жойылғанға дейін әрекет етті.
Сақтандыру нарығының дамуын 4 кезеңге бөлуге болады.
Сақтандыру қорларының индустриясының дамуының бірінші кезеңі 1994-1998
жылдарды айтуға болады. Бұл кезең сақтандыру қызметін жүзеге асыруға
мемлекеттің монополиялығымен, сақтандыру қызметін реттейтін нормативтік-
кұқықтық актілердің жоқтығымен сипатталады.
Сақтандыру қызметін реттейтін бірінші заң күші бар акті деп 1992
жылдың "Сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңын айтуға болады.
Оның негізгі мақсаты сақтандыру қызметтерін қалыптастыру және кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің және азаматтардың сақтық қорғалғандығын кеңейту
болды.
Сақтандыру ұйымдарын ашудың жеңілдетілген тәртібі, оны ішінде жарғылық
капиталдың мардымсыз мөлшері, олардың қызметі үшін қолайлы жағдай
қалыптастыру Қазақстанда "сақтандыру бум"-ның пайда болуының себептері
болды. Егер 1991 жылдың соңында тіркелген сақтандыру ұйымдарының саны
біреулеп саналса, онда олардың саны 500-дан аса болды.
Жоғарыда аталған заңға сай құрылған бірінші сақтандыру ұйымдары 1989
жылы қарашада тіркелген және кооператив нысанында құрылған "Надежда"
сақтандыру компаниясы болды.
Осы заңның оң әсерлеріне заңды және нормативтік деңгейде жете
дайындамау, алдымен, осы бизнесті жүзеге асыруға отандық кәсіпкерлерге
қызығушылық тудырмаған сақтандыру және сақтандыру ісі жәнінде арнайы заң
күші бар актінің толық жоқтығын атап кетуге болады.
Атап айтканда, сақтандыру ісін жүзеге асыратын ұйымдарға талаптардың
темен деңгейін бөліп корсеткен жән. Мысалы, сақтандыру ісін кез келген
тұлға (оның ішінде шет ел тұлгасы да) жүзеге асыра алатын еді. Жоғарыда
аталған заңға сай жарғылық капитал мөлшері 100,0 мың. рубльден кем болмауы
тиіс еді.
Сақтандыру компанияларының қызметінің негативті аспектілеріне салықтық
реттеудің кемшіліктерін жатқызуға болады. Атап айтсақ, сақтандыру
төлемдерін төлеуге жұмсалатын шығындарды кәсіпорындар шығындарға, ал
сақтандыру сомалары мен сақтандырушылар алған сақтандыру өтемдері табыс
ретінде карастырылмады және табыс салығы салынбады. Бұл сақтандыру
ұйымдарының бір бөлігі сақтандыру бизнесін тек салық салудан жалтару үшін
сақтандыру ісімен айналыспауына әкелді. Басқа жағынан, көптеген сақтандыру
ұйымдарының сақтандыру ісін жүзеге асыруға қажетті жағдайлары және
технологиясы болмады.[12]
Сонымен қатар, олардың өзіне алған міндеттемесінің меншікті активтер
мөлшерінен асып кету фактілері бірнеше рет тіркелді.
Заңдардағы кемшіліктерді жою үшін 1993 жылдың сәуірінде "Сақтандыру
қызметі туралы" Заңға Қазақстанда сақтандыру қызметін шетел азаматтарының
және заңды тұлғаларының жүзеге асыруына тыйым салуға қатысты түзету
енгізілді.
Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға сақтық жеңілдіктер катаң болды.
Атап айтқанда, сақтандыру компаниялары міндетті сақтандыру жөнінде
төлемдерді өндіріс шығындарына ғана жатқызды.
Сонымен, сақтандыру қызметінің институттарының қалыптасуының бірінші
кезеңі бір жағынан, мемлекеттің осы бизнес түрін заңды реттеу
талпыныстарымен, екінші жағынан сақтандыру компанияларының заңсыз
табыстарды тарту үшін өз істерінде отандық заңдардағы ағаттықты белсенді
пайдалануымен сипатталады.
Екінші кезең болып 1994-1998 жылдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың 19
сәуірінен бастап "Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнінде
ұйымдастырушылық - кұқықтық шаралар туралы" Қазақсан Республикасының
Президентінің Жарлығына сай сақтандыру бизнесін мемлекеттік реттеудің
жүйесі қаплыптасты.[13] Алғаш рет мемлекеттік реттеудің орталықтандырылған
органы кұрамында сақтандыру департаменті құрылған Қаржы министрлігі
анықталды.
Жоғарыда аталған жарлыққа сай сақтандыру компаниясы сақтандыру
қызметін жүргізу кұқығын алу үшін 2,0 млн теңгеден кем емес және қайта
сақтандыруға 20,0 млн теңгеден кем емес мөлшерде ақшалай нысанда төленген
жарғылық капиталы болуы тиіс. Осы жарлықтың оң мезеттеріне сақтандыру
компанияларының “побочный” қызметпен айналысуына тыйым салу, жеке келісім-
шарт бойынша максималды жауапкершілікті шектеулер енгізу және баскалары
болды. 1995 жылдың сонында сақтандыру ұйымдарының саны 53 болды.
Сыртқы экономикалық қызмет мүдделері 1995 жылдың 20 мамырында жарғылық
капиталы 3,0 млн теңге және 10,0 млн доллар "Казинстрах" шетел сақтандыру
жөнінде мемлекеттік компания күрылды.
Сақтандыру заңын әрі қарай жетілдірудің қажеттіліктері 1995 жылы
"Сақтандыру қызметі туралы" заңның қабылдануына стимул болды. Заңмен
сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын едәуір көтерген 40,0 мың
айлық есептік көрсеткіш құруы тиіс сақтандыру компанияларының жарғылық
капиталына талап күшейтілді.
Сақтандыру индустриясының даму кезеңіне 1996 жылдың 25 маусымда 1996-
1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығын дамыту
бірінші бағдарламасының қабылдануы болды.[14]
Сақтандыру индустриясының дамуының түбегейлі кезеңі болып үшінші
кезеңге шартты жатқызуға болатын 1998-2000 жылдар болды. Атап айтқанда,
1998 жылдын 30 маусымында қабылданған №3986 "Мемлекеттік басқару органдарын
оптималдаудың шаралары туралы" Қазақстан Республикасының Президентінің
жарлығын жатқызуға болады.
Осы жарлықпен сақтандыру қадағалау органы қызметтері Қаржы
министрлігінен Ұлттық Банкке берілді.
Реттеу органы қызметін Ұлттық банкке берген мезетте сақтандыру нарығы
қаржы нарығының артта қалған сегменті болып табылады.
1999 жылы сақтандыру заңдарына сақтандыру ұйымдарының қызметі
нормативтерін реттеу жөніндегі Ұлттық Банк кұқықтарын кеңейтетін түзету
енгізілді. Атап айтқанда, Ұлттық Банкке сақтандыру ұйымдарын кұруға, оларды
міндетті қайта ұйымдастыруға және таратуға рұқсат беру құқығы берілді.
Алғаш рет пруденциальды нормативтер, бухгалтерлік есеп-қисаптың жаңа
нысандары, сақтандыру ұйымдарында басшылық қызметке үміткер тұлғаларға
талаптар енгізілді.
