Тұрлаулы мүшелер. Бастауыш. Әлия мен Мәншүк -қазақтың қаһарман қыздары

Тақырыбы: Тұрлаулы мүшелер. Бастауыш.
Әлия мен Мәншүк -қазақтың қаһарман қыздары.

Мақсаты:
Білімділік:Тұрлаулы мүшелер, бастауыш туралы түсінік беру.
Әлия мен Мәншүк қазақтың қаһарман қыздарының ерлік істерімен таныстыру.
Дамытушылық:Оқушының өткен тақырыпты қайталай отырып,өз ойларын, ауызекі
сөйлеу, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік:Отан қорғау жолындағы батырлардың ерліктеріне сүйене отырып,
ерлік істерін қастерлеп, Отанды сүюге, бейбітшілікті сақтауға, потриоттық
сезімге тәрбиелеу.
Сабақтын түрі : аралас сабақ.
Әдіс- тәсілі: ауызекі сөйлеу,сұрақ – жауап,ізденіс жұыстары..
Көрнектілік:Интерактивті тақта, тапсырмалар, тірек-схема,соғыс жылдарындағы
Бауыржан,Әлия мен Мәншүктің суреттері.
Пән аралық байланыс:тарих,әдебиет, этнопедагогика.

Сабақтының барысы:
гимн.
1. Ұымдастыру кезені.

а)Түгендеу. Ай ,күн, апта.
ә)Психологиялық дайындық жүргізу.
2.Сабақтың тақырыбың, мақсатын, жоспарын таныстыру.

2. Үй тапсырысын тексеру.

I. Грамматикалық сұрақтар.

1. Синтаксис дегеніміз не?
2. Сөздердің байланысу тәсілдері.
3. Сөйлем мүшесі дегеніміз не?
4. Сөйлем мүшесінің негізгі белгілері.
5. Сөйлем мүшесі құрамына қрай нешеге бөлінеді?
6. Дара мүше дегеніміз не? Мысал келтір.
7. Күрделі мүше дегеніміз не? Мысал келтір.

Пысықтау тапсырма.

1тапсырма: Сөйлемдерден сөз тіркесін тап.
1.Жаңбыр құйып кетті. 2.Ол жүректі, батыл жауынгер болды. 3.Наурызда
күн жылынды. 4.Қалай үйренуден,білуден жалықпады. 5..Кітапханадан кітап
алды. 6.Жолдастарының алдында сыйлы,құрметті болатын.

2тапсырма:Төмендегі сөздерден сөйлем құрап жаз.
Бәрі, бүгін, біз, еңбек, әркім, күн, екі, жаңбыр.

3тапсырма: Сөздердің байланысу тәсілдерін анықта.
Отан үшін отқа түс. Біз сабақ туралы сөйлестік. Мен студентпін. Бұл-
біздің ауылдың шамдары. Жанат атасын қатты күтті. Аспандағы айға секірген.

4тапсырма:Берілген сөздерді орын тәртібін сақтай отырып, дұрыс сөйлем құрап
жаз.
Ол \қажет\бүгін\маған\болу.
Колледж \біз\олимпиада\жақсы\жетті\жетістік.
Біз\жыл\білім\сайын\көтеру.
Өтке\пән\апта\сынақ\тапсыру.

II. лексикалық тақырып.
Бауыржан Момышұлы.
Б.Момышұлының өмірбаяны
Б.Момышұлы қандай қызметтер атқарды
Б.Момышұлының шығармашылығы
Б.Момышұлының атақ-даңқтары.
Б.Момышұлының нақыл сөздері.

3.Жаңа сабақ.
I . Грамматиканы түсіндіру.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Сөйлем біршама тиянақты, аяқталған ойды береді. Сөйлемдегі осы тиянақты,
аяқталған ой бастауыш пен баяндауыш (тұрлаулы мүшелері) арқылы
беріледі.Анықтауыш,толықтауыш, пысықтауыш (тұрлаусыз мүшелер) арқылы
сөйлемдегі ой толғып, кеңейе түседі.
Бастауыш – сөйлемде атау септікте тұрып ,баяндауыш анықтайтын іс – қимыл
, сапа – белгінің иесі болатын тұрлаулы мүше.
Бастауыштың негізгі белгілері.
1. Бастауыш кім?не? кімдер?нелер?несі?кімі?қаншасы? деген сұрақтарға
жауап береді.
2.Атау септікте тұрады.
3.Іс - оқимыл , сапа – белгінің иесін білдіреді.
4.Баяндауышпен жақ жағынан ,шақ шағынан жекеше немесе көпше түрде қиыса
байланысады.
Бастауыш болатын сөз таптары.
1.Атау тұлғада зат есім: Күн жылынды.
2.Есімдік: Бұл- үлкен үй.
3.Заттанған сын есім: Ақылды ісіне сенеді.
4.Заттанған сан есім: Үшеуі сыртқа шықты..
5.Есімше және тұйық етістік: Іздеген жетер мұратқа.
Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді.
Дара бастауыш-бір сөзден жасалса, күрделі бастауыш бірнеше сөздердің
тіркесінен жасалады.Мысалы: Біз алғашқыда өз көзімізге өзіміз сенбедік.

