Етістік . Етістік дегеніміз не

Қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі
Ибрагим Бегімхан Керімханұлы

Қазақ тілі, 6-сынып
Тақырыбы: Етістік
Балалар, төмендегі бос орындарға жауап жазыңдар.
(асты сызылған курсив сөздердердің орнына оқушы дәптерінде бос орын
қалдырылады)
|Оң жақ |І кезең. Төмендегі «Көпір» тапсырмаларын оқушылар үйде орындап, |
|бағандағы |бүгінгі сабаққа дайындалып келеді. Мұғалім алғашқы 5-7 минутта: а) |
|тапсырмаларды |ұйымдастыру сәтін; б) алдыңғы тақырыптың Ш кезеңінің үш деңгейлік |
|құрастырушы |тапсырмаларын үйде аяқтап келу дәрежесін тексергеннен кейін в) |
|мұғалімдердің |«Көпір» тапсырмаларын тексереді) |
|есіне: | |
|«КӨПІР» |Етістік дегеніміз не? |
|тапсырмалары |Ж: Етістік дегеніміз заттың іс-әрекетін білдіреді. |
|(оқушылар үйде|Не істеді? Қайтті? Не қылды? сұрақтарына жауап беретін сөз табы? |
|орындап, |Ж: Не істеді? Қайтті? Не қылды? сұрақтарына етістік жауап береді. |
|бүгінгі |Етістік құрамына қарай қаншаға бөлінеді? |
|сабаққа |Ж: Етістік құрамына қарай дара, күрделі болып бөлінеді. |
|дайындалып |Етістіктің құрылысына қарай бөлінуі? |
|келеді) |Ж: Етістік құрылысына қарай негізгі, туынды болып бөлінеді. |
| ІІ кезең (топтық жұмыс) жаңа сабақты топтық |
|жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасау: а) оқушылар |
|төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын |
|өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). |
|Нәтижесі ауызша марапатталады. |
|Теориясы: |Бос орынға қажетті сөздерді жаз. |
|«БІЛУ» |Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына байланысты етістің түрлері қалай |
|(Кім? Не? Нені?|аталады. |
|Қашан? Қандай? |Ж: Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына байланысты болымды, болымсыз деп|
|Қалай? Не |аталады. |
|істеді?) |Табыс септігін қажет ететін етістікті сабақты етістік дейді. |
| |Етістік жұрнақ арқылы зат есім мен еліктеуіш сөз таптарынан жасалады.|
| |Зат есімнен етістік тудыратын сөздер. М: бас + қар, бас + қыз, бас + |
| |тыр |
| |Етіс мағынасына қарай ырықсыз, өздік, өзгелік, ортақ түрлерге |
| |бөлінеді. |
| |Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, өздігінен |
| |істелетін етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады. |
| |-ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемше жіктелмейді. |
| |Қатаң п, х, қ дыбысына біткен етістіктерге тұйық етістіктің –у |
| |жұрнағы түбірдің соңындағы п дыбысы |
| |б – ға, қ, к дыбыстары ғ, г дыбыстарына айналады. |
| |Етістіктің сөйлемдегі ең негізгі қызметі баяндауыш. |
| |Есімше тұлғаларына емес, жоқ сөздері тіркесіп, болымсыздық мағына |
| |беріледі. |
|Теориясы: |Себебін анықта: |
|«ТҮСІНУ» |Неліктен етістік сөйлемде баяндауыштың қызметін атқарады? |
|(Неге? |Ж: Себебі, етістік заттың іс-әрекетін білдіреді. |
|Неліктен? |Неліктен -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы арқылы жасалған етістік|
|Себебі? |болымсыз етістік деп аталады? |
|Не үшін?) |Ж: Себебі, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы арқылы жасалған |
| |етістік іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді. |
| |М: оқыма, жазба, айтпа. |
| | |
| |Неліктен өзгелік етіс деп аталады? |
| |Ж: Себебі, іс-әрекеттің ссөйлемдегі іс иесі өзі емес, екінші бір |
| |басқа орындаушы арқылы істелетінін білдіреді |
| | |
| |Жуыс, көтеріс, жөндес сөздері неліктен ортақ етіс болады? |
| |Ж: Себебі, ортақ етістің –ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалып тұр. |
| | |
| | |
|Теориясы: |1. Венн диаграммасы арқылы салыстыр |
|«Талдау» | |
|(1.Салыстыр, |Болымды етістік Ұқсастығы |
|2. Айырмашылығы|Болымсыз етістік |
|неде? | |
|3. Ұқсастығы | |
|неде? | |
|4.Тақырыптың | |
|басты идеясын | |
|жаз деген | |
|тапсырмалар | |
|болу керек. | |
|Немесе 1-3 | |
|тапсырмаларды | |
|Венн | |
|диаграммасы | |
|арқылы қамтуға | |
|болады. | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |2. Тақырыптың басты идеясы неде? |
| |Болымды етістік пен болымсыз етістіктің ұқсастығы: |
| |Екеуі де іс әрекетті білдерді. |
| |Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей. |
| |Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады. |
| |Болымды етістіктің өзіне тән ерекшелігі: |
