Аралас бездер. Ұйқыбез. Жыныс бездері

І санатты биология пәні мұғалімі: Джалгаспаева Нургуль К.

|Күні: 8. 10. |Сынып |8 «а» |Пәні |Биология |
|Сабақтың тақырыбы|§ 12. Аралас бездер. Ұйқыбез. Жыныс бездері. |
| |Гуморальдық және жүйкелік-гуморальдық реттелу |
|Сабақтың мақсаты |Аралас бездерінің ағзада орналасуы, құрылысы, негізгі атқаратын |
| |қызметтерімен танысу, олардың қызметінің бұзылуынан туындайтын аурулар |
| |мен олардың алдын алу |
|Күтілетін нәтиже |Аралас бездердің қызметінің бұзылу себептерін талдау және салыстыру, |
| |қорытынды шығара білу қасиеттерін дамыту. |
|Сабақтың түрі |Кіріктірілген, ізденіс сабақ |
|Сабақтың әдісі |Диалогты әдіс, топтық жұмыс, жұптық жұмыс, сыни тұрғыдан ойлауды дамыту|
| |технологиясы, оқушылардың өзіндік шығармашылық жұмысы |
|Пәнаралық |Химия |
|байланыс | |
|Дереккөздер |В.С.Анимисимова, В.П.Бруновт, Л.В.Реброва «Адам анатомиясы,физиологиясы|
| |және гигиенасы бойынша оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары»; |
| |Биология оқулығы |
|Кезеңдері |Мұғалімнің іс-әрекеті |Оқушының іс-әрекеті |Бағалау |Ресурстар |
|І. Ұйымдастыру |Оқушылармен амандасу |Амандасу |Оқушыларға |Мүшелер |
|2 минут |Топқа бөлу |Мүшелер жүйесі |бағалау |жүйесінің |
| | |суреттері арқылы |парағы |суреттері |
| | |топқа бөлінеді |таратылады | |
|ІІ. Қызығушылық |Бейнефильм көрсетеді | Сыни ойлау арқылы, | |Слайд, |
|ты ояту 7 минут | |көрген бейнефильмді | |бейнефильм |
|Үй тапсырмасын | |талдайды | | |
|тексеру |«Сиқырлы сандар» |Сұрақтарға жауап |Формативті | |
| |сұрақтарын көрсетеді |береді, сандарды |бағалау | |
| | |ашады | | |
|ІІІ. Мағынаны |1. Жаңа сабақ сурет, |Дәптерлеріне жазып | | Слайдтар, |
|тану 20 минут |сызбалар арқылы |алады | |флипчарт, |
|7 мин |беріледі | | |маркерлер, |
| |2. Глюкоза және майдың |Топтық жұмыс | |майдың |
| |маңызы химия пәні |Өзіндік шығармашылық| |түрлері, |
|5 мин |мұғалімі мәлімет береді|жұмысын қорғау | |глюкоза |
|6 мин |3. Презентация қорғау |Күзгі жаңбырдың | |магнит тақта |
| |4. Шығармашылық жұмыс |дыбысын салу | | |
|2 мин |қорғау | | | |
| |Тренинг «Күзгі жаңбыр» | | | |
|ІҮ. Ой толғаныс |1. Семантикалық карта |Интерактивті | |Слайдтар |
|12 минут |2. «Орнынды тап» |тақтамен жұмыс | | |
|Бекіту |сәйкестендіру |орындайды | | |
| |3. «Ойлан, жұптас, |Бездерді орындарына | | |
| |пікірлес» |сәйкестендіреді |Бағалау | |
| |4. Тест |Жұптық жұмыс |парағы |Қиынды бездер|
| | |орындайды. Суретті |бойынша |суреттері |
| | |құрастыру арқылы, |қорытынды |Тест |
| | |түсіндіреді |бағасы |тапсырмалары |
| | |Тест тапсырмасын |қойылады | |
| | |орындайды | | |
|Ү. Үйге тапсырма |§ 12 оқу, 56 бет – |Үй тапсырмасын жазып|Жиынтық | |
|2 мин. |кестемен жұмыс |алады |бағалау | |
|ҮІ. Рефлексия |«Бес қадам, бес дәлел» | Әр қадамына дәлел | |Стикерлер |
|2 минут | |келтіреді | | |