1тапсырма: Дара бастауыш пен күрделі бастауышты тап.
Асқар оқиды. Біз саяхаттан кеш оралдық. Қазақ халқы егемендік алды.
Балықтар суда өмір сүреді. Жиырмабес маған тағы қайтып келді. Алты екіге
бөлінеді. Оспан хат жазып отыр. Мұхтар Әуезов -қазақтың белгілі жазушысы.
Ол тастан мүсіндер жасады. Аспан шайдай ашық. Ол өзі Арманның сөзін
қостағалы отыр.

2тапсырма. Сөз құрамына талда.
Құралай астанадан келді. Абайдың екі томдық кітабы жарық көрді. Ол
бірінші курста оқиды. Өзім келдім. Арман бұл сөзге көнбеді. Байқауға он
бес оқушы қатысты.

3тапсырма. Бастауыш қандай сөз таптарымен байланысқан.
Гүлжан атасына қонаққа келді. Олар – кеше келгендер. Бейсен
Жомартпен кейін қайтты. Он беске бөлінеді.

II Лексикалық тақырып.
Ұлы Отан соғысы жылдарында ел басына төнген қаһарлы қатер
миллиондаған кеңес адамдарын басқыншыларға қарсы күреске жұмылдырылды.
Қазақстаннан 12- атқыштар дивизиясы, 4-атты әскер дивизиясы, 7-атқыштар
бригадасы, 50-жеке полк батальондары соғысқа қатысты. Кеңес Одағы бойынша
соғыста 27млн адам опат болса, оның 13 %-ы қазақ. Қазақстаннан қаншама адам
майданға аттанды. Қазақстаннан 500адам Кеңес Одағының Батыры атағын алды.
Оның ішінде-97-сі қазақ.
Отанымызды қасық қанымен, албырт жанымен қорғаған, аты аңызға
айналған батырларымыздан кімдерді білесіңдер?
Олай болса біздің бүгінгі лексикалық тақырыбымыз «Ер есімі –ел есімінде»
қалған отан үшін отқа түскен қазақтың қаһарман қыздары Әлия мен Мәншүк
апаларымыз жайында.
Лексикалық тақырыбымыз «Ер есімі –ел есімінде»қалған Әлия мен
Мәншүк -қазақтың қаһарман қыздары туралы болмақ.
Бейне филм көру.
Әлия мен Мәншүктің өмірбаяны, оқыған орындары, ерліктері,атақ-данықтары.
Әлия мен Мәншүкті еске алу үзінділер.
Диалог құру.
Әлия мен Мәншүктің ортақ қасиеттері.
Мақал –мәтелдер.
❖ Ер жігіт үйде туып, жорықта өледі.
❖ Жер гүлсіз болмайды, ел ерсіз болмайды.
❖ Ер жігіт ел үшін туады,ел үшін өледі.
❖ Ел үмітін ер сақтар, ер атағын ел сақтар.
Қорытынды
Автор орындығы. Сабақта не білдік? Әр оқушы бір-бір сөйлем жазады.
Келесі оқушы сол ойды әрі қарай дамытады. Соңғы оқушы «Автор орындығына»
отырып, мәтінді толық оқиды.
Екі топтың бір-біріне тілектері.
Үйге: «Ер есімі ел есінде»атты шығарма жазу.
Бағалау.