Сақтандыру қызметіндегі кұкыктық инфракұрылымындағы ең маңызды
өзгерістердің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ерекше
бөлігін және 2000 жылдың соңында "Сақтандыру қызметі" және "Сақтандыру және
сақтандыру қызметінің мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір
заң күші бар актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"
заңдарының енгізуді жатқызуға болады.
Осы заңдармен кұрылтайшылардың Қаржылық жағдайын тексеруді жүзеге
асыруға болатыны анықталды.
Осы кезеңнің ерекшелігіне қазақстандық сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру қоржынын әртараптандыру жөнінде талаптарды енгізу болды.
Ұлттық Банк 2000 жылдан бастап нормативтер мен әкімшілік құқык бұзу
жөнінде Қазақстан Республикасының жаңа Кодексінде қарастырылған сақтандыру
ұйымдарына санкцияларды реттеу жөнінде қосымша өкілеттіліктерге ие болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының тертінші кезеңіне Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілген 2000-2002 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметін дамыту мемлекеттік
бағдарламаның қабылданған кезеңін жаткызуга болады. Сақтандыру рыногын
дамытудағы негізгі перспективалар Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламамен анықталған
болатын.[15] Бұл бағдарламаны мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау құралы болып
табылатын қазіргі және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру,
мемлекеттік әлеуметтік саясатының құраушыларының бірі ретінде тиімді
сақтандыру жүйесін калыптастыру болып табылғаы. Бағдарламаның орындалуында
Ұлттық Банкке, сонымен қатар құзіретіне сақтандыру мәселерін шешу кіретін
біркатар министрліктер мен баска да мемлекеттік органдарға зор мән берілді.
Бағдарламамен сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету жөнінде
шаралар карастырылды, олардың Қаржылық тұрақтылығына және төлем
қабілеттілік деңгейіне талап күшейтілді, өмірді, зейнет ақыны,
сақтандырудың және сақтандырудың баска түрлерін ұзак мерзімді сақтандыруды
дамыту жөнінде шаралар белгіленді.
2001 жыл сақтандыру және сақтандыру ұйымдарына салық салу
оңтайландырылған жаңа салық Кодексін енгізілді. Осы өзгерістер халықаралық
стандарттарға жауап береді және сақтандыруды (ұзақ мерзімді жинақты
сақтандыруды қоса) және сақтандыру ісін дамыту үшін ынталандырма болған
сақтандырушылардың да мүддесін есепке алады.
Атап айтқанда, сақтандыру келісім шарты (зейнет акыны сақтандыру
келісім шартын қоспағанда) бойынша төленген сақтандыру сыйақылары
шегерімдерге жатқызылды, өмірді, аннуитетті және төтенше жағдайлардан және
аурудан сақтандыруға (қайта сақтандыруға) келісім шарт жасасу жөніндегі
қызмет аткаратын сақтандыру ұйымдарына салық салу шартына өзгеріс
енгізілді.
Енді салық салу объектісі болып салық кезеңі бойы алуға жататын
сақтандыру сыйакылары түрінде табыс саналды.
Сонымен бірге, жаңа Салық кодексі өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру
ұйымдары үшін белгіленген салық салу тәртібін таратуды қарастырады.
Сақтандыру нарығының дамуының қазіргі кезеңі шетел және отандық
компанияларының жұмыс жасауына тең жағдай берді.
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу
Экономикасы дамыған елдерде ресурстарды бөлуді жақсартуға мемлекеттің
араласуы мүмкін деген тұжырымның түрлі теориялық тұрғылары бар. Осы
бағыттағы жұмыс жеке тұлғалар мен компаниялар басқа тұлғалармен немесе
компаниялармен саудалық мәмлелерін еркін түрде жүргізетін нарықтардың
көмегімен жүзеге асырылады. Алайда осымен катар мемлекеттік билік пен
басқару органдарының ролі үлкен. Елдің нарықтық қатынастарға өтуі
жағдайындағы сақтандыруды арнайы реттеу қажеттілігінің мәселесі әлемдік
тәжірибеден бейхабар болу немесе мүлдем білмеу жағдайында пайда болады.
Мұндай реттеудің нысандары мен әдістері, таралу дәрежесі елдің
ерекшеліктеріне байланысты, яғни оның экономикалық даму дәрежесіне,
қалыптасқан ұлттық дәстүрге байланысты анықталады. Осыған сәйкес сақтық
қатынастарды реттеу жүйесін құруды күш типін белуге болады.
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеті сақтандыру қызметі нарығын
қалыптастыру және тиімді әрекет ететін сақтандыру нарығын дамыту, түрлі
құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы сақтандырушылар қызметі үшін қажетті
жағдай жасау болып табылады.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметіндегі мемлекеттік ретеушілік функциясы
сақтандыруды қарастыратын заңнамалық актілерді қабылдауда, қоғам мен оның
азаматтарының жеке санаттарының мүддесімен міндетті сақтандыру түрлерін
бекітуде арнайы салық саясатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері 6
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны 6
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты 11
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы 16
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
24
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері 24
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу 30
2.3 Сақтандыру рыногының қаржылық жағдайын талдау 36
III Бөлім. Қазақстан Республикасында сақтандыру ісін дамыту проблемалары
49
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Экономикалық өсудің тұракты және өспелі қарқындарына жету Қаржы
саласының дамуының негізгі тенденцияларын анықтамайынша мүмкін емес. Мұнда
сақтандыру ісіне зор назар аударылады.
Сақтандыру макроэкономикалық тұрақтандыру үшін кажетті қаржылық
резервтерді қалыптастыра отырып, техногендік және экологиялық окиғаларда
өндірістік күштерді қалпына келтіруге және дамытуға ықпал етеді,
инфляциялық фактор әсерін төмендетеді, тауарлар мен қызметтер сұранысы мен
ұсынысының ара катынасын оңтайландырады. Сонымен қатар, сақтандыру
институтын дамытуды ынталандыру келесі себептерге байланысты қажет болып
табылады.
Біріншіден, сақтандыру мемлекет тарапынан қарастырылған шаралар
сипатына және көлеміне тәуелсіз халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазір табиғи және техногендік апаттарды
жою бойынша шығындардың негізгі ауыртпалығы мемелекеттік бюджетке
жүктелген.
Екіншіден, қазіргі жағдайларда сақтандыру тетігін пайдалану еліміздегі
кәсіпкерлік қызметтің жедел дамуына ықпал етеді, Сонымен, кәсіпкерлік
тәуекелдерді, кәсіпкерлердің азаматтық жауаптылығын, өндірістік мүлікті
сақтық қорғау кәсіпкерлік қызметтің үздіксіздігін, зиянсыздығын, Қаржылық
тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік береді, себебі сақтық жағдайда шығындар
сақтандырушы резервтері есебінен өтеледі. Сақтандыру кәсіпкерлерді өзнің
меншікті көп сақтық ақшалай корларын құрудан, күрделі қаражаттарының тұрып
қалуынан толық немесе ішінара босатады. Егер кәсіпкер банктен несие алғысы
келсе, банк үшін сақтық полис кепіл болады. Сақтандыру кәсіпкерлер үшін
қосымша қорғауды қамтамасыз ететін ескерту шараларын ұйымдастыруға себепші
болады.
