Металдардың адам өміріндегі және табиғи ортадағы маңызы

Сабақтың тақырыбы: Металдардың адам өміріндегі және табиғи
ортадағы маңызы.
Сабақтың мақсаты: А) Білімділік: Оқушыларға халық арасында ежелден пайдаланып келе жатқан металдар туралы ақпарат бере отырып, адамға қажеттілігі, қолдану аясының кеңдігі туралы білімдерін толықтыру.
Б) Дамытушылық: Оқушылардың зейінін, танымдық белсенділігін, сөйлеу мәнерін, өзіндік пікірін қалыптастыру, оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін, тұлғалық қасиеттерін дамыту.
В) Тәрбиелік: Оқушыны өз бетінше жұмыс істеуге, бірлесіп жұмыс жасауға, өзгенің пікірімен санасуға, қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың типі: Жаңа сабақты меңгерту.
Сабақтың әдісі: кітаппен жұмыс,жұмбақтар шешу,сұрақ-жауап, мақал, есептер шығару.
Сабақтың көрнекілігі мен керекті құрал - жабдықтар: Қазақстанның қазба байлықтары картасы,интерактивті тақта, слайдтар, металл үлгілері, кестелер
Пәнаралық байланыс: қазақ тілі, биология, тарих
Сабақтың барысы: I.Ұйымдастыру кезеңі 1 минут
А) Оқушылармен сәлемдесу
Ә)сынып оқушыларын түгендеу
Б) сынып,тақта тазалығын тексеру
В) топқа бөлу,психологиялық ахуал туғызу, сынып оқушыларының сабаққа даярлығын тексеру, І топ, ІІ-топ, ІІІ-топ.
ІІ.Қызығушылықты ояту. 1. Қ. Мырзалиевтің "Менделеев кестесі" өлеңінен үзінді: Сыныптан бір оқушыға оқыту.
Балалықпен байқамаппын,ол кездерде аңғалмын,
Менделеев кестесіне қарап кеше таң қалдым.
Таң қалдым да ойға шомдым, жасырамын несіне,
Химия емес, осы кесте салды өмірімді есіме.
Кім ойлаған формулалар қозғайды деп шеріңді,
Ұядағы әр элемент бір тағдыр боп көрінді.
IІІ.Оқушыларды жаңа сабақтың тақырыбымен, мақсатымен таныстыру.
Ал енді бүгінгі біздің жоғарыда мақалда кездестірген элементтеріміз қандай элементтер? Металдар Біз осы уақытқа дейін металдар туралы не білеміз? Металдардың қандай қасиеттерімен таныстық. Бүгінгі біздің өтетін тақырыбымыз металдардың адам өміріндегі және табиғи ортадағы маңызы туралы болмақ . Осы уақытқа дейін бағана өздерің айтып өттіңдер металдардың біраз қасиетімен таныспыз деп. Ал енді бүгінгі сабағымызды өз бетімізбен оқулықпен жұмыс жасай отырып білім аламыз

ІV. Жаңа сабақ: Кітаппен жұмыс 17 минут 8мин дайындыққа
Оқушылар өз бетімен кеңінен қолданылатын металдар жөнінде мағлұмат алады.
І топ тапсырмасы. Металдар адамзат қоғамына ерте заманнан белгілі.
ІІ топ тапсырмасы. Металдардың литосфера мен биосферадағы орны, адам өміріндегі маңызы.(өнеркәсіпте, техника, шаруашылықта, күнделікті тұрмыстағы бұйымдар)
ІІІ топ тапсырмасы. Металдарға бай тағамдар туралы мәлімет.(алма, банан, алмұрт, құрма, киви, анар, сүт өнімдері, қырыққабат, балық, жұмыртқа, қара нан),металдар- ластағыштар.