|№ |Мысал |а |ә |б |в |Жауап |
|1 |Қара торы |сөз тіркесі|тұрақты |күрделі |еркін | |
| | | |тіркес |тіркес |тіркес | |
|2 |Жиналыс басталды |хабарлы |сұраулы |лепті |бұйрықты | |
| |ма |сөйлем |сөйлем |сөйлем |сөйлем | |
|3 |Күрделі бастауышты|Ерінбеген |Анар |Күле беру |Бізге көз | |
| |тап |етікші |шатханаға |ыңғайсыз. |тігеді. | |
| | |болады |кетті. | | | |
|4 |Қайсысы сөз |Күзге дейін|Жалт етті. |Бізге көз |Ойын үшін | |
| |тіркесі емес? |келді. | |тігеді. |айтады. | |
|5 |Сын есімнен |Оқыған |Көрмес |Жақсы адам |Өнерлі | |
| |жасалған |кісілер |түйені де |ісімен жақсы.|өрге | |
| |бастауышты тап. |айтады. |көрмес. | |жүзеді. | |
|6 |Сөздердің жалғау |Ерекше |Отан үшін |Әлді адам |Ол | |
| |арқылы байланысу |мінез. | | |сұрансын | |
|7 |Интонация арқылы |Өнер қуу |Ақ қайың |Сенімді ақта |Бұл -жігіт| |
| |байланысты көрсет.| | | | | |
|8 |Сөйлем мүшесі |5 |4 |7 |3 | |
| |нешеге бөлінеді? | | | | | |
|9 |Сөйлемнің тұрлаулы|Есім сөздер|Бастауыш |толықтауыш |анықтауыш | |
| |мүшелерн тап. | |баяндауыш |пысықтауш |қыстырма | |
|10 |Сөйлем айтылу |5 |7 |4 |3 | |
| |мақсатына қарай | | | | | |

|№ |Мысал |а |ә |б |в |Жауап |
|1 |Қара торы |сөз тіркесі|тұрақты |күрделі тіркес |еркін | |
| | | |тіркес | |тіркес | |
|2 |Жиналыс |хабарлы |сұраулы |лепті |бұйрықты | |
| |басталды ма |сөйлем |сөйлем |сөйлем |сөйлем | |
|3 |Күрделі |Ерінбеген |Анар |Күле беру |Бізге көз | |
| |бастауышты тап |етікші |шатханаға |ыңғайсыз. |тігеді. | |
| | |болады |кетті. | | | |
|4 |Қайсысы сөз |Күзге дейін|Жалт етті.|Бізге көз |Ойын үшін | |
| |тіркесі емес? |келді. | |тігеді. |айтады. | |
|5 |Сын есімнен |Оқыған |Көрмес |Жақсы адам |Өнерлі | |
| |жасалған |кісілер |түйені де |ісімен жақсы. |өрге | |
| |бастауышты тап. |айтады. |көрмес. | |жүзеді. | |
|6 |Сөздердің жалғау |Ерекше |Отан үшін |Әлді адам |Ол | |
| |арқылы байланысуы |мінез. | | |сұрансын | |
|7 |Интонацияарқылы |Өнер қуу |Ақ қайың |Сенімді ақта |Бұл -жігіт| |
| |байланысты көрсет.| | | | | |
|8 |Сөйлем мүшесі |5 |4 |7 |3 | |
| |нешеге бөлінеді? | | | | | |
|9 |Сөйлемнің тұрлаулы|Есім сөздер|Бастауыш |толықтауыш |анықтауыш | |
| |мүшелерн тап. | |баяндауыш |пысықтауш |қыстырма | |
|10 |Сөйлем айтылу |5 |7 |4 |3 | |
| |мақсатына қарай | | | | | |

Сөз тіркесі - словосочетание
Сөздердің байланысу тәсілдері – способы соединения слов
Сөйлем мүшелері – члены предложения
Тұрлаулы мүше - главное
Бастауыш - подлежащее
Баяндауыш – сказуемое
Ұлы Отан соғысы- Великая Отечественная война
Кеңес Одағының батыры деген атақ- звание Героя Советского Союза

Ерлік - геройство
Жау ордасы – вражеский тыл
Ерлік ісімізбен - героическими поступками
Мерген - снайпер
Табандылық – стойкость
Қасиет- свойство
Ұстамды- сдержанный
Жан пида- жертвовать своей жизнью
Жүректі, батыл жауынгер-
отважный, смелый боец

Тақырыбы: Тұрлаулы мүшелер. Бастауыш.
Әлия мен Мәншүк -қазақтың қаһарман қыздары.

Мақсаты:
Білімділік:Тұрлаулы мүшелер, бастауыш туралы түсінік беру.
Әлия мен Мәншүк қазақтың қаһарман қыздарының ерлік істерімен таныстыру.
Дамытушылық:Оқушының өткен тақырыпты қайталай отырып,өз ойларын, ауызекі
сөйлеу, есте сақтау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік:Отан қорғау жолындағы батырлардың ерліктеріне сүйене отырып,
ерлік істерін қастерлеп, Отанды сүюге, бейбітшілікті сақтауға, потриоттық
сезімге тәрбиелеу.
Сабақтын түрі : аралас сабақ.
Әдіс- тәсілі: ауызекі сөйлеу,сұрақ – жауап,ізденіс жұыстары..
Көрнектілік:Интерактивті тақта, тапсырмалар, тірек-схема,соғыс жылдарындағы
Бауыржан,Әлия мен Мәншүктің суреттері.
Пән аралық байланыс:тарих,әдебиет, этнопедагогика.