Бағалау дискрипторы

|А критериясы |Жетістік |Дискриптор |
| |деңгейі | |
| |3 |Барлық жауаптың сәйкестілігі |
| |2 |Бірнеше жауаптың сәйкестілігі |
| |1 |Қателіктердің болуы |
| |0 |Тапсырманы орындай алмауы |

|В критерисы |Жетістік |Дискриптор |
| |деңгейі | |
| |3 |Берілген тапсырмаға белсене қатысады, талдайды, |
| | |презентациясы тақырыпқа сай, өзінің пікірін, көзқарасын, |
| | |идеясын жүйелі түрде жеткізе алады |
| |2 |Презентацияға пікірін қосады, ұсыныс айтады, жүйесіздік |
| | |байқалады |
| |1 |Пікірі тек оқулықтағы тақырыппен шектеледі, өзіндік пікірі |
| | |жоқ, тапсырманы баяу орындайды |
| |0 |Мүлдем тапсырма орындамайды, өзіндік көзқарасы, идеясы жоқ |

|С критериясы |Жетістік |Дискриптор |
| |деңгейі | |
| |3 |Жауап сәйкес келеді және қорытынды жасай біледі |
| |2 |Сәйкестікте аздаған қателіктер бар, қорытынды жасай біледі |
| |1 |Қателері бар, қорытынды жасай алмайды |
| |0 |Мүлдем тапсырманы орындамаған |

| | |
| | |
|№ |Оқушының аты жөні |
|«16 – 19» |«5» |
|«10 - 15» |«4» |
|«4 - 9» |«3» |
|«0 - 3» |«2» |

[pic]

Сиқырлы сандар

1. Ішкі секреция бездерінен бөлінетін сұйықтық
Гормондар

2. Жүйке ұлпасының жасушасы
Нейрон

3. «Көңіл күй» гормоны деп те аталады
Адреналин

4. Көмекейдің алдыңғы жағында орналасқан без
Қалқанша

5. Бұл аурудың екінші атауы «қола ауруы»
Аддисон

6. Қалқанша безінен бөлінетін гормон
Тироксин

7.Зат алмасу күшейіп, көздері бадырайып алға қарай шығып тұрады

Базедов

8. Барлық мүшелер жүйесін біріктіріп, жұмысын реттейтін жүйе Жүйке

9.Жас балаларда қалқанша бездің гормоны жетіспесе

болатын ауру
Кретинизм

10. Нейронның қысқа өсіндісі
Дендрит

11. Аяқ қол сүйектері ұзарып, бет сүйектері алға шығыңқы Акромегалия

12. Ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды

емдейтін дәрігер
Эндокринолог

Топтық жұмыс

І топ ІІ топ

[pic] [pic] [pic]

ІІІ топ

Гуморальдық және жүйкелік реттелу

Семантикалық карта
Шартты кодты пайдаланып, төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер

а) қалқанша без, б) гипофиз, в) ұйқы безі, г) адреналин,
д) қалқаншамаңы бездері, е) инсулин

|1. Қанның құрамында қант мөлшерінің|  |
|артқандығы анықталды. Бұл ауруда |Инсулин |
|қай гормон жетіспейді? | |
|2. Қай без гормондары қан мен ұлпа | |
|сұйықтығындағы фосфор мен |Қалқанша маңы безі |
|кальцийдің мөлшерін реттейді? | |
|3. Ішкі секреция безінің қайсысын | |
|“эндокрин бездері оркестрінің |Гипофиз |
|дирижері” деп атайды? | |
|4. Сөлін өзекшесі арқылы тікелей |  |
|ұлтабарға құятын без? |Ұйқы безі |
|5. Қай гормон организмдегі энергия |  |
|шығынын едәуір арттырады? |Қалқанша |
|6. Адам қай гормонның әсерінен | |
|бозарады? |Адреналин |