Үшіншіден, сақтандырушылар сақтандыру жарналарының (сыйақыларын) көп
сомаларын жұмылдырады. Осы жарналардың бір бөлігін капитал жинақтау
үрдісіне белсенді қатыса отырып, халық шаруашылығының түрлі салаларына
инвестициялайды. Уақытша бос ақша қаражаттарын ұлттық шаруашылыққа
инвестициялай отырып, сақтандырушылар елдің экономикасын несиелеу бойынша
банктердің қызметтерін атқарады. Сақтық фирмалардың күрделі резервтері
банктік резервтерге қарағанда ұзақ мерзімді, өйткені сақтандырушылар
клиенттермен бір және одан көп жылдарға келісім шартка отырады.
Қазақстан үшін банк капиталына қарағанда сақтық капиталдың артықшылығы
ұлттық шаруашылық үшін ұзақ мерзімді несиелердің тапшылығы жағдайында
өзекті болады.
Төртіншіден, сақтандырушылардың ұлғаймалы ұдайы өндіріске, оны
несиелеуге белсенді қатысуы сақтандырушы-кәсіпорындарда жұмыс орындарын
сақтайды, экономиканы ұзақ мерзімді несиелеу және өз қызметін кеңейту
жолымен жаңа жұмыс орындарын қалыптастырады, ғылыми-техникалық революция
жетістіктерін және бәсекелестікті есепке алып, құрылымды қайта құруды
қаржыландырады.
Бесіншіден, сақтандыру индустриясын қалыптастыру мемлекетке табиғи
техногендік сипаттағы шығындарын өтеу бөлігіндегі мемлекеттік бюджетке
жүктеуді азайтады, сақтандыру көмегімен әлеуметтік қамтамасыз етудің жеке
мәселелерін (зейнетакы жинактарын төлеу, еңбекке қабілеттілікті немесе
асыраушысынан айырылу, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы және с.с) нарыктық
экономика қағидаларында шешуге мүмкіндік береді.
Сақтандырудың дамуы өз кезегінде заңдар негізінің жетілгендігіне,
салық-бюджет саясаты, ақша-несие саясаты тиімділігіне, сақтандыру қызметін
кадағалаудың сапасына және сақтық ұйымдардың жұмыстарының сапасына тәуелді.
Сонымен, рыноктық шаруашылық дамуымен қоғам мүшелерін әлеуметтік-
экономикалық қорғау, оның ішінде сақтық қорғаудың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты сақтандыру түсінігін, Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайын, сақтандыру
қызметінің проблемаларын, даму перспективаларын зерттеу болып табылады,.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
– сақтандырудың экономикалық мәнін, маңызын,
қолданылу аясын анықтау;
– сақтандыру ісін құкықтық мемлекеттік реттеуді қарастыру;
– сақтандыру рыногының даму кезеңдерін қарастыру;
– Қазақстандағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайына
талдау жасау;
– сақтандыру рыногының проблемалары мен даму
перспективаларын талқылау.
Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногына зор назар аударылуда.
2004-2006 жылдарға арналған сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы
әзірленіп, жүзеге асырылған болатын, қазір де заңнамалар жетілдірілуде.
Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан, үш бөлімнен, тұрады.
Бірінші бөлімде, сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастырдым,
екінші бөлімінде, сақтандыру рыногын құқықтық мемлекеттік реттеуді, осы
рыноктың даму кезеңдерін, Қазақстан Республикасындагы сақтандыру рыногының
қазіргі жағдайын талқыладым. Үшінші бөлімде, сақтандыру ісін жетілдіру
проблемаларын қарастырдым.
Сонымен, сақтандыру қызметінің маңызын зерттеу оның экономикадағы және
Қазақстандағы қоғамдық өмірге маңыздылығы ерекше қызығушылықты тудырады.
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны
Сақтандыруды дамытудың әлемдік тәжірибесі экономикаға оңды әсер етудің
қуатты факторы болып табылатындығын дәлелдеді. Бұл кәсіпкерлердің үлкен
қаржы ресурстарын экономиканың түрлі салаларына тәуекелге бел буа отырып
салғанда, нарықтық қатынастардың дамуы кезеңінде байқалды.
Кең мағынада "сақтандыру" бір нәрсенің қолайсыз салдарларынан
қорғануды білдіреді. Сақтандыру адамның пайда болуымен бірге пайда болды
және оның табиғатының бөлінбейтін бөлігі болып табылады.
"Сақтандыру" сөзі "қорқыныш" сөзінен шыққан, бір нәрсені жоғалтудан
қоркуды білдіреді, бірақ "тәуекел" түсінігіне сай келеді. Ағылшын тілінде
"insurance" (сақтандыру) "sure" - сенімділік, біреуденен қолдау алуға
үміттенумен байланысты бір нәрсенің тағдырынан үрейді алып тастау ретінде
анықталады.
Уақыт өте келе "сақтандыру" термині анық мәнге ие болды. Занды және
жеке тұлға белгілі-бір оқиғаның мүмкін зиянын сақтандырылатын объектінің
құнынан төмен төлем өтеуге жауапкершілікті өз мойнына алатын басқа тұлғаға
барады.
Сақтандыру теориясына назар аударайық. XV ғасырдың басында неміс
экономисті Кроет сақтандыруды тәуекелдерді біріктіру арқылы оларды барынша
азайту деп анықтады.
Польша экономисі А.Банасинский сақтандыру өзіне тәуекелдердің барлық
түрлерін және зиянды өтеу жауапкершілігін алып, мүлікке немесе адамға
келтірілген шығындарды жабу ауыртпалығын бөлу мақсатында тәуекелдер кешенін
қалыптастыруға негізделеді деп атап кеткен.[1] Сонымен қатар, біркатар
сипаттамаларды бөліп кетуге болды, оларға сай:
а) "Сақтандыру" кәсіпорындарға немесе ұйымдарға келтірілетін мүмкін
төтенше және басқа зиянды өтеуге немесе азаматтарға ақшалай көмек көрсетуге
мақсатты сақтық қордың ақшалай жарналары есебінен оның қатысушыларының
арасындағы қайта бөлу қатынастарының жиынтығы[2].
б) сақтандырудың мәні ұлттық табыс деп аталатын жиынтық қоғамдық
өнімді қайта бөлу фазасындағы адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
болып табылатындығында.
Сурет-1. Сақтандыру қатынастарының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасындағы өзара байланыс
Сурет-1-ден біз сақтандыру мүліктік зиян келтіру мүмкіндігімен
байланысты мүліктік мүдде пайда болғанда, қолайсыз оқиға орын алғанда
сақтық қорғау (сақтық тәуекел) қажет екендігін көреміз.
ҚР сақтандыру қызметі туралы Заңда сақтандыруға сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру шартымен анықталған сақтық
жағдай немесе басқа оқиға орын алғанда жеке және заңды тұлғалардың заңды
мүдделерін мүліктік қорғау бойынша қатынастар кешені деп анықтама
берілген.[3]
Осы анықтама сақтандыру қатынасының субъектісінің мүліктік мүддесі мен
сақтандыруға қажеттіліктің арасында өзара байланыс бар екендігін көрсетеді
(1-сурет).