Сабақтының барысы:
гимн.
1. Ұымдастыру кезені.

а)Түгендеу. Ай ,күн, апта.
ә)Психологиялық дайындық жүргізу.
2.Сабақтың тақырыбың, мақсатын, жоспарын таныстыру.

2. Үй тапсырысын тексеру.

I. Грамматикалық сұрақтар.

1. Синтаксис дегеніміз не?
2. Сөздердің байланысу тәсілдері.
3. Сөйлем мүшесі дегеніміз не?
4. Сөйлем мүшесінің негізгі белгілері.
5. Сөйлем мүшесі құрамына қрай нешеге бөлінеді?
6. Дара мүше дегеніміз не? Мысал келтір.
7. Күрделі мүше дегеніміз не? Мысал келтір.

Пысықтау тапсырма.

1тапсырма: Сөйлемдерден сөз тіркесін тап.
1.Жаңбыр құйып кетті. 2.Ол жүректі, батыл жауынгер болды. 3.Наурызда
күн жылынды. 4.Қалай үйренуден,білуден жалықпады. 5..Кітапханадан кітап
алды. 6.Жолдастарының алдында сыйлы,құрметті болатын.

2тапсырма:Төмендегі сөздерден сөйлем құрап жаз.
Бәрі, бүгін, біз, еңбек, әркім, күн, екі, жаңбыр.

3тапсырма: Сөздердің байланысу тәсілдерін анықта.
Отан үшін отқа түс. Біз сабақ туралы сөйлестік. Мен студентпін. Бұл-
біздің ауылдың шамдары. Жанат атасын қатты күтті. Аспандағы айға секірген.

4тапсырма:Берілген сөздерді орын тәртібін сақтай отырып, дұрыс сөйлем құрап
жаз.
Ол \қажет\бүгін\маған\болу.
Колледж \біз\олимпиада\жақсы\жетті\жетістік.
Біз\жыл\білім\сайын\көтеру.
Өткен\пән\апта\сынақ\тапсыру.

II. лексикалық тақырып.
Бауыржан Момышұлы.
Б.Момышұлының өмірбаяны
Б.Момышұлы қандай қызметтер атқарды
Б.Момышұлының шығармашылығы
Б.Момышұлының атақ-даңқтары.
Б.Момышұлының нақыл сөздері.

3.Жаңа сабақ.
I . Грамматиканы түсіндіру.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Бастауыштың негізгі белгілері.
Бастауыш болатын сөз таптары.
Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді.
Дара бастауыш, күрделі бастауыш.

1тапсырма: Дара бастауыш пен күрделі бастауышты тап.
Асқар оқиды. Біз саяхаттан кеш оралдық. Қазақ халқы егемендік алды.
Балықтар суда өмір сүреді. Жиырмабес маған тағы қайтып келді. Алты екіге
бөлінеді. Оспан хат жазып отыр. Мұхтар Әуезов -қазақтың белгілі жазушысы.
Ол тастан мүсіндер жасады. Аспан шайдай ашық. Ол өзі Арманның сөзін
қостағалы отыр.

2тапсырма. Сөз құрамына талда.
Құралай астанадан келді. Абайдың екі томдық кітабы жарық көрді. Ол
бірінші курста оқиды. Өзім келдім. Арман бұл сөзге көнбеді. Байқауға он
бес оқушы қатысты.

3тапсырма. Бастауыш қандай сөз таптарымен байланысқан.
Гүлжан атасына қонаққа келді. Олар – кеше келгендер. Бейсен
Жомартпен кейін қайтты. Он беске бөлінеді.

II Лексикалық тақырып.
Лексикалық тақырыбымыз «Ер есімі –ел есімінде»қалған Әлия мен
Мәншүк -қазақтың қаһарман қыздары туралы болмақ.
Бейне филм көру.
Әлия мен Мәншүктің өмірбаяны, оқыған орындары, ерліктері,атақ-данықтары.
Әлия мен Мәншүкті еске алу үзінділер.
Диалог құру.
Әлия мен Мәншүктің ортақ қасиеттері.
Мақал –мәтелдер.
❖ Ер жігіт үйде туып, жорықта өледі.
❖ Жер гүлсіз болмайды, ел ерсіз болмайды.
❖ Ер жігіт ел үшін туады,ел үшін өледі.
❖ Ел үмітін ер сақтар, ер атағын ел сақтар.
Қорытынды
Автор орындығы. Сабақта не білдік? Әр оқушы бір-бір сөйлем жазады.
Келесі оқушы сол ойды әрі қарай дамытады. Соңғы оқушы «Автор орындығына»
отырып, мәтінді толық оқиды.
Үйге: «Ер есімі ел есінде»атты шығарма жазу.
Бағалау.