Қалып қалған жерлерін өзім толықтырам және қосымша мәліметтер берем
(8 минут )
"Металдар" сөзінің өзі ертедегі гректің осыған үндес "іздеу" деген сөзінен шығуы мүмкін.Металдар адамзат қоғамына ертеден белгілі.Өркениетті өндірістің дамуына сәйкес және адамдардың металдарды игеруіне орай тарихта бүтіндей металл дәуірлерінің аты қалған. Біздің заманымыздың бас кезінде не бары 7 металл белгілі болса, XVIII ғасырда оның 17-сі ашылды.Ең алғаш табылған металдар сом күйдегі тума алтын мен мыс болатын.
Металдар жай заттар ғана емес,олар химиялық элементтер.Металдар жер массасының 99%-ын құрайды.
Металдар адамзат қоғамына ерте заманнан белгілі. Өркениетті өндірістің дамуына сәйкес және адамдардың металдарды игеруі мен қолданылуына орай тарихта бүтіндей металл дәуірлерінің аты қалды.Геология мен металлургияның негізін салған,металдарды зерттеуші Георгий Агрикола он алтыншы ғасырда былай деп жазды:"Адамдар металдарсыз өмір сүре алмайды...егер металдар болмаса...адамдар жабайы аңдардың арасында ең аянышты өмір сүрген болар еді"..Адамзат қоғамы бертін келе металдарды табиғи қосылыстарынан бөліп алуды үйренді. Мәселен,мыс біздің заманымызға дейінгі төртінші мыңжылдықта алынса,келесі үш мыңжылдықта оның орнына мысқа қарағанда беріктеу қоланы қолдана бастады. Сөйтіп,мыс дәуірінің орнын қола дәуірі басты. Адам алғаш рет таза темірмен аспаннан түскен метеориттің сынығы арқылы танысты. Темірді балқытып бөліп алудың құпиясы біздің заманымызға дейінгі 1500жылдарда Кіші Азияда ашылды,содан бастап темір дәуірі басталды.

Металдың пайдаланыла бастаған дәуірі
Алғаш табылған металдар
Біздің заманымызға дейін
алтын, күміс, мыс темір, сынап, қалайы, қорғасын
ХҮІІІ ғасырға дейін
мырыш, сурьма, висмут
ХҮІІІ ғасырда
Платина
ХІХ ғасырда
Натрий, магний, алюминий, хром, марганец, никель, молибден, кобальт, кадмий, иридий
ХХ ғасырдың бірінші жартысында
Жер қыртысында кездесетін қалған барлық металдар
ХХ ғасырдың екінші жартысынан осы кезеңге дейін
Жер қыртысында кездеспейтін жасанды жолмен алынған барлық металдар

Орта ғасырлардағы алхимиктердің айтуы бойынша "Жеті ғаламшар санына ұқсаған, әлемді жеті металл жасаған". Алтынды-күн, Күмісті - ай, Сынапты-меркурий,
Біздің Респуликамызда Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі барлық металдар бар.
а) Pb, Zn - Текелі, Малеевск, Ащысай
ә) Mg, Ti, Zn, In, Be, Na, Nb - Өскеменде өндіріледі
б) Mn - Қаражал, Жезді
в) Cr - Хромтау /Кемпірсай/
г) Cu - Жезқазған, Ақтоғай, Айдарлы
д) Fe - Қарағанды, Орал, Рудный, Соколов - Сарыбай, Лисаковск
е) Sn - Көкшетау, Қорғалжын
ж) Au - Бақыршық, Майқайы, Жітіқара
Қазақстанның қазба байлықтарының картасы <<металогендік картасын >> Қаныш Сатбаев жасаған.
Қазақстанда аса бағалы металдар (Аи,Аg , Рt) , сирек кездесетін металдар (V, Re, Mo, U) т.б өндіріледі.
Осы металдардың барлығы адам ағзасында кездеседі:
Мида - Na K Mg
Гипофизде - Zn Br Mn Cr
Шашта - Al As V
Көз сұйықтығында - Na
Көз торында - Ba
Тісте - Ca P
Қалқанша безде - I Zn Br
Жұлын сұйықтығында - Na
Өкпеде - Li Na
Бауырда - Li Se Mo Zn Ca Mg K Cu
Қан құрамында - Fe Na Li Ca K
Жүректе - Ca K
Сүйек ұлпасында - Na Ca K Mg P
Бұлшық етте - Li Mg K
Ұйқы безінде - Mg
Асқорту тұздарында - Na
Бүйректе - Li Se Mg K Mo Cd Hg
Жыныс бездерінде - Zn Br
Адам ағзасындағы металдар , бұл биогендер. Биогенді заттар - тірі ағзалар құрамында тұрақты болатын және белгілі бір биологиялық қызмет атқаратын, тіршілік етуге өте қажетті элементтер.
Алайда металдарды орынсыз , қолданса пайданың орнына зияны да бар. Көптеген металдардың қосылыстары улы. Мысалы: сынап,қорғасын,стронций, кадмий тұздары.