Жоғарыда айтылған үш анықтамада сақтық қатынастар мәні мезо- және
макродеңгейде қарастырылады. Кез келген анықтама толық бола бермейді,
өйткені сақтандыру ғылыми зерттеу объектісі болып отыр, осы түсінік жайлы
көптеген пікірталастар пайда болады.
Көптеген анықтамаларда сақтық қорын қалыптастыруда, сыйақы мөлшерін,
өтем төлеу шартын белгілеуде сақтық қатынастар қатысушыларының экономикалық
мүдделерін білдіретін сақтық қорғауды алу негізін көрсететін қатынастар
туралы айтылады.
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі
негізгі әдісі колданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдіс.[4]
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады.
Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол - табыс
ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың
бірден-бір бөлігі.
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар
белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерді төлеу үшін
(сақтық жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұксас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.[5]
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру аркылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен окыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру - қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.[6]
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
– сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
– сақтандырудың қоғамдық өнімнің кұнын қайта белуге қатысуы;
– оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен
қосарланып отырады;
– сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының
болуы; ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық
баламалығы барлық жағдайда бола бермейді (қатынастардың
баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет Қаржысының цұрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айырықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде карауға
болады.
Сақтандырудын мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларды
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы
пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыга) шартта белгіленген соманың (сақтандыру сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және
жинақтаушы емес.[7]
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарды жасаумен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның
лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын сақтандыру қызметі.
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты
Нарықтық экономикада сақтандыру негізінен мемлекеттік қана болудан
қалып, мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруден өтіп, меншікке жаңа
қатынастарды құруы тиіс. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге шаруашылық
қызмет нәтижелерін сақтауда заң шеңберінде әрекеттің барынша көп еркіндігі
беріледі.
Қазақстан реформаларының бірінші кезеңінде мемлекеттік тәртіпті
нығайту, ұлтаралық қатынастарды жақсарту, әлеуметтік жүктілікті төмендету,
қаржылар мен ақшалай айналымды сауықтыру бойынша шаралар қабылдау, бюджет
тапшылығын қысқарту арқылы саяси жағдайды қалыптастырды.
Нарықтық экономика нарық және сақтандыру өзара байланысты
болғандықтан, сақтандырудың белсенді ортасы болып табылады. Бір жағынан,
нарық бар жерде кәсіпкерлік тәуекел бар, ал тәуекел бар жерде сақтандыру
бар.
Табиғат бостықты ұнатпайтын сияқты, нарықта тәуекелдерді сақтандырмаса
болмайды.
Қарапайым мағынада "тәуекел" нәтижесі белгісіз шешім қабылдауды
білдіреді. Кәсіпкер каражаттарын іске сала отырып, өзінің және кәсіпорынның
тағдырына шешуші әсер ететін барлық болашақ кездейсоқ оқиғаларды
болатындығын алдын-ала көре алмайды.
Болашақта аз немесе көп ықтимал дәрежеде адамдар денсаулығына зиян
және залал келтіретін белгілі бір оқиға және ол оқиғалардың болып қалуына
сақтандыру жүзеге асырылатын болса, сақтық тәуекелі деп аталады. Сақтандыру
басқа да мағыналарды білдіреді.
Сақтандыру тәуекелі төрт мағынаны білдіреді:
1) Сақтандыру оқиғасынан зиян келтіру ықтималдығы.
Математикада есептелген, бұл ықтималдық сақтандыру
тарифтерінің құрудың негізі болып табылады.
2) Накты сақтандыру оқиғасы, сақтандыру жүзеге
асырылатын белгілі бір кауіп. Мұндай түсінуде
сақтандыру тәуекелдерінің тізімі сақтандыру
жауапкершілігінің объектісін құрайды.
3) Сақтандырумен қамтылмаған және сақтандырушының
тәуекелінде қалдырылған мүлік құнының бір бөлігі.
Мысалы, бірінші тәуекел қағидасы бойынша сақтандыруды
қамтамасыз ету жүйесіндегі екінші тәуекел.
4) Нақты сақтандыру объектілері (олардың сақтандырушылық
бағалау және зиян келтіру ықтималдық дәрежесі
бойынша). Мұндай түсінуде сақтандырушылық бағалау
мөлшеріне байланысты ірі, орташа, ұсақ сақтандыру
тәуекелдері, ал сақтандыру затының қазаға ұшырауы
немесе зиян келтірілуіне қарай кауіпті және азырақ
кауіпті деп бөлуге болады.[8]
Аталған мағынасында "сақтандыру тәуекелі" шетелдік сақтандыруда
кеңінен қолданылады. Мысалы, химиялық кәсіпорны немесе ірі тонналы кеме ірі
қауіпті сақтандыру тәуекелі ретінде сипатталады және осыған байланысты
оларды сақтандыруда сақтандыру тарифтерінің жоғары мөлшері белгіленеді.
Әрбір нақты тәуекел, мысалы, жер сілкіну немесе су тасқыны тәуекелі
ғимараттардың бұзылуы, су тасқыны сияқты белгілі бір қолайсыз оқиғалардың
болу ықтималдығын білдіреді. Тәуекел адамзат қызметінің кез келген
саласындағы объективті кұбылыс болып табылады және барлық жерде орын алады.
Өз мәні бойынша ол шығындар мен жоғалтуларды тудыратын қалаулы емес
құбылыс. Оның болуы залады өтеудің алғы шартын қалыптастырады, өмірге
сақтаыдыру нысандарының көпшілігінің келуіне, сақтандыру ісін
ұйымдастырудың әрі қарай жетілдіруге әкеліп соқтырады, сақтандырудың
коғамдық тарихи түрлері тәуекелдер ерекшелігін және олардың пайда болуының
түрлі нысандарын көрсете отырып, сақтандыру қорын (сақтандыру резервін)
құрайды. Нақты оқиға болған жағдайда осы қордан төлем жасалады.
Тәуекел ықтималдығын түрлі дәрежесіне қарай мүмкін қазаға ұшыраумен
және сақтандырылған объектінің бұзылуымен байланысты. Бірге жақын немесе
тең ықтималдықта осы оқиға болатындығына толық кепіл етіледі, одан қашпау
қымбат тұратын сақтандыруды талап етеді. Егер тәуекел адамның ықтиярынан
тыс болатын кездейсоқ болжанбайтын оқиға болып табылса, сақтандырудың
мағынасы болады.
Ғылыми-техникалық прогресс білімді игеру, техника мен технологияның
жетілмегендігімен байланысты болжанбаған тәуекелдердің пайда болуын алғы
шарт қалыптастырады. Қазіргі машиналар, ғылыми приборлар, күрделі және
қауіпті ондіріс, FTP басқа жетістіктері өз қауіпсіздік шектеріне жақындады.
Адамга оларды басқару, бақылау жасау қиынырақ. Сонымен қатар, техниканы,
технологияны қазіргідей жаңарту, олардың максималды қауіпсіздігі, төтенше
оқиғаларды математикалық моделдеу кездейсоқтықты шектеу мүмкіндігіне сенуге
мүмкіндік береді.[9]
Әлі сақтандыру объективтік және субъективтік ықтималдықка тәуелді.
