Абылай хан туралы

Абылай хан
Абылай хан, Әбілмансұр (1711-1781) - қазақ ханы, ұлы мемлекет
қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі Жошы хан, бергі бабалары
Қазақ даласының негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім
хан, Салқам Жәңгір хан. Абылай - Жәңгір ханның бесінші ұрпағы.  
Жәңгір қайтыс болып таққа Тәуке отырғанда, Уәлибақы хандыққа өкпелеп,
Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына барады. Уәлибақының
баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін батыр болып, Қанішер
Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркем Уәли туады. Оның баласы Әбілмансұр
(кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) «ақтабан шұбырынды» жылдарында
жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-жалаңаштықтан жүдеген
өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған «Сабалақ» деп ат қойып,
түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да бағады. Бұл, Шоқан
Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса керек (онда
Абылайдың 1710 жылы туған деуге негіз бар).
Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Қазақ
даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатына, ел билеу
қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс
бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен
көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте
араласуына себепші болды. Бұқар, Үмбетей жыраулардың т.б. ауыз әдебиетінің
ірі өкілдерінің мәліметтеріне қарағанда, Абылай 20 жасында қан майданда
ерлігімен танылған. Бұқардың Абылайға «Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын
тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің» деуі осының дәлелі. Қай жылы туса
да, 1730-1733 жылдары аралығында болған бір ұрыста бұрын белгісіз жас жігіт
Әбілмансұр жекпе-жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің
жақын туысы (кейбір деректерде: күйеу баласы) Шарышты өлтіреді.
Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр
жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең
беделді әміршілердің біріне  айналды. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі
ұмытылып, Абылай атанды.
Абылайдың 20 жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шайқасқа
қатысқаны туралы болжам айтуға болады. Бұл, әрине Абылай қатысқан алғашқы
соғыс емес. Ел әңгімелері, тарихи жырлар Сабалақ әуелде Бөгенбай
жасақтарының құрамында жорық-жортуылдарға қатысқанын айғақтайды. Аңырақай
шайқасына қатыспады дегеннің өзінде де, Абылайдың 1730-1733 жылдары болған
бір ірі шайқасқа қатысқаны дау тудырмайды. Тарихи деректерден Орта жүз
жасақтары мен жоңғарлардың арасында 1930-1931 жылдары бірнеше үлкен ұрыс
болғаны белгілі. 1732 жылы жоңғардың 7 мыңнан астам әскері Орта жүздің
шығыс шетіндегі ауылдарына шабуыл жасап, тегеурінді тойтарысқа тап болады.
Абылайды 20 жасы 1733 жылға сәйкес келсе, дәл сол жылы қазақ пен қалмақ
арасында үлкен майдан болғаны қытай деректерінде атап көрсетілген.
Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық қабілеті 1730-1740 жылдардағы
шайқастарда ерекше көрінді. Осындай жан алысып жан беріскен соғыстардың
бірін Бұқар жырау «Қалданменен ұрысып, жеті күндей сүрісіп...» деп
суреттейді. Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек,
Шапырашты Наурызбай, т.б. қазақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады.
Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің
дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім Әз-Тәуке ханның
немересі Әбілмәмбет  ханнан өтіп, Абылайдың қолына көшеді. Абылайдың ерлігі
мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет ақылшы аға болып, кеңесші хан
дәрежесімен шектеледі.
18 ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда
Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.Левшин: «1739 жылы Орта
жүзде Сәмеке (Орта жүздің батысындағы аз санды руларды биледі) ханның
орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік
жүргізген» - деп жазды. Шоқан Уалиханов та осы пікірді қолдайды.
1738-1741 жылдары Абылай хан бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншыларына
бірнеше мәрте соққы берді. 1742 жылы Абылай хан тұтқиылдан шабуыл жасаған
жоңғарлардың қолына тұтқынға түсті. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы
күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау
қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, оны босатып алу үлкен
саяси мәселеге айналды. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би
мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда
ара түсуге өтініш жасады. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор
генерал-губернаторы И.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да
дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен Төле би бастаған 90 адам елші барып,
келіссөз жүргізіп, 1743 жылы қыркүйектің 5-інде Абылайды тұтқыннан шығарып
алды. Бұл жөнінде И.Неплюевтің Сыртқы істер алқасына жазған хатында
қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те
білдірді.