Тест

1. Инсулиннің жетіспеуінен болатын ауру:

А) ергежейлік

В) акромегалия

С) Базедов ауруы

Д) Қантты диабет

Е) Кретинизм

2. Ұйқы безінде бөлінетін гормон:

А) Тироксин

В) Тимозин

С) Адреналин

Д) Инсулин, глюкагон

Е) Йодомарин

3. Қалқанша безінен бөлінетін гормон:

А) Тироксин

В) Тимозин

С) Адреналин

Д) Инсулин

Е) Йодомарин

4. Жыныс бездерінен қандай гормондар бөлінеді: А) Тироксин В) Екінші
реттік жыныс белгілерін қалыптастыратын

С) Адреналин Д) Инсулин Е) Тимозин

5. Гликоген: А) Тироксин

В) Тимозин

С) Жануар крахмалы

Д) Инсулин

Е) Гормон

6. Қандағы глюкозаны реттейтін гормон:

А) Инсулин

В) Тестостерон

С) Гипофиз

Д) Паратгормон

Е) Адреналин

7. Өт бөледі: А) Гипофиз В) Айырша без

С) Бауыр Д) Жыныс бездері

Е) Қалқанша маңы бездері

8. Ішкі секреция бездері:

А) Май В) Тер бездері

С) Сүт бездері Д) Бауыр

Е) Ұйқыбез

9. Айырша без гормоны:

А)Тироксин

В) Инсулин

С) Тимозин

Д) Тестостерон

Е) Паратгормон

10. Тері бездері:

А) Сілекей

В) Сүтбездері

С) Уыз шырыны

Д) Жыныс бездері

Тест жауаптары:

[pic]

Оценочный дескриптор

|Критерий А |Уровень |Дескриптор |
| |дости | |
| |жения | |
|1. Фронтальный |2 | Правильное соответствие формы |
|опрос | | |
| |1 | Есть ошибки в соответствующей форме передачи |
| | |информации |
| |0 |Не достиг стандарта любых ниже перечисленным дескриптором |
| 2. Эссе |2 |Объясняет тенденции, структуру |
|  |1 |Не может делать выводы |
|  |0 |Не может справиться с заданием |

|Критерий В |Уровен|Дескриптор |
| |ь | |
| |дости | |
| |жения | |
|1. Изучение по |2 |Комментирует, делает выводы |
|методике Джигсо | | |
|  |1 |Представляет данные в соответствующей форме |
|  |0 |Не представляет данные формы |
|2. Презентация, |2 |Данные формы презентации представляет в соответствующей форме |
|творческая | | |
|Работа (Защита | | |
|темы) | | |
| |1 |Представляет данные информации, нет презентации |
| |0 |Не может систематизировать данные формы |
|Вывод фразы |2 |Представляет данные в соответствующей форме |
| |1 |Не может делать выводы |
| |0 |Не может справиться с заданием |

|Критерий С |Уровен|Дескриптор |
| |ь | |
| |дости | |
| |жения | |
|1. Работа в паре|2 |Использует соответствующие формы передачи и делает выводы |
|  |1 |Не может делать выводы |
| |0 |Не может систематизировать |
|  2. Объем |2 |17 - 20 |
|памяти | | |
| |1 |13 - 16 |
|  |0 |Не может справиться с заданием |

| | |
| | |
|№ |Ф.И.О. |
| |учащихся |
|«12 – 14» |«5» |
|«10 - 13» |«4» |
|«5 - 9» |«3» |
|«0 - 4» |«2» |

В.С.Анимисимова, В.П.Бруновт,Л.В.Реброва «Адам анатомиясы,физиологиясы және
гигиенасы бойынша оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары»

Тренинг.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару Сабақтың жалпы мақсатын ашу Жаңа
материалды оқып үйренудің практикалық қажеттілігін түсіну

6. Айырша без
Айырша без — тимус көптеген бөлікшелерден тұратын қос без. Төстің ішкі
бетінде, жүрек ұясының (ортаңғы қабырғаның) үстіңгі жағында орналасқан.
Астыңғы жағы жүрек қабы — перикардпен, артқы жағы ірі-ірі қан тамырлармен
шектескен.