Біріншісіне табиғат пен қоғамның объективтік заңдарына жазылатын құбылыстар
мен заттар тән, ал екіншісі ақиқатты жоққа шығаратын кездейсоқтыққа келеді.
Тәуекел анализ және гипотеза аркылы өмір заңдарының тану аркылы өтетін
логикалық ықтимал аркылы көрсетілуі мүмкін. Олардың ағымын жіберместен
бұрын үлкен сандар математикасы көмегімен статистикалық мәліметтер жинау
және талдау керек.
Алынған нәтиже статистикалық ықтималдықты көрсетеді, одан тәуекел
мөлшерін бағалау объективтілігі тәуелді болады. Тәуекелді туралау, тарату,
бөлу сақтандыру кешенін жүргізу тәуелді техникалық тәсілдерді құрайды.
Тәуекелді бағалау үшін сенімді ақпарат болу керек, себебі оның болмауы
қателікке әкеледі. Әдетте, тәуекелдердің бірнеше түрін боліп көрсетеді;
сақтандыруға болатынды қолайлы және сақтандыруга жатпайтын қолайсыз
тәуекел, сонымен қатар, сақтандырушының техникалық тәуекелі.
Көп үлесті бірінші топ алады. Бұл сақтандыратын оқиғаның болу және
мүмкін зиянның мөлшерін ықтималдығы тұрғысынан бағалауға болатын жағдай.
Сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне кіретін тәуекел мүмкін болуы тиіс,
кездейсоқ сипатта болады, сақтандыру келісім-шартына қатысушы жақтарга
сақтандыру оқиғасының нақты уақыты келтірілген зиянның мүмкін мөлшерін
алдын-ала білмеуі керек. Осы тәуекелдердің пайда болуының кездейсоқтығы
статистикалық қадағалау ұйымдастырылатын біртекті объектілерге жатады. Оны
талдау сақтандыру сыйақысының болжамын анықтауға мүмкіндік береді. Қауіптің
қайнар көзіне байланысты стихиялық күштермен немесе адамның орынды әсерімен
болатын тәуекелдер болады. Біріншісіне, жер сілкіну, су тасқыны, және т.б.
табиғи құбылыстар жатады. Екіншісіне ұрлық, тонау және баска да құқыққа
қарсы әрекеттер жатады.
Айырықша топты арнайы тәуекелдер құрайды; аномальды және
катастрофиялық. Біреуінің айырықшалығы және мөлшері сәйкес боъектіні
тәуекел жиынтығының белгілі бір тобына жатқызуга мүмкіндік бермейді.
Басқаларлы сақтандырылған объектілердің немесе сақтанушыларға оларға ірі
ауқымдағы зиян келтіріп сақтанушыларды қамтитын елеулі топты кұрайды. Бұл
жер сілкіну, урагандар, цундар және апаттың баска да ғалами құбылыстары.
Катастрофалық тәуекелдер сақтандырушы мен сақтанушы арасында ерекше
келісім-шарт жағдайында сақтадырылуы мүмкін.
Сонымен қатар, экологиялық, көліктік, саяси, арнайы тәуекелдерді
сақтандыру бар.[10]
Экологиялық тәуекелді сақтандыру қоршаған ортаны ластануымен
байланысты. Олар әдетте сақтандырушы жауапкершілігі көлеміне қосылмайды.
Сонымен бірге экологиялық тәуекел себепкер болған белгілі бір сақтандыру
мүдделері сақтандырудың толық дербес түрін қалыптастыруға алғы шарт
тудырды.
Көліктік тәуекелдер автокөлікті, өзен, теңіз және ауа кемелерін және
оларды тасымалдайтын жүктерін сақтандырумен шектеледі.
Саяси тәуекелдер өз азаматтарына қатысты мемлекеттік билік
органдарының және басқарманың болжанбайтын, құқыққа қарсы әрекеттеріне
міндетті және сақтандырушы міндетіне кіруі мүмкін.
Арнайы тәуекелдерге айырықша қымбат мүліктерді, мысалы, алтынды,
күмісті және басқа қымбат металдарды және обан жасалған бұйымдарды, қолма
қол ақшаларды тасымалдауды сақтандыру жатады.
Сақтандырушы сақтандыру келісім шартының кез келген мезетінде
сақтандыру оқиғасы орын алғанда зиянды өтеуге дайын болуы тиіс. Мұндай
тәуекел техникалық тәуекел деп аталады. Оның болуы сақтандырушыны өрттің,
апаттардың, стихиялық жағдайлардың салдарларын және болу ықтималдығын
азайту үшін олармен күресудің ескерту шараларына қатысуға итермелейді.
Әлуетті қауіпті өндіріс жағдайы туралы ақпаратты жинау, жүйеге келтіру
және талдау, табиғи және баска құбылыстардың фактілері жөнінде мәліметтер
базасын құру әрбір аймақ үшін болжанатын қауіп мөлшерін және тарифтік
сеткаға және сақтық қоры ресурстарына адекватты тәуекел деңгейін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қадағалау және есепке алу процесі тәуекелді тіркеу атауына ие.
Тәуекелді оқиғаның пайда болуын анықтайтын факторлар тәуекелді жағдай деп
аталады, объективтік және субъективтік деп бөлінеді. Объективті адамадардың
ықтиярына және санасына тәуелді емес, субъективті адамдар әрекетінің
салдарын білдіреді.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру жағдайын айыра білу керек. Біріншісі
сақтандыру объектісіне зиянның әлуетті мүмкін келтіруді білдіреді.
Сақтандыру объектісіне зиян келтірудің жүзеге асырылған мүмкіндігі
сақтандыру оқиғасын білдіреді.
Оның салдары сақтандыру оъектісін толық жоқ қылу немесе ішінара
бүлдіруден көрінеді. Осыған байланысты сақтандыру келісім шартында
сақтандырушы міндеттемесіне кіретін оқиғаның нақты анықтамасын беру керек.
Мысалы, өндірістің тұрып қалуын сақтандыруды жүзеге асыра отырып, қандадан
екенін атап көрсеткен жөн. Бұл жағдайда тұрып қалумен болған мүліктік зиян
және тәуекелдің жүзеге асуы есепке алынуы тиіс Жалған мәліметтер, шамадан
тыс шектелген немесе шамадан тыс асыра айтылған акпарат нақты тәуекелді
бұрыс бағалауға әкеліп соқтырады. Тәуекелді халықтың қабылдауының өзіндік
ерекшелігін көрсететін заңдылықтарды жан-жақты зерттеу адамдардың ықтимал
мінез-кұлкын, тәуекелі бар шешім қабылдауға және жүзеге асыруға әсерін
дұрыс болжауға мүмкіндік береді. Тәуекел ауқымын сезініп, оны жою және
максималды шектеу бойынша шешім қабылдайды.