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Сөйлем біршама тиянақты, аяқталған ойды береді. Сөйлемдегі осы тиянақты,
аяқталған ой бастауыш пен баяндауыш (тұрлаулы мүшелері) арқылы
беріледі.Анықтауыш,толықтауыш, пысықтауыш (тұрлаусыз мүшелер) арқылы
сөйлемдегі ой толғып, кеңейе түседі.
Бастауыш – сөйлемде атау септікте тұрып ,баяндауыш анықтайтын іс – қимыл
, сапа – белгінің иесі болатын тұрлаулы мүше.
Бастауыштың негізгі белгілері.
1. Бастауыш кім?не? кімдер?нелер?несі?кімі?қаншасы? деген сұрақтарға
жауап береді.
2.Атау септікте тұрады.
3.Іс - оқимыл , сапа – белгінің иесін білдіреді.
4.Баяндауышпен жақ жағынан ,шақ шағынан жекеше немесе көпше түрде қиыса
байланысады.
Бастауыш болатын сөз таптары.
1.Атау тұлғада зат есім:1.Ауыл абыр – сабыр болды.2.Гүлжан атасына
қонаққа келді.
2.Есімдік:1.Олар – кеше келгендер.2.Бәрі де осы тоқтамды дұрыс десті.
3.Заттанған сын есім:1.Үлкен алға жасқана қадам басты.
2.Жарлы болсаң да ,арлы бол.( мақал.)
4.Заттанған сан есім:1.Екеуі оқыған екен2..Он бескебөлінеді.
5.Есімше және тұйық етістік:1.Келген осының жай – жапсырын айтты.2.Айту
парыздан құтылу емес.

Баяндауыш.
Бастауыштың қимылын, іс – әрекетін ,сапа – белгісін айқындап, онымен бір
тұлғада тұратын тұрлаулы мүшені баяндауыш дейміз.
Баяндауыштың негізгі белгілері.
1.Сөйлемді тиянақтап тұрады.
2.Бастауыштың қимылын, іс – әрекетін ,жай – күйн көрсетеді.
3.Бастауышпен жақ жағынын ,шақ шағынан көпше немесе жекеше қиыса
байланысады.
4.Бастауышсыз да кейде сөйлемге ұйытқы бола алады.
5.Баяндауыш қай сөз табынан жасалса , сол сөз табының сұрақтарына жауап
береді.
Баяндауыштың жасалу жолдары.
1.Етістіктен болады:1.Мәдениет сарайына халық көп жиналды.2.Биыл егін орағы
ерте басталды.
2.Зат есім:1.Мұрат – білікті маман.2.Қаланың маны – өзең.
3.Сын есім:1.Талапсыз адам – табансыз.2.Бүгін күн де бұлтты.
4.Сан есім: 1Бес жерде бес – жиырма бес.2.Барлығы – отыз-ақ.
5.Есімдік:1.Бүгінгі заманның билігі – осыларда.2.Жауап бермеген – мен.
6.Есім сөздер менетістіктерден құрама баяандауыштар жасалады:1.Мұғалімнің
алдында қып-қызыл болып кетті.
7.Үстеу:1.Қызықтың алды жазда.2.Емтихан болатын күн – ертең.
Бастауыш пен баяндауыштың байланысы.
Сөйлемдегі негізгі гамматикалық тұлғалар – тұрлаулы мүшелер, яғни
бастауыш пен баяндауыш.
1)Бастауыш пен баягдауыш жақ, шақ жағынан жеке,көпше түрде қиыса
баиланысады.Бастауыштың гамматикалық тұлғасында қарай баяндауыш та сол
тұлға да тұрады:1.Мен ауылдан келдім.(1 жақ ,жекеше жедел өткен
шақ).2.Біз үйге ертең қайтпақпыз.(1 жақ,көпше,мақсатты келер шақ).
2)Интонация арқылы байланысады:1.Өнер алды – қызыл тіл.( мақал). 2.Бұл –
ең қиын сынақ.Бірінші сөйлемде алды (көмекші есім) сөзінен кейн, екінші
сөйлемде бұл сілтеу есімдігінен кейн кідіріс жасалады.