Айгерім: Суға құмар, жиі-жиі су іше беретін адам көрсе үлкендер «сусамыр
болып қалған ба, суды сонша ішкені несі?» деп ұрсып жататынын құлағымыз жиі
шалады. Сөйтсек, ол ұрысқаны емес, әлдебір нәрседен қауіп еткеннен айтқан
ескертулері көрінеді. Ата-бабаларымыз адамның әдеттен тыс дағдыларынан кез-
келген сырқаттың сырын аңғарып отырған десек, соның бірі – бүгінде бізді
ғана емес, әлем жұртын алаңдатып отырған, қазақтың жалпақ тілімен айтсақ –
сусамыр, медицина тілімен жеткізсек – қант диабеті.
Өлім-жітім жағынан қатерлі ісік, жүрек, қан-тамырлары ауруынан кейінгі
үшінші орынды иеленіп тұрған, үндемей жатып, қауып түсіретін қант диабетіне
бүгінде дүние жүзі бойынша 180 миллион адам, яғни, әлем халқының 3 пайызы
шалдыққан. Бұл санда Қазақстан тұрғындарының да «үлесі» бар.

 түспейді. Ас қорыту жолынан клеткаларға қантты жеткізуші инсулин гармоны
болып табылады. Қант диабетінің бірінші типында (инсулин тәуелді) ағзада
өте аз кем инсулин өндіріледі және оны қанға ерітілген глюкозаны
клеткаларға жеткізуге жетпейді. Қант диабетінің екінші типында (инсулин
тәуелді) инсулин жеткілікті өндіріледі, бірақ ағза клеткалары оларды
елемейді, соның кесірінен глюкозаны, толығырақ айтқанда энергияны
алыңқырамайды. Екі типте бірдей пайда болады. Қанға қант қалыпты деңгейде
бірнеше рет тамып тұрады. Оны жеткілікті ала алмаған клеткалар өсе алмайды.
Бұл аурудан көбіне майда тамырлар мен капиллярлар зардап шегеді. Көбіне
жүрек, көз, бүйрек, жүйке жүйелері, бауыр, аяқтар зақымданады.