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы біркатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
апаттардың зардаптарын жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар
мен шаруашылық субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселесі, медициналықты қоса алғанда, әлеуметтік
қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымның сақтық қызметі өмірді сақтандыру саласы және жалпы
сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік құралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік
құралдарын коспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік құралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құкықтық жауаптылығын сақтандыру;
шарт бойынша азаматтық-кұкықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені
үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік кұралдары иелерінің
және тасымалдаушының азаматтық-құкыктық жауаптылығын қоспағанда).
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық
қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс
стихиялық апат пен басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың нәтижесінде
бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орны ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарға қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады,
бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтың қорларды құрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық
құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің
жоғалу (жойылу) каупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де
мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі
болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.
Көлік құралдарын сақтандыру көлік кұралын иеленуге, пайдалануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Кесте 1.
Мүліктік сақтандыру түрлері
Сынып Сақтандыру түрі
Көлік құралдарын Ұрлықтан, жоғалтудан, зиян
сақтандыру келтіруден сақтандыру
Жүкті сақтандыру Тасымалдау пемесе сақтауда жүкке зиян
келтіруден, жоғалтудан, ұрлатудан сақтандыру
Мүліктік сақтандыру Мүлікті ұрлаудан, бұзудан, табиғи апатгардан
сақтандыру және құрылыс-жөндеу тәуекелдерді
сақтандыру
Кәсіпкерлік Кәсіпкердің контрагенттерінің өз
тәуекелді сақтандыру міндеттемелерін орындамауына немесе
кәсіпкерге тәуелді емес осы қызметтегі
жағдайлардың өзгеруіне, оның ішінде күтілген
нәтижелерді ала-алмау тәуекеліне байланысты
кәсіикерлік қызметтен болатын зияндар
сақтандырылады.
Көлік құралдарының Көлік құралдарын пайдаланумен байланысты
иелерінің үшінші тұлғага зиян келтіру тәуекелін
азаматтық-құкықтық сақтандыру.
жауаптылығын сақтандыру
Тасымалдаушының Тасымалдаушы ретінде үшінші тұлғаға зиян
азаматтық-құқықтық келтіру окиғасын сақтандыру.
жауаптылығын сақтандыру
Келісім-шарт бойынша Келісім-шартгы бұзғаны үшін
азаматтық-құқықтық азаматтық-құқыктық сақтандыру. Несиені
жауаптылығын сақтандыру (экспортытқ несиені) өтемеуден сақтандыру
Зиян келтіргені үшін - Медициналық қызметкерлердің
азаматтық-құқықтық азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
жауаптылығын сақтандыру - Заңгерлердің, инженер - кұрылысшылардың,
кеңес берушілердің
азаматтық-құқықтық жауаптылығын;
-Қоршаған ортаны ластаудан сақтандыру
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір
адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан
туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін
жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер
бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін
сақтандырады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құкықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін
болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық жауаптылықты сақтандыру
кезінде сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін.
Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде
іс-қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге
байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған
залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру шарты бойынша тек сол
сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана
сақтандырылуы мүмкін.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың
мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дакылдарын, малдарды,
кұрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың,
қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның
ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногіндегі
операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өндеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылық өнімдері мен тауарларын колайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан
міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді.
Өмірді сақтандыру - азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек
қабілеттігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан
қорғаудың нысаны, ол жеке басты сақтандыруга жатады. Жеке басты сақтандыру
шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа
(сақтандырылған) адам (тұлға) сақтандырылған болуы мүмкін. Аннуитеттік
сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін
(жасына, мүгедектігіне байланысты, наукастығына байланысты) жогалтқан,
асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе
сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеліп
соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен
сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы болып табылады.
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемді
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен
медициналық сақтандыру медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген
медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолдамаларынан
туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемі молшерінде сақтық
төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің
жиынтығы.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші
субъектілер есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол,
теңіз, ішкі су және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің
жолаушыларын сақтандыру және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері
жолаушыларды сақтандырудан баскасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті
нысанда сондай-ақ көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке кұрамы, ішкі істер органдарының,
ұлттық кауіпсіздік, салық службасы қызметкерлері сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда
болады: ол жеке басты және мүліктік, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекттік салық-
бюджет және ақша-кредит саясатын жетілдіруге, сақтық қызметті қадағалау
сапасы мен сақтық ұйымдары жұмысының сенімділігіне байланысты болады.
Сақтандыру нарығын жөнге салудағы маңызды рөлді алғышартты кұру
процесінің мақсаттылығы және оның қызмет етуінің сәттілігі. Оны келесідей
топтастыруға болады:
– Сақтандыру ұйымдарын құру еркіндігі мен заңды және жеке
тұлғалардың ақша кұралдарының аккумуляцясы;
– Сақтандырушылардың несиелеу, есеп айырысу, кассалық және
делдалдық қызметтерінің максаттылығы;
– Сақтандыру ісіндегі ұйымдастырушылық форманың
әртүрлілігін мойындау - акционерлік, екі жақты, мемлекеттік
ұйымдар, кооперативтік;
– Қажетті заң актілерін кабылдау, әртүрлі сақтандыру қоғамындағы
типтік жарлықтардың кұрылуы, бухгалтерлік есеп және отчеттың
біркелкі іскерлігі;
– Сақтандырушының қызмет түрін таңдауының бар болуы;
– Сақтандыру ісіндегі ғылыми-ақпараттық және кадрлық
қамсыздандырудың дамуы.
Осылайша, сақтандыру заңының динамикалық дамуы ұлттық сақтандыру
нарығының қалыптасуына, жүргізуіне, негізгі сақтандыру көрсеткіштерінің
өсуіне септігін тигізді. Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі
туралы заң сақтандыруды профессионалды қызмет ретінде құруға құқықтық
алғышарт кұрды.
Сақтандыру қызметінің құны мен бағасының болуы, бір жағынан,
сақтанушылар үшін пайдалылығы мен тұтыну құнының болуы екінші жағынан,
экономикалық теория тұрғысынан сақтандыру қызметін сақтандыру тауарына
алмастырады. Тек осы тауар, нарықтық экономика жағдайында сақтандыру
нарығында сұраныс және ұсыныс заты, сақтандыру обьектілерімен анықталған
сақтанушылардың мүліктік мүдделерін сақтық қорғауға төлемкабілетті
қажеттігін қанағаттандыру құралы болып табылады.[11]
Сақтандыру қызметі спекторының кеңеюіне байланысты, сақтандыруға
күрделі тәуекелдерді қабылдау сақтандыру оқиғасының пайда болу себептерін,
сақтанушы мүдделеріне келтірілген залал мөлшерін, өтеуге тиісті сақтандыру
сомаларының көлемін ақтайтын тәуелсіз сақтандыру сарапшыларының институтын
құруды негіздейді.
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері
Қазақстанда сақтандыру рыногы жаңа экономикалық саясаттың басталуымен
1921 жылы пайда болды. Осы уақытта экономикаға және шаруашылық өмірге
рыноктық қатынастар элементтері белсенді ене бастады.
Қазақстан территориясында сақтандыру ісін ұйымдастыру тәртібі 1921
жылы 14 желтоқсанда ҚССРО Халық комитеті Кеңесімен бекітілген мемлекеттік
мүліктік сақтандыру туралы ережемен белгіленді.