V Бекіту жаттығулар:
3 топқа 1) Тапсырма: Берілген сызбанұсқаны пайдаланып, сәйкес химиялық реакциялардың теңдеулерін құрыңыздар, алынған заттарды атаңыздар. 3минут
І-топ тапсырмасы:
Mg MgO Mg(OH)2 MgCI2
ІІ-топ тапсырмасы:
Ca CaO Ca(OH)2 CaCO3 CaO
ІІІ-топ тапсырмасы:
Fe Fe2O3 FeCI3 Fe(OH)3 Fe2O3
2 Есептер шығару : 4 минут
І топ. 5,8 г Натрий оксиді қанша грамм күкірт қышқылымен реакцияға түседі?
ІІ топ. Калий металы тұз қышқылымен әрекеттескен кезде 12.5 г калий хлориді түзіледі Реакцияға қатысқан калий металының массасы қанша?
ІІІ топ. 11,6 грамм Мыс (ІІ) оксиді күкірт қышқылымен әрекеттескен кезде неше грамм мыс сульфаты түзіледі?
3) <<Кім жылдам>>
Адам алақанында тез балқитын металл?
Қанның құрамына кіретін металл?
Ең созылғыш металл?
Консерві қалбыры қандай металдан жасалады?
Ең қатты металл?
Ең жұмсақ металдар?
Ең қиын балқитын металл?
Ең сұйық металл?
4) <<Сырларым бар химиктерге аян, таба алсаң қасиетімді етем баян>> металдарға байланысты жұмбақтарды шешу. 3 минут
1.Аспандағы айды осы элементпен теңестіреді,
Салмақты адамды мақтауды да келістіреді.
2. Ертеден белгілі жетеудің бірімін.
Электроника саласында ірімін.
Көптеген құймаларға кіремін,
Әдемілігім жөнінде алтынмен тең жүремін.(мыс )
3.Менделеев ауылының алтыншы көшесінде тұрағым,
Әр түнде адамдармен жүздесіп тұрамын,
Мені балқыта алмай қиналады көбісі,
Қазақстан әлемде, кенім жөнінен бірінші.(вольфрам)
4.Қара металлургия жанымын,
Машина , трактордың қанымын.
Жетінші қосымша топшада болсам да
Металл атаулының ең көп қолданылатын санымын.(темір)
5.Табылса бұрын там-тұмнан,
Қазір көп әр өлке де,
Қымбат болды алтыннан,
Қандай металл ертеде?(алюминий)
6. Өзі ауыр металға жатады,
Емшілер қорықтық құюға қолданады.(қорғасын)
5) Металдар жөнінде шағын әңгіме немесе 5 жолды өлең дайындаңдар.
ҮІ. Қорытынды: <<Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат, бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес>> деп Қ. Сәтбаев айтып өткнедей, туған жер байлығына құрметпен қарау, ел байлығын ел мүддесіне жұмсау біздің парызымыз.
ҮІІ. Бағалау.
VIII. Үйге: $31 оқу №1-5 жаттығулар 142-146 беттер.
<<Металдар әлеміне саяхат>> тақырыбында эссе жазу.