Ғалымдар осы уақытқа дейін ауру қоздырғыштарды таппай отыр. Олар қант
диабетінің пайда болу себебі генетикалық бұзылыстар немесе вирустық
инфекция деп санап отыр. Алайда көп зерттеу барысында осы жауыз ауру туралы
бірнеше деректер анықталыд:
• Диабетпен қан, ауалы – тамшылы немесе жыныс жолы арқылы жұқтыру мүмкін
емес.
• Тұқымқуалаушылық бейімділігінен пайда болады. Ата аналарының біреуінде
осы ауру болған жағдайда балаларында бірінші типтегі диабет 10 % ,
екінші типтегі диабет 80 % болуы мүмкін.
• Азық түлікке тәтті тағамдарды көп пайдалану диабет туғызбайды, бірақ
ауру туғызатын қаупті көп көтеретін семіртеді.
Факторлары: жүйке күйзелісі, өмір салтында аз қимылдау, дене салмағының
төмендеуі, тағы басқа аурулар. Егер Сізде осы факторлардың бірнешесі
қосылса ауру қаупі жоғарылайды.
• Екі типтегі диабетте де қанда қант деңгейі жоғарылайды, гиперкликемия
пайда болады. Қант диабетінің бірінші белгілері пайда болады: ауыздың
құрғауы, қатты шөл, тез несеп шығару (полиурия).
• Осы құбылыстардың себептерін қарап шығайық. Тамақ ішіп болған соң
кісілерде қандағы қан деңгейі жоғарылайды. Бірақ диабетиктарда
инсулиннің жетіспеушілігінен (диабеттің бірінші типі) немесе
клеткалардың қабылдамауынан (екінші типтегі диабет) бұл қант клеткаларға
барып түспейді. Қанда глюкоза көп, бірақ клеткалар аш қалып, жеткіліксіз
тамақ туралы белгі жіберіп отыратын жағдайларда туындайды. Бұл
белгілерге ағза бауырдағы қант қорларын жіберіп жатады, бірақ ол да
клеткаларға түспейді. Нәтижесінде ағза майларды жара бастайды. Жару
нәтижесінде кетондық денелер пайда болады: ацетон, ацетальдегид, түрлі
қышқылдар. Клеткілер көптен күткен энергияларын алады, бірақ қанда
қышқылды баланс бұзылады, соның салдарынан кетоцидоз (ағзаның
қышқылдануы) пайда болады. Емделмеген жағдайда коматоздық жағдай және
өлімге алып келеді.
• Осындай жағдай барысы бірінші типтегі диабетте көп сипатталады. Екінші
типтегі диабетте комаға дейін жетпейді, себебі клеткілер қантты жеп
қояды. Клеткілердің жеткілікті тамақтанбағандығынан әлсіздік және тез
шаршау белгілері пайда болады. Ағза несеп (глюкозурия) арқылы артық
глюкозаны шығарып тастауға әрекеттенеді, сондықтан несеп шығару
(полиурия) 3-4 рет жиіленеді. Ағза құрғайды, үнемі шөл пайда болады.
Артық қанттың кесірінен ми, көз, майда тамыр клеткілері зардап шегеді.
Бас ауру сезімі туындайды, көру төмендейді, тамыр аурулары мазалай
бастайды. 
Осы белгілерді әрі қою үшін ұзақ уақыт алдын алумен шұйлданған жөн.

Қант ауруының алдын алу
• Екінші типтегі қант диабетін ұзақ уақытқа денсаулықты сақтаумен
тоқтатуға болады. Жүрек және бүйрекжетіспеушілігі, инсульт, көру
кемістіктері пайда болатын аурулардың құрбаны болмау үшін оның басталуын
ұзақ уақыт әрі жылжыту керек.
• Алдын алумен шұғылдана отырып сіз әрі денсаулығыңызды нығайтасыз,
әсіресе жүрек – тамыр жүйелерін. Қант диабеті жүрек ауруы қаупін орташа
есеппен алғанда 3 рет, ал инсульт қаупін 5 рет жоғарылатады. Зат
алмасудың бұзылуы арқасында жүрек тамыр қабырғалары қалыңдап, тығыздала
бастайтын атеросклероз пайда болады.
• Диабет кезінде есте сақтау жады және мидың басқада қызметтері бұзылады,
сондықтан алдын алу Сізге ұзақ уақыт бойы мидың толық жұмыс істеуін
сақтайды.
• Диабет ер кісілердің де, әйелдердің де жыныстық өмір жағдайына кері әсер
ететінін айта кету керек.
• Алдын алу салауатты өмір салтына өтумен қортылады. Артық салмақтан
құтылу, дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдану, май мен қантты
пайдалануды төмендету қажет. Егер Сізге 40 жастан жоғары, Сізде артық
салмақ немесе Сіздің туысқандарыңыздың ішінде диабетиктер болса қандағы
қант деңгейін жүйелі тексеріп тұру қажет. 