Қазақстанда мемлекеттік сақтандыру алғашқы қадамының өзінде елдегі
қиын экономикалық жағдаймен, халықтың төмен төлеу қабілеттілігімен және
сақтандыру ісінде маманданған кадрлардың тапшылығымен байланысты
қиындықтарға ұшырады.
1922 жылдың ортасында РСФСР Мемлекеттік сақтандыру Бас басқармасы
енгізілді. 1928 жылдың наурызында өкілетті және Біріктірілген кеңсе
басқармасы Өлкелік Мемлекеттік сақтандыруға қайта құрылды.
Сақтандандыруды дамытудың қанагаттандырылмаған нәтижелері 1931 жылы
Мемлекеттік сақтандыру органдарының қызметінің қиындауына әкелді. "Мүліктік
сақтандырудағы өзгерістер туралы" 1931 жылдың 3 акпанынан бастан ЦИК және
СНК ССР каулысымен мүліктік сақтандыру жөніндегі барлық жұмыс Халық Қаржы
Комитетіне және оның жергілікті органдарына, ал жеке басты сақтандыру
жөніндегі жұмыс Мемлекеттік жинақ касссаларға берілді.
1933 жылы наурызда Мемлекеттік сақтандырудың Қазақстан басқармасы,
облыстарда Мемлекеттік сақтандыру басқармасы, аудандарда Мемлекеттік
сақтандыру инспекциясы құрылды.
Мемлекеттік сақтандыру жүйесін қайта ұйымдастырулар 1948, 1958 және
1968 жылдары жүргізілді. Сонымен 1969 жылы ССРО Бас басқармасымен
басқарылатын кеңестік республикалық шаруашылық есеп айырысу жүйе
қалыптасты. Бұл жүйе ССРО құлағанға және Қазақстанда Мемлекеттік сақтандыру
жойылғанға дейін әрекет етті.
Сақтандыру нарығының дамуын 4 кезеңге бөлуге болады.
Сақтандыру қорларының индустриясының дамуының бірінші кезеңі 1994-1998
жылдарды айтуға болады. Бұл кезең сақтандыру қызметін жүзеге асыруға
мемлекеттің монополиялығымен, сақтандыру қызметін реттейтін нормативтік-
кұқықтық актілердің жоқтығымен сипатталады.
Сақтандыру қызметін реттейтін бірінші заң күші бар акті деп 1992
жылдың "Сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңын айтуға болады.
Оның негізгі мақсаты сақтандыру қызметтерін қалыптастыру және кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің және азаматтардың сақтық қорғалғандығын кеңейту
болды.
Сақтандыру ұйымдарын ашудың жеңілдетілген тәртібі, оны ішінде жарғылық
капиталдың мардымсыз мөлшері, олардың қызметі үшін қолайлы жағдай
қалыптастыру Қазақстанда "сақтандыру бум"-ның пайда болуының себептері
болды. Егер 1991 жылдың соңында тіркелген сақтандыру ұйымдарының саны
біреулеп саналса, онда олардың саны 500-дан аса болды.
Жоғарыда аталған заңға сай құрылған бірінші сақтандыру ұйымдары 1989
жылы қарашада тіркелген және кооператив нысанында құрылған "Надежда"
сақтандыру компаниясы болды.
Осы заңның оң әсерлеріне заңды және нормативтік деңгейде жете
дайындамау, алдымен, осы бизнесті жүзеге асыруға отандық кәсіпкерлерге
қызығушылық тудырмаған сақтандыру және сақтандыру ісі жәнінде арнайы заң
күші бар актінің толық жоқтығын атап кетуге болады.
Атап айтканда, сақтандыру ісін жүзеге асыратын ұйымдарға талаптардың
темен деңгейін бөліп корсеткен жән. Мысалы, сақтандыру ісін кез келген
тұлға (оның ішінде шет ел тұлгасы да) жүзеге асыра алатын еді. Жоғарыда
аталған заңға сай жарғылық капитал мөлшері 100,0 мың. рубльден кем болмауы
тиіс еді.
Сақтандыру компанияларының қызметінің негативті аспектілеріне салықтық
реттеудің кемшіліктерін жатқызуға болады. Атап айтсақ, сақтандыру
төлемдерін төлеуге жұмсалатын шығындарды кәсіпорындар шығындарға, ал
сақтандыру сомалары мен сақтандырушылар алған сақтандыру өтемдері табыс
ретінде карастырылмады және табыс салығы салынбады. Бұл сақтандыру
ұйымдарының бір бөлігі сақтандыру бизнесін тек салық салудан жалтару үшін
сақтандыру ісімен айналыспауына әкелді. Басқа жағынан, көптеген сақтандыру
ұйымдарының сақтандыру ісін жүзеге асыруға қажетті жағдайлары және
технологиясы болмады.[12]
Сонымен қатар, олардың өзіне алған міндеттемесінің меншікті активтер
мөлшерінен асып кету фактілері бірнеше рет тіркелді.
Заңдардағы кемшіліктерді жою үшін 1993 жылдың сәуірінде "Сақтандыру
қызметі туралы" Заңға Қазақстанда сақтандыру қызметін шетел азаматтарының
және заңды тұлғаларының жүзеге асыруына тыйым салуға қатысты түзету
енгізілді.
Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға сақтық жеңілдіктер катаң болды.
Атап айтқанда, сақтандыру компаниялары міндетті сақтандыру жөнінде
төлемдерді өндіріс шығындарына ғана жатқызды.
Сонымен, сақтандыру қызметінің институттарының қалыптасуының бірінші
кезеңі бір жағынан, мемлекеттің осы бизнес түрін заңды реттеу
талпыныстарымен, екінші жағынан сақтандыру компанияларының заңсыз
табыстарды тарту үшін өз істерінде отандық заңдардағы ағаттықты белсенді
пайдалануымен сипатталады.
Екінші кезең болып 1994-1998 жылдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың 19
сәуірінен бастап "Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамыту жөнінде
ұйымдастырушылық - кұқықтық шаралар туралы" Қазақсан Республикасының
Президентінің Жарлығына сай сақтандыру бизнесін мемлекеттік реттеудің
жүйесі қаплыптасты.[13] Алғаш рет мемлекеттік реттеудің орталықтандырылған
органы кұрамында сақтандыру департаменті құрылған Қаржы министрлігі
анықталды.
Жоғарыда аталған жарлыққа сай сақтандыру компаниясы сақтандыру
қызметін жүргізу кұқығын алу үшін 2,0 млн теңгеден кем емес және қайта
сақтандыруға 20,0 млн теңгеден кем емес мөлшерде ақшалай нысанда төленген
жарғылық капиталы болуы тиіс. Осы жарлықтың оң мезеттеріне сақтандыру
компанияларының “побочный” қызметпен айналысуына тыйым салу, жеке келісім-
шарт бойынша максималды жауапкершілікті шектеулер енгізу және баскалары
болды. 1995 жылдың сонында сақтандыру ұйымдарының саны 53 болды.
Сыртқы экономикалық қызмет мүдделері 1995 жылдың 20 мамырында жарғылық
капиталы 3,0 млн теңге және 10,0 млн доллар "Казинстрах" шетел сақтандыру
жөнінде мемлекеттік компания күрылды.