| |1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді. |
| |2. Сұрағы қайтеді? Не істейді? |
| |Болымсыз етістіктің өзіне тән ерекшелігі: |
| |1. Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді. |
| |2. Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы |
| | |
| |жасалады. |
| |3. Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. |
| |4. Қайтпейді?, Не істемейді? |
|Теориясы: | |
|«Жинақтау»(Қоры| |
|тынды |Етістік |
|шығар,анықтама | |
|бер, мазмұнды | |
|жүйеле, | |
|кестені, тірек| |
|сызбаны, | |
|сөзжұмбақты | |
|толтыр немесе | |
|өзің құрастыр | |
|тағы с.с. | |
|басқа түрдегі | |
|тапсырмалар | |
|оқушының | |
|жоғарыдағы | |
|«тақырыптың | |
|басты идеясына»| |
|жазған жауабына| |
|қойылады) | |
| Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып |
|мазмұнына «Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға |
|арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады . Нәтижесі ауызша |
|марапатталады. |
|Практикасы: |Суретпен жұмыс |
|«ҚОЛДАНУ» |«Қыс» бейнесіне берілген суретке етістіктің түрлерін қатыстырып |
|(қарапайым |мәтін құру. |
|тапсырмалар) | |
|Практикасы: |Сен қалай ойлайсың? |
|«БАҒА БЕРУ» |«Тілін білмеген, түбін білмейді» деген даналық сөздегі етістіктің |
|(Сен қалай |жасалу жолы қандай? |
|ойлайсың? Не |Ж: Етістік білмеген түбірі біл, болымсыздық етістік ме, есімше ген.|
|істер едің?) |Етістік білмейді түбірі біл, болымсыздық етістік ме, көсемше й |
| |жіктік жалғауының ІІІ жағы ді |
| |Етістіктен басқа сөз таптарын ата |
| |Ж: Етістіктен басқа 8 сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, |
| |есімдік, үстеу, одағай, еліктеу, шылау. |
|ІІІ кезең: Деңгейлік тапсырмаларды орындап, балл жинау |
|ІІІ кезең (кері байланыс – бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды |
|үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, біліктілік, яғни құзыреттілік деңгейін|
|анықтайтын тапсырмалар) оларды біртіндеп орындату арқылы балл жинату барысында |
|оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл |
|тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында |
|орындайды + 3 минут қортынды жасалады. Қалған тапсырмаларлы үйде аяқтап келеді. |
|Қортынды балл саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып |
|журналына қойылады, мониторингке тіркеледі. |
| |І деңгей (5 балл) |
|Теориясы: |Бос орынға қажетті сөздерді жаз. |
|«БІЛУ» | |
|(Кім? Не? Қашан?|Табыс септігін қажет ететін етістікті сабақты етістік дейді. |
|Қандай? Қалай? |Етістік жұрнақ арқылы зат есім мен еліктеуіш сөз таптарынан |
|Не істеді?) |жасалады. |
| |Зат есімнен етістік тудыратын сөздер. |
| |М: басқар, басқыз, бастыр |
| |Мағынасына қарай ырықсыз, өздік, өзгелік, ортақ түрлерге бөлінетін |
| |етіс |
| |Іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, өздігінен |
| |істелетін етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады. |
| |-ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғалы көсемше жіктелмейді. |
| |Қатаң п, х, қ дыбысына біткен етістіктерге тұйық етістіктің –у |
| |жұрнағы түбірдің соңындағы п дыбысы б – ға, қ, к дыбыстары ғ, г |
| |дыбыстарына айналады. |
| |Етістіктің сөйлемдегі ең негізгі қызметі баяндауыш. |
| |Есімше тұлғаларына емес, жоқ сөздері тіркесіп, болымсыздық мағына |
| |береді. |
| |ІІ деңгей: (5 балл + 4 балл = 9 балл) |
|Теориясы: |Себебін анықта |
|«Түсіну» |Неге етістіктің сөйлемдегі негізгі қызметі баяндауыш? |
|(неге? неліктен?|Ж: Себебі, етістік заттың іс-әрекетін білдіреді. |
|себебі? не |Өзгелік етіс аталу себебі? |
|үшін?сұрақтары |Ж: Себебі, іс-әрекеттің сөйлемдегі іс иесі өзі емес, екінші бір |
|оқушының |басқа орындаушы арқылы істелетінін білдіреді. |
|жоғарыда берген |Неліктен жуыс, көтеріс, жөндес сөздері ортақ етіс болады? |
|жауаптарына |Ж: Себебі, ортақ етістің –ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалып тұр.|
|оларды тереңдету| |
|үшін қойылады) | |
|Теориясы: |Кестедегі бос орындарға тиісті сөздерді жаз. |
|«ТАЛДАУ» | |
|(1.Салыстыр, |Болымды етістік |
|2.Айырмашылығы |Болымсыз етістік |
|неде? 3. | |
|Ұқсастығы неде? |Ұқсастығы |
|) |Екеуі де іс әрекетті білдерді. |
| |Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей. |