Екінші типтегі қант диабетінен қалай сақтану керек
• Дұрыс тамақтану. Майлы тамақты аз, өсімдік талшықтарын көп пайдаланыңыз.
Күніне жеміс, жиделермен бес рет тамақтан. Көмірсутегіне бай азықтарын
көп пайдаланыңыз. Бұл қанға глюкозанын жетуін бәсеңдетеді, холестериннің
деңгейі төмендейді. Сондықтан ірі тартылған ұнның нанын, макарон
өнімдерін, күріш, жемістер, сұлы, арпа, қырыққабат, қарақұмық, картоп
жеңіз.
• Кішкентай порциямен әр 4 сағат сайын тамақтаныңыз. Бұл ішкен тамақты
қорыту үшін қанды қажетті инсулинмен қамтамасыз етудің ең жақсы тәсілі.
Біздің мақсатымыз – ұйқыбезіне жоғары жүктемелер болдыртпау үшін күн
бойы тамақты біркелкі реттеу.
• Қант пен тұзды пайдаланбаңыз. Кішкентай жеген қанттың өзі қандағы қант
деңгейін аспандатып жіберуі мүмкін. Ал тұзды тамақ тез қан қысымын
көтеріп жібереді.
• Өз салмағыңызды қалыпты ұстаңыз. Тез жүру – семірудің бірден бір емі.
Аптасына 5 рет дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданатын кісілер қант
диабетімен ауру қауіп дәрежесін 50 % дейін төмендетеді. Кез келген ауа
райында күніне 4 километр жаяу жүріңіз. Дәрумендер қабылдап,
күйземеңіз. 

Диабетті жеңіп өмір сүру! Бірге біз күштіміз! 

• Дені сау болу – бұл адамның табиғи ұмтылысы. Денсаулық тек аурудың
болмауы ғана емес, сондай ақ дене күші, психикалық және әлеуметтік
жетістікті білдіреді. Дені сау және рухани дамыған кісі бақытты – ол
өзін жақсы сезінеді, өз жұмысынан қанағаттанады, рухтың жүдемейтін
жастығын және ішкі сұлулыққа толық жетуге талпынады. Психофизикалық күш
гармониясы денсаулық қорын көтереді, біздің өміріміздің түрлі
облыстарында өзін творчестволық тану үшін жағдайлар жасайды.
• Егер денсаулығың болмаса, егер саған дәрігер қант диабеті диагнозын
қойған болса? Психоэмоциялдық күшті қалпына келтіретін жәй дағдыларды
қайдан алса болады? Туындаған мәселелерді, ойламдар мен ойларыңды
талқылауға болатын, басқа диабет ауруларының мәселелеріне түсінік
беретін «бақытсыздық» жолдастарын қайдан кездестірем? Өз мәселелеріңмен
жалғыз қалғанда кім жәрдем береді? Өз күшіңе сенімді болуға кім көмек
көрсетеді? Сіз өзіңіз! «Өмір мектебі» денсаулық клубының біріккен
диабетиктері жасағандай.
• Біздің емхана базасында әлеуметтік бөлім жұмыс істейді. Бөлім
қызметкерлерінің кредосы: Адамдар үшін біз бақыттымыз, адамдар арасында-
біз бақыттымыз. Бөлімде 2009 жылдың 20 сәуірінен бастап «Өмір мектебі»
(қант диабеті және қауіп тобы диагнозды кісілер үшін)денсаулық клубы
қызмет етеді. Егер сергектік зарядын алып, диабетпен достасқыңыз келсе
келіңіз. Біз Сізді әр бейсенбі күні сағат 15.30 балалар корпусының 215
кабинетінде көруге қуаныштымыз, байланыс телефонымыз 289-170.
жаңартылды (17.02.2012 11:50)

1. Ішкі секреция бездерінен бөлінетін сұйықтық ГормондАр

2. Жүйке ұлпасының жасушасы НейРон

3.

4.

5.

6.

[pic]

-----------------------

1

Мүшелер жүйесі

Сиқырлы сандар

1 – Д

2 – Д

3 – А

4 – В

5 – С

6 – А

7 – С

8 – Е

9 – С

10 - В