Абылай билігінің күшейе түсуінің жаңа кезеңі 1744 жылы Әбілмәмбеттің
Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.
Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр
соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломатиялық жолдарды да
тиімді пайдаланды. 1740 жылы тамызда Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, тағы да
басқа 120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге
келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау
мақсатында Шың империясымен де қарым-қатынасын суытпады. Петербор мен
Бейжіңге елшіліктер аттандырды (1757-1777 жылдары Бейжіңге 10 елшілік
жіберген). Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ
хандығы мүддесін пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы Қалдан Серен дүние
салғаннан кейін Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп,
бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс
Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ
жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану
үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан
келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті.
1745 жылы Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және Барақ сұлтандар қатар аталса
3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. 1749 жылы тамыз айында
Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: «бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан
болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған.
Барақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана
билік жүргізіп отыр», - деп көрсетті.
Жазба деректерде Абылайдың шет ел басқыншыларына қарсы табанды соғыс
жүргізгендегі айқын көрсетіледі. 1752 жылы ол бастаған қазақ әскері шамасы
15-20 мың адамдай ойрат қолының шабуылына тойтарыс берді. 1753 жылы
желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып,
бірталай қазақ жерін азат етті. 1754 жылы сәуірде Абылай бастаған 1700
қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, сол жылдың шілде -
тамыз айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға
түсірді. 1756 жылы Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың
біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде
жеңіске жетті. 1757 жылы Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен
шайқасқаннан кейін, қытайлар Абылайдан бітім сұрады.
1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай Жанатай, Керей Жәнібек,
Өтеген батырлар қысы-жазы үзбестен қатысты. Абылай бірде Қалдан Серенмен
бітімге келсе, бірде Дабашыны (Давациды) шауып, бірде оны және Әмірсананы
өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді.
Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық
әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді.
Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771 жылы Мойынты өзенінің бойында болған
қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті.
Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан
басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-1755 және 1764 жылдары
қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарда шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ және Шынқожа
батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы
себепті Абылай 1755-1765 жылдары Қырғыз ұлысына жорық жасап, Іленің сол
жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздардың Нарынқолдан Қордайға
тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды.
Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес
жүргізді. 1765-1767 жылдары Абылай қолының Қоқан билеушісі Ерденбекпен
соғысының нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент қалалары қайтадан қазақтар
иелігіне өтті. Ташкент алым төлеп тұратын болды.
Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық
күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында «Шаңды жорық» деген атпен
белгілі. Бұл 1771 жылы Еділ қалмақтарының жоңғарға қазақ жері арқылы үдере
көшуі еді. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскер жиып, Жем бойында
қалмақтарға алғашқы соққы  берді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай бастаған
қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ басшылары
Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел-жұртымен бодандыққа қабылдауды
сұрап, елші жіберді. Кіріптар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери
кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып-жоюдың
қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысты. Еділден ауған қалмақпен келіссөзге
келіп, тым құрыса олардың жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік беру
жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен болашақтағы
қарым-қатынасты ойлау жатты. Жоңғардан азат етілген шығыстағы жерлерге
қазақ ауылдарын апарып түпкілікті қоныстандыру да Абылай саясатының
тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті қазақ
халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды.
Билікке таласқан Барақ сұлтан Әбілқайыр ханды өлтіргенде де Абылай ел
бірлігін ойлап қынжылып, Төле бимен тізе қоса қимылдап, бұзық сұлтанды
жазаға тарту жағында болды.
Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе әскер ішінде қатаң
тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен ата
мекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында
тегеуріні қатты болды. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан
еш тайынбады және көбіне үстем шығып отырды. Ол қазақ хандығының күшін
біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды.
1771 жылы жасы жеткен Әбілмәмбет хан дүние салды. Қалыптасқан дәстүр
бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен
ұлы Әбілпейіз сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың,
Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан
көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл қазақ
ордасының ұлы ханы болды. Тарихи деректер, аңыз-жырлар да Абылайдың үш
жүздің әміршісі ретінде ардақталғанын көрсетеді. Қытай императоры, Жоңғария
хандығы, Орта Азия мемлекеттері Абылайды бүкіл қазақ ханы деп ресми түрде
танығанымен оның беделінің өсіп бара жатқанынан сескенген Ресей патшасы
Екатерина ΙΙ Абылайға Орта жүз ханы ретінде ғана сый-сыяпат көрсетті. Бұл
бір жағынан «бөліп алда, билей бер» саясатының көрінісі еді. И.Неплюевтің:
«Қырғыз халқында бас ханның болуы пайдалы болмайтыны былай тұрсын, зиянды
да болу мүмкін» деген пікірі мұны аяғақтай түседі.
Ш.Уәлиханов Абылайдай шексіз билікке ие болған бір де бір қазақ ханының
болмағанын, оның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту бағытындағы
әрекеттерін, «ханның билігін алқалы кеңес арқылы шектеп отыратын рубасылар
мен сұлтандардың өркөкірек үстемдігін» тыйғандығын жазды. Шоқан:
«Қазақтардың аңыз-әңгімелерінде Абылай айрықша қасиеті бар киелі, керемет
құдірет иесі болып саналады. Абылай дәуірі, қазақтардың ерлігі мен
серілігінің ғасыры. Оның жорықтары және батырларының көзсіз ерлігі мен
қаһармандығы жыр-дастандардың арқауына айналған», - деп атап көрсетті.
Бүкіл өмірін Абылайдың оң тізесін баса отырып, оған ақыл-кеңес айтумен
өткізген Бұқар жырау Қалқаманұлының ханға «Алтын тақтың үстінде, Үш жүздің
басын құрадың» деуінің негізінде тарихи шындық жатыр.
Абылай Ресей мен Қытай империяларының арасында орналасқан Қазақ елінің
геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды
жойып, Орта Азия мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің
басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы Ахмад Дурранимен келіссөз жүргізді.
Түркияға елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған
кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық
белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында Петропавл бекінісіне
барудан бас тартты. Пугачев соғысы кезінде 3 мың әскерімен «Қасірет
белдеуі» («Горькая  линия») бойындағы орыс бекіністерін шапты. Ш.Уәлиханов:
«1771 жылы хан сайланғанда да, ол орыс шекарасына барып, ант бергісі
келмеді. Сөйтіп ол өзін халық қалап, баяғыда-ақ бұл дәрежеге лайықты
қойғанын, Көктің ұлының және өкілеттік қағазы барын желеу етті», - деп
жазды. 1779 жылы қазанның 4-інде Орынбор әкімшілігіне жолданған патша
жарлығында: «Ордадағы Абылай ықпалын әлсірету мақсатында, онымен тайталасқа
түсе алатын адам табу» шаралары да қарастырылды.
Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен еркін
сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Ол - «Ақ толқын», «Алабайрақ»,
«Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға»,
«Қоржыңқақпай», «Майда жел», «Садаққаққан», «Сары бура», «Шаңды жарық»,
т.б. күйлердің авторы.
Абылай өмір жолын ат үстінде жорықтарды өткізіп, Арыс өзені жағасында
қайтыс болды. Сүйегі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің
ішінде Қабырхана мен Ақсарай арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың
артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қыз қалды. Қазақ халқының жадында Абылай
қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде
сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символына, жауынгерлік ұранға
айналды.
Азаттық күрестің жалынды басшысы Абылай ханның асқақ тұлғасы, ақыл-парасаты
Бұқар, Үмбетей, Шәді төре Жәңгірұлы жырларында, ақындар К.Жамантайұлы,
М.Айтбаевтың дастандарында, І.Есенберлиннің, Ә.Кекілбаевтың Қ.Жұмаділовтың,
т.б. ақын-жазушылардың туындыларында сомдалды. Оның ұлағаты өмірі мен ішкі,
сыртқы саясаты отандық және шет ел ғалымдарының назарын аударып келеді.
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін 1991 жылы Алматының басты
даңғылдарының біріне Абылай есімі беріліп, темір жол вокзалының алдына ат
үстіндегі ескерткіші орнатылды. Хан ескерткіші Жезқазған, Павлодар
қалаларында да бар. Қазақстанның 1993 жылғы ең бірінші төл теңгесінде
бейнесі бедерленді. 2005 жылы Абылайдың өмір жолына арналған «Көшенділер»
фильмі түсірілді. 2008 жылы Елбасы Н.Назарбаевтың қатысуымен Петропавлда
«Абылай хан ордасы» кешені ашылып, алдына ескерткіші орнатылды. Оның есімі
Алматыдағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетіне
берілген.