| |Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады. |
| |Екеуі де іс әрекетті білдерді. |
| |Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей. |
| |Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады |
| | |
| |Ерекшелігі |
| |1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді. |
| |2. Сұрағы қайтеді? Не істейді? |
| | |
| |1.Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді. |
| |2.Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы |
| |жасалады. |
| |3.Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. |
| |4. Қайтпейді?, Не істемейді? |
| | |
| | |
| |2.Тақырыптың басты идеясы неде? |
| |Болымды етістік пен болымсыз етістіктің ұқсастығы: |
| |Екеуі де іс әрекетті білдерді. |
| |Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей. |
| |Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады. |
| |Болымды етістіктің өзіне тән ерекшелігі: |
| |1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді. |
| |2. Сұрағы қайтеді? Не істейді? |
| |Болымсыз етістіктің өзіне тән ерекшелігі: |
| |1. Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді. |
| |2. Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары арқылы |
| | |
| |жасалады. |
| |3. Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады. |
| |4. Қайтпейді?, Не істемейді? |
|Практикасы: |Дұрыс жауаптарды белгіле |
|«ҚОЛДАНУ» |Етістіктің сұрақтарын тап |
|(2-кезең |А) Кім? Не? |
|қарапайым |Ә) Қайтті? Не істеді? |
|тапсырмаларының |Б) Қалай? Қайтіп? |
|өзгертілген |Етістікті сөзді тап |
|жағдайдағы |А) Жүгіріп келеді |
|нұсқалары |Ә) Балалы үй базар |
|орындалады) |Б) Көкала |
| |Сабақты етістікті қажет ететін сөзді тап |
| |А) Бар |
| |Ә) Көр |
| |Б) Малта |
| |ІІІ деңгей: (5 балл + 4 балл + 3 балл = 12 балл) |
|Теориясы: |1. Сөзжұмбақты шеш: |
|«ЖИНАҚТАУ» | |
| | |
|(Қорытынды |1 |
|шығаруға |К |
|бағытталған: |Ө |
|Мазмұнды жүйеле,|С |
|анықтама бер, |Е |
|кесте, сызба |М |
|толтыр, |Ш |
|сөзжұмбақ, |Е |
|ребус шеш сияқты| |
|т.б. сөздер | |
|тапсырма | |
|шартында болу | |
|керек) | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |2 |
| |Т |
| |Ұ |
| |Й |
| |Ы |
| |Қ |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |3 |
| |Е |
| |С |
| |І |
| |М |
| |Ш |
| |Е |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |4 |
| |б |
| |о |
| |л |
| |ы |
| |м |
| |С |
| |ы |
| |з |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |5 |
| |Т |
| |А |
| |Б |
| |Ы |
| |С |
| | |
| | |
| | |
| |6 |
| |Ө |
| |З |
| |Г |
| |Е |
| |Л |
| |І |
| |К |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| | |
| |7 |
| |К |
| |Ү |
| |Р |
| |Д |
| |Е |
| |Л |
| |І |
| | |
| | |
| |Етістіктің ерекше түрі |
| |«-У» жұрнағы арқылы жасалатын етістік түрі. |
| |Сөйлемде екі түрлі мәнде, екі түрлі қызметте қолданылатын етістіктің|
| |түрі. |
| |Қимылдың, іс-әрекеттің жүзеге аспағанын білдіретін етістік? |
| |Сабақты етістік қай септікті қажет етеді? |
| |Қимылдың тікелей өзіне емес, басқа орындаушы арқылы істелетін етіс |
| |түрі. |
| |Құрамына қарай етістік түрі. |
|Практикасы |Сен қалай ойлайсың? |
|«Баға беру»(Сен |Барма, жүрме, ұшпа деген болымсыз етістікті болымды етістікке |
|қалай |айналдыру үшін не істер едің? |
|ойлайсың?Не |Ж: -ма, -ме, -па жұрнақтарын алып тастар едім. |
|істер |Етістіктен басқа қанша сөз таптары бар? |
|едің?сияқты |Ж: Етістіктен басқа 8 сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, |
|тапсырмалар |есімдік, үстеу, одағай, еліктеу, шылау. |
|өмірдегі | |
|жағдаяттарды | |
|шешуге | |
|бағытталып | |
|қойылады | |

-----------------------

Етістік

1.Іс-әрекеттің болатындығын білдіреді.
2. Сұрағы
қайтеді?
Не істейді?

1. Екеуі де іс әрекетті білдерді.
2. Екеуінің де атқаратын қызметі бірдей.
3. Екеуі де жұрнақ арқылы жасалады.

Болымсыз

Болымды

Ол саяхатқа барған жоқ.

Ол саяхатқа бармайды.

Ол саяхатқа барады.

Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына қарай

1.Іс-әрекеттің болмайтындығын білдіреді.
2.Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
жұрнақтары арқылы жасалады.
3.Болымсыз етістік жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады.
4. Қайтпейді?, Не істемейді?