Сақтандыру заңын әрі қарай жетілдірудің қажеттіліктері 1995 жылы
"Сақтандыру қызметі туралы" заңның қабылдануына стимул болды. Заңмен
сақтандыру ұйымдарының қызметінің тұрақтылығын едәуір көтерген 40,0 мың
айлық есептік көрсеткіш құруы тиіс сақтандыру компанияларының жарғылық
капиталына талап күшейтілді.
Сақтандыру индустриясының даму кезеңіне 1996 жылдың 25 маусымда 1996-
1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығын дамыту
бірінші бағдарламасының қабылдануы болды.[14]
Сақтандыру индустриясының дамуының түбегейлі кезеңі болып үшінші
кезеңге шартты жатқызуға болатын 1998-2000 жылдар болды. Атап айтқанда,
1998 жылдын 30 маусымында қабылданған №3986 "Мемлекеттік басқару органдарын
оптималдаудың шаралары туралы" Қазақстан Республикасының Президентінің
жарлығын жатқызуға болады.
Осы жарлықпен сақтандыру қадағалау органы қызметтері Қаржы
министрлігінен Ұлттық Банкке берілді.
Реттеу органы қызметін Ұлттық банкке берген мезетте сақтандыру нарығы
қаржы нарығының артта қалған сегменті болып табылады.
1999 жылы сақтандыру заңдарына сақтандыру ұйымдарының қызметі
нормативтерін реттеу жөніндегі Ұлттық Банк кұқықтарын кеңейтетін түзету
енгізілді. Атап айтқанда, Ұлттық Банкке сақтандыру ұйымдарын кұруға, оларды
міндетті қайта ұйымдастыруға және таратуға рұқсат беру құқығы берілді.
Алғаш рет пруденциальды нормативтер, бухгалтерлік есеп-қисаптың жаңа
нысандары, сақтандыру ұйымдарында басшылық қызметке үміткер тұлғаларға
талаптар енгізілді.
Сақтандыру қызметіндегі кұкыктық инфракұрылымындағы ең маңызды
өзгерістердің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ерекше
бөлігін және 2000 жылдың соңында "Сақтандыру қызметі" және "Сақтандыру және
сақтандыру қызметінің мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір
заң күші бар актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"
заңдарының енгізуді жатқызуға болады.
Осы заңдармен кұрылтайшылардың Қаржылық жағдайын тексеруді жүзеге
асыруға болатыны анықталды.
Осы кезеңнің ерекшелігіне қазақстандық сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру қоржынын әртараптандыру жөнінде талаптарды енгізу болды.
Ұлттық Банк 2000 жылдан бастап нормативтер мен әкімшілік құқык бұзу
жөнінде Қазақстан Республикасының жаңа Кодексінде қарастырылған сақтандыру
ұйымдарына санкцияларды реттеу жөнінде қосымша өкілеттіліктерге ие болды.
Сақтандыру индустриясының дамуының тертінші кезеңіне Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен бекітілген 2000-2002 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасында сақтандыру қызметін дамыту мемлекеттік
бағдарламаның қабылданған кезеңін жаткызуга болады. Сақтандыру рыногын
дамытудағы негізгі перспективалар Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламамен анықталған
болатын.[15] Бұл бағдарламаны мақсаты - мемлекеттің, азаматтардың және
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қорғау құралы болып
табылатын қазіргі және тұрақты ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру,
мемлекеттік әлеуметтік саясатының құраушыларының бірі ретінде тиімді
сақтандыру жүйесін калыптастыру болып табылғаы. Бағдарламаның орындалуында
Ұлттық Банкке, сонымен қатар құзіретіне сақтандыру мәселерін шешу кіретін
біркатар министрліктер мен баска да мемлекеттік органдарға зор мән берілді.
Бағдарламамен сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету жөнінде
шаралар карастырылды, олардың Қаржылық тұрақтылығына және төлем
қабілеттілік деңгейіне талап күшейтілді, өмірді, зейнет ақыны,
сақтандырудың және сақтандырудың баска түрлерін ұзак мерзімді сақтандыруды
дамыту жөнінде шаралар белгіленді.
2001 жыл сақтандыру және сақтандыру ұйымдарына салық салу
оңтайландырылған жаңа салық Кодексін енгізілді. Осы өзгерістер халықаралық
стандарттарға жауап береді және сақтандыруды (ұзақ мерзімді жинақты
сақтандыруды қоса) және сақтандыру ісін дамыту үшін ынталандырма болған
сақтандырушылардың да мүддесін есепке алады.
Атап айтқанда, сақтандыру келісім шарты (зейнет акыны сақтандыру
келісім шартын қоспағанда) бойынша төленген сақтандыру сыйақылары
шегерімдерге жатқызылды, өмірді, аннуитетті және төтенше жағдайлардан және
аурудан сақтандыруға (қайта сақтандыруға) келісім шарт жасасу жөніндегі
қызмет аткаратын сақтандыру ұйымдарына салық салу шартына өзгеріс
енгізілді.
Енді салық салу объектісі болып салық кезеңі бойы алуға жататын
сақтандыру сыйакылары түрінде табыс саналды.
Сонымен бірге, жаңа Салық кодексі өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру
ұйымдары үшін белгіленген салық салу тәртібін таратуды қарастырады.
Сақтандыру нарығының дамуының қазіргі кезеңі шетел және отандық
компанияларының жұмыс жасауына тең жағдай берді.
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу
Экономикасы дамыған елдерде ресурстарды бөлуді жақсартуға мемлекеттің
араласуы мүмкін деген тұжырымның түрлі теориялық тұрғылары бар. Осы
бағыттағы жұмыс жеке тұлғалар мен компаниялар басқа тұлғалармен немесе
компаниялармен саудалық мәмлелерін еркін түрде жүргізетін нарықтардың
көмегімен жүзеге асырылады. Алайда осымен катар мемлекеттік билік пен
басқару органдарының ролі үлкен. Елдің нарықтық қатынастарға өтуі
жағдайындағы сақтандыруды арнайы реттеу қажеттілігінің мәселесі әлемдік
тәжірибеден бейхабар болу немесе мүлдем білмеу жағдайында пайда болады.
Мұндай реттеудің нысандары мен әдістері, таралу дәрежесі елдің
ерекшеліктеріне байланысты, яғни оның экономикалық даму дәрежесіне,
қалыптасқан ұлттық дәстүрге байланысты анықталады. Осыған сәйкес сақтық
қатынастарды реттеу жүйесін құруды күш типін белуге болады.
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеті сақтандыру қызметі нарығын
қалыптастыру және тиімді әрекет ететін сақтандыру нарығын дамыту, түрлі
құқықтық-ұйымдастырушылық нысандағы сақтандырушылар қызметі үшін қажетті
жағдай жасау болып табылады.
Жалпы алғанда сақтандыру қызметіндегі мемлекеттік ретеушілік функциясы
сақтандыруды қарастыратын заңнамалық актілерді қабылдауда, қоғам мен оның
азаматтарының жеке санаттарының мүддесімен міндетті сақтандыру түрлерін
бекітуде арнайы салық